Bog‘cha jamoasining bolaga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish imkoniyati

Tarbiya metodlari va vositalarining psixologik mazmuni
Tarbiya vositalari sifatida tashkil etilgan va tashkil etilmagan ta’sirlar tushinilib, ular yordamida bir guruh insonlar - tarbiyachilar boshqa guruh odamlariga – tarbiyalanuvchilarga ma’lum psixologik sifatlar va xulq- atvor hosil qilish maqsadida ta’sir o‘tkazadilar. Aniq qilib aytganda, shaxsga psixologik ta’sir vositasida tarbiyachi tomonidan tarbiyalanuvchining shaxsiyatini o‘zgartirish uchun qo‘llanilgan harakatlar tushuniladi. Ular qatoriga ta’limning barcha turlarida ishontirish, majburlash, ijtimoiy talablar, tashqi ta’sirlarni va inson harakatlari shaklini o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar kiradi. Tarbiya vositalari sifatida o‘ziga xos o‘rinni kompleks, global va har taraflama o‘tkaziladigan ta’sirlar egallaydi. Ular qatoriga, masalan, psixoterapiyani, ijtimoiy-psixologik treningni va boshqa psixokorreksiya turlarini ko‘rsatish mumkin.
Tarbiya vositasi bo‘lib, tarbiyachining shaxsiy namuna bo‘lishi, atrofdagi odamlarning ko‘rsatayotgan xulq-atvori, xatti-harakati, pedagogik, badiiy, ommaviy va boshqa adabiyotlarda keltirilgan va yuqori baholangan lavhalar ham hisoblanadi. Insonga ta’sir etib, uning psixologiyasi va xulq-atvorini o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan har qanday narsa tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladi.
Tarbiya vositalarini odamga ta’sir etish harakteriga ko‘ra ikki guruhga: bevosita va bilvosita ta’sirlarga ajratish mumkin. Bulardan birinchisi bir odamning boshqasiga bevosita ta’siri, ya’ni bir-biri bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qilishi hisoblansa, ikkinchisi, qandaydir vositalar orqali o‘tkaziladigan ta’sir, ya’ni bunda tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o‘zaro aloqa qilmaydi (masalan, kitob o‘qish va b.).
Tarbiyachi va tarbiyalanuvchining anglashi nuqtai nazaridan kelib chiqilsa, tarbiya jarayonida uning vositalarini aniq va mavhum turlarga bo‘lish mumkin.
Anglangan tarbiya vositasi qo‘llangan taqdirda tarbiyachi anglagan holda o‘z oldiga aniq, anglangan maqsad qo‘yadi, tarbiyalanuvchi u haqida biladi va uni qabul qiladi. Agar mavhum vositalar ta’siri qo‘llanilganda sinovdagi tarbiya ta’siri anglanmagan holda kechadi, tarbiyachi anglab nazorat olib bora olmaydi hamda oldindan o‘ylangan yanglish ta’sir kelib chiqadi.
Tarbiya ta’siri qanday tarbiya obyektiga qaratilganligiga ko‘ra uning vositalari quyidagicha bo‘linadi: emotsional, kognitiv va xulqiy. Tajribada ko‘proq ular kompleks tarzda uchraydi.
Har bir ko‘rsatilgan tarbiya vositalari o‘zining kuchli va ojiz tomonlariga ega. Masalan, bir odamning ikkinchi bir odamga tarbiyaviy ta’sirining o‘ziga xosligi va yutuqlari shundan iboratki bunda tarbiyaning quyidagi turlari ishlatiladi: uqtirish, taqlid qilish va majburlash, o‘z navbatida bu usullar asosida ta’limning effektiv mexanizmi yotadi. Bu usul qo‘llanilganda tarbiyachi so‘z vositalaridan foydalanmasligi ham mumkin, tarbiyalanuvchiga to‘g‘ri va kerakli xulq-atvorni namuna sifatida ko‘rsatishi va o‘rnak bo‘lishi lozim.
Tarbiyachi doimo o‘zi istaganidek barcha narsani so‘z bilan ifodalab bera olmaydi. Shuning uchun ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarbiya ta’siri tarbiya imkoniyatlarini kengaytiradi. Bundan tashqari, bu vosita bola rivojlanishining ilk bosqichida mumkin bo‘lgan yagona usuldir, holbuki bola hali unga qarata aytilgan so‘zlarni tushunmaydi. Bu holat bolalarning yoshidan qat’iy nazar katta ahamiyatga egadir. Pedagogikada bu usul shaxsiy namuna deb nomlanadi. Ushbu tarbiya vositasining kamchiligi shaxsiy va vaqt bo‘yicha qo‘llanilishining chegaralanganligidir.
Тarbiyalovchi tarbiyalanuvchiga faqat o‘zi ega bo‘lgan bilimlarni bera olishi mumkin. Bundan tashqari tarbiyachi har doim ham tarbiyalanuvchi bilan muloqotda bo‘la olmaydi.
Т o‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘lmagan yoki bilvosita tarbiya vositasida kitob orqali, ommaviy axborot vositalari va kodlashgan tizim orqali bir odamdan boshqa odamga axborot uzatiladi. Bunday axborotlarni saqlash va bir necha marotaba qo‘llash mumkin. Bunday inson takror va takror material manbaiga murojat eta oladi. Ammo bunday tarbiya odatda insonga xos bo‘lgan jonli hayotiy kuchlardan mahrumdir. Bundan tashqari ushbu vosita ta’siri yosh bo‘yicha ham chegaralangan. Ushbu usul so‘zlab berilgan mavzuning axloqiy mazmunini anglatadigan bo‘lishi lozim.
Bevosita tarbiyaviy ta’sirning yutuqlari shundan iboratki, u boshqariladigan, avval o‘ylab rejalashtirilgan va nazorat qilib turish mumkin bo‘lgan natijalar beradi. Bilvosita tarbiya jarayonida ko‘rilgan, kuzatilgan kamchiliklar bunda ham mavjuddir. Mavhum anglanmagan tarbiya vositasi anglangan tarbiya vositalaridan ko‘ra ko‘proq uchraydi, lekin uning yutuqlari va kamchiliklarini amaliy jihatdan baholash qiyin. Bunga sabab uni ongli ravishda nazorat etib bo‘lmasligidir.
Kognitiv tarbiya ta’siri kishining bilim tizimlariga yo‘naltirilgan bo‘lib, uni o‘zgartirish, mukammallashtirishni maqsad qilib qo‘yadi. Hozirgi zamon olimlarining fikriga ko‘ra, insonning dunyo haqidagi bilimlari uni shaxs sifatida namoyon etib qolmay, balki uning xulq-atvoriga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Tarbiya ta’sirining bu sohadagi yutuqlari sezilarli darajada ortib, hozirgi davrda bu soha asosiy o‘rinni egallab bormoqda.
Emotsional tarbiya ta’siri tarbiyalanuvchida ma’lum affektiv holatni vujudga keltirishga va uni saqlab turishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularning psixologik ta’sirlarni qabul qilishini yoki yengillashtiradi, yoki qiyinlashtiradi.
Ijobiy emotsiyalar tarbiyalanuvchini tarbiya ta’siri subyektiga nisbatan ochiq nazorat hosil qiladi. Salbiy emotsiyalar esa aksincha, tarbiyalanuvchiga ko‘rsatilayotgan tarbiya ta’sirini kamaytiradi.
Xulqiy-axloqiy tarbiya ta’siri bevosita odamning xulq-atvori, uning faoliyati va o‘zini boshqara olishiga yo‘naltirilgan. Uni turli ta’sirlar vositasida ma’lum bir yo‘nalishda yo‘naltirilsa, ular bilvosita shaxs holatiga, uning shakllanishiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bunday holatda tarbiyalanuvchi avval qandaydir ma’lum xatti-harakatni amalga oshiradi, so‘ngra esa shu yo‘lning foydali yoki zararliligini tushunadi. Berilgan ta’sir avval shaxsning ichki dunyosida o‘zgarishni vujudga keltirsa, bu o‘zgarish keyin uning xulq-atvorida namoyon bo‘ladi.
Bilim, emotsiya va xulq-atvor o‘zaro bog‘liq ekan, ularning har biri orqali shaxsga ta’sir ko‘rsatish mumkin. Bu holat tarbiyachining imkoniyatlari cheklanganda biror bir tanlangan tarbiya ta’siriga urg‘u berishda hamda kerakli natijaga erishishda yordam beradi. Ammo mukammal tarbiyaviy ta’sirga ular birgalikda shaxsga har taraflama ta’sir ettirilgandagina erishiladi.
So‘nggi paytlarda shaxsga psixoterapevtik va psixokorreksion ta’sir vositalari va uslublarini qo‘llash keng tarqalmoqda. Odatda, psixoterapiya pedagogik psixologiyaning bir bo‘limi emas, balki to‘la psixogen tabiatga ega bo‘lgan, insonning psixologik holatiga bog‘liq kasalliklarni davolash yoki ularni oldini olish vositasi deb tushunilgan. Hozirgi paytda dunyoning qator mamlakatlarida psixoterapiya ta’siri tibbiyot amaliyoti chegarasidan chiqib, psixokorreksion va psixoprofilaktik maqsadlar sohasida shaxsni tarbiyalashda, uni real ijtimoiy sharoitga moslashtirishda keng qo‘llanilmoqda. Bunday uslublar qatoriga ijtimiy psixologik treningni kiritish mumkin. U o‘zida ko‘pdan-ko‘p metodlarni jamlagan bo‘lib, ularning ko‘p qismi insondagi hayotiy muammolarni va ta’sirli voqealarni ziddiyatlarsiz, atrofdagi odamlar bilan qulay munosabatlar o‘rnatgan holda hal qilishga o‘rgatadi.
Shaxs odam ishtirok etadigan ijtimoiy munosabatlar sistemasining ta’siri ostida va unda o‘zi bajaradigan faoliyat ta’siri ostida tarkib topadi.Ijtimoiy muhitning, jamoaning shaxsga ta’siri to‘g‘risida gapirilar ekan, ijtimoiy psixologiya ishlab chiqayotgan referent guruh tushunchasiga asoslanish zarur.
Bolaning muayyan koidalar va normalarni bilishi ma’naviy xulqatvorning zarur shartidir. Biroq axloq normalarini shu tariqa bilish o‘zo‘zidan axloqiy xulq-atvorni tegishli darajaga erishtirmaydi. Buning ustiga, bilimlarni ma’naviy xulq-atvorni amaliyotsiz o‘zlashtirib olish ma’naviy bilimlar bilan ma’naviy xulq-atvor o‘rtasidagi ajralishda ifodalanadigan "axloqiy rasmiyatchilik" deb ataluvchi holatning yuzaga kelishiga olib boradi. Shuning uchun maktabgacha tarbiya muassasasi tarbiyalanuvchisi, maktab bolasining hayoti va faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, ijodiy axloqiy, ijtimoiy xulq-atvor tajribasi uning shaxsini tarkib toptirishda asosiy narsa bo‘lishi kerak. Bolada bu narsa tarbiyachi rahbarligida hosil bo‘ladi. Bu narsa bolalarda tabiiy, axloqiy va g‘oyaviysiyosiy bilimlar majmuasini (bu bilimlar muayyan darajada yetakchi rol o‘ynagan paytda) tarkib toptirish bilan yuz berishi kerak.
Psixologlar (avvalo L.I.Bojovich va uning xodimlari) bola shaxsini tarkib toptirishda uning faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, uning to‘g‘ri xulq-atvor tajribasini orttirishigina emas, balki uning xulqatvorining (ma’lum harakatga undovchi fikrlari, his-tuyg‘ulari, maqsadlari sistemasini) to‘g‘ri motivlarini tarbiyalash ham hal kiluvchi narsa ekanligini ko‘rsatib beradilar.
Psixologlarning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, birgina faoliyatning o‘zida (bu faoliyatning bola uchun nima sababdan yuz berishiga ham qarab) shaxsning har xil (va xatto bir biriga karama-karshi bo‘lgan) sifatlari tarkib topishi mumkin. Masalan, biz tarbiyalanuvchilarni boshqalarni ochiqdan-ochiq va dadil tanqid qilishga o‘rgatamiz. Ana shunday qilish bilan bolada jasurlik, sof dillik, tanqidiy ko‘z bilan qarash fazilatlari tarkib topadi deb hisoblaydilar. Ammo biz aytilganlarni hisobga olmasak, hamisha ham o‘zimiz ko‘zlagan maqsadga erishavermaymiz. Chunki xulq-atvorning ana shu to‘g‘ri shakli negizida maktab bolasi amal qiladigan motivlar yotadi. Bu xulq-atvor shaxsan bolaning o‘zi uchun qanday ma’noga ega bo‘lishiga qarab, unda har xil sifatlar tarkib topishi mumkin. Agar bola o‘z o‘rtog‘ini qat’iy motivlar asosida tanqid qiladigan bo‘lsa, bu tanqid uning o‘rtog‘ida xarakterning prinsipiallik, qat’iylik, halollik singari sifatlarini tarkib toptirishga yordam beradi; bordi-yu, o‘z aybini o‘rtog‘ining bo‘yniga qo‘yish istagi bilan tanqid qiladigan bo‘lsa, bu xudbinlik, individualizmning tarkib topishiga yordam beradi. Agar shaxsiy g‘araz bilan tanqid qilinadigan bo‘lsa, unda shu asosda qasoskorlik, makkorlik, insofsizlik hislatlari tarkib topadi. Agar bunday tanqid qilishga, nihoyat, o‘qituvchidan qo‘rqish va unga yoqish istagi yoki mag‘rurlik istagi sabab bo‘lsa, unda laganbardorlik, ikki yuzlamachilik singari hislatlar tarkib topishi mumkin. Binobarin, to‘g‘ri xulq-atvor tajribasi bu xatti-harakat muayyan motivlar asosida amalga oshirilgan vaqtdagina ko‘zlangan maqsadga olib keladi. Shuning uchun xulq-atvorning to‘g‘ri motivlarini tajribada tarbiyalash va mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab bolalarida muayyan vaziyatlarda tarbiyaviy ta’sirlar vositasida yuzaga keladigan ijobiy motivlar ularning tajribasida mustahkamlanishi va barcha boshlang‘ich vaziyatlarga tarqalishi kerak.
Psixologlar tarbiyaviy ish metodlarining psixologik asoslarini ishlab chiqayotganlarida, tarbiyaning har kanday metodiga abstrakt tarzda qarab va uni baholab bo‘lmaydi, degan fikrga asoslanalar. Bu metodlar qo‘llanilayotganda, birinchidan, tarbiyalanayotgan bolaning yosh va individual xususiyatlarini, ikkinchidan, shu bola a’zo bo‘lgan bolalar jamoasining xususiyatlarini, nihoyat, tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatiladigan muayyan konkret sharoitlarni hisobga olish zarur. Shaxsning ijobiy yo‘nalishini tarkib toptirish uchun, maktab bolasining barcha vaziyat va holatlarida to‘g‘ri yo‘l tutishi uchun uning nima qilishni bilishi, o‘zi hurmat qiladigan kishilarning nima qilayotganlarini ko‘rishi va o‘zi ham to‘g‘ri xulq-atvorli bo‘lishni mashq qilish zarur.
Bilimlar, axloqiy tasavvurlar va tushunchalarning muayyan sistemasini egallamasdan turib haqiqiy e’tiqodlarni tarkib toptirib bo‘lmaydi. O‘z-o‘zidan bu bilimlar axloqiy xulq-atvorni belgilamasdan turib, unga muhim ta’sir ko‘rsata olmaydi. Psixologik tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, axloqiy tushunchalarni o‘zlashtirish jarayoni juda murakkab jarayon bo‘lib, unga maxsus rahbarlik qilishni talab etadi. Bolalarning tasodifiy hollar, ko‘chadagilarning bema’ni ta’siri, kattalarning yaramas xatti-harakatlari ta’sirida tarkib topadigan axloqiy tushunchalari tarbiyachilar va jamoa tomonidan to‘g‘ri g‘oyaviy rahbarlik qilinmasa, xato, noto‘g‘ri, buzuq tushunchalarga aylanib qolishi mumkin. Ba’zan bola turmushdagi biror fakt yoki voqeani, adabiy asarlardagi mazmunni, kinokartinalarni o‘zi mustaqil tushuna olmay, noto‘g‘ri xulosalarga kelib koladi. Juda og‘ir sharoitlarda bolada xato fikrlargina emas, balki ma’naviy tamoyillar va ustanovkalar ruhiga ko‘ra bizga yot bo‘lgan xatolar ham yuzaga kelishi mumkin. Ko‘pchilik noto‘g‘ri xattiharakatlarning yuz berishiga ana shular sabab bo‘ladi.
Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng muhim yo‘li bolalarning o‘zlarida to‘g‘ri xulq-atvorni yuzaga keltirish bilan axloqiy tajribani boyitish va umumlashtirish yo‘lidir, albatta. Bolalardagi axloqiy bilimning turli-tuman shakllari, ularning ongi va his-tuyg‘ulariga jonli, yorqin, otashin so‘zning (jamoalarda uyushtiriladigan suhbatlar, ma’ruzalar, munozaralar) ta’siri bu ishni ancha to‘ldirishi mumkin.
Buning uchun muayyan tamoyillar ishlab chiqilgan bo‘lib, axloqka doir suhbatlar o‘sha tamoyillar asosida tuzilishi kerak. Bu tamoyillar quyidagilar:

1. 
   Axloqqa doir suhbatlar mazmuni jihatidan tegishli yoshdagilarga tushunarli bo‘lishi lozim. Mavhum va abstrakt tushunchalar, murakkab mulohazalar bilan toliqtirib qo‘yishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.
   
2. 
   Odatda, suhbat o‘tkaziladigan jamoani, uning yo‘nalishini, bu jamoa a’zolarining o‘zaro munosabatlarini, o‘qituvchining boshqalarga munosabatini yaxshi bilish zarur.
   
3. 
   Bunday suhbatlarni nihoyatda tez-tez o‘tkazib turmaslik darkor. Agar suhbatlar konkret sabablar bilan, mamlakat yoki jamoa hayotidagi biror voqeaga to‘g‘rilab o‘tkazilsa, juda yaxshi natija beradi.
   
4. 
   Suhbatni yorqin, yaxshilab tanlab olingan konkret misollarni, hayotiy voqealar yoki adabiy asarlardagi faktlarni hamda kuzatishlarni tahlil qilishdan boshlab, umumlashtirish hamda xulosalar chiqarishga o‘tish tavsiya etiladi.
   
5. 
   Emotsional tarzda keltirilgan, yorqin va ta’sirchan obrazga oqilona tayanish (nafis san’atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish, kinofilmlar yoki teatr asarlariga jamoa bo‘lib borish yoxud ularni jamoa bo‘lib eslash) zarur.
   
6. 
   Bolalarning ongiga singdiriladigan qoidalarning yaxshilab asoslab berilishi, isbotlangan bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Bu hamma narsani tushunib olishga va buning oqibatida dadil qabul qilishga, uning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, oqilona isbotlarga rozi bo‘lishga qodir bo‘lgan o‘smirlar va katta yoshdagi bolalar bilan suhbat o‘tkazish paytida juda muhimdir. Boshqa tomondan, bu yoshda so‘z ta’sirining samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki bolada rivojlanib boradigan tanqidiy munosabatlar ko‘pincha uni kattalarning dalillariga ehtiyotkorlik bilan, ishonmasdan va noto‘g‘ri tushunib qabul etishga, ularning dalillarini rad qilishga, biror qoida bilan kelishmaslikka, kattalarning iltimoslari va talablariga qarshi chiqishga majbur etishi mumkin. Boshqa narsani ham nazarda tutish kerak: Bola ko‘pincha kattalarning o‘ziga aqlli kishi deb murojaat qilishlaridan, uning ko‘p narsani tushunishiga ishonishlaridan mag‘rurlanib yuradi. Unda bu ishonchni oqlash, ana shunday munosabatga munosib kishi bo‘lish istagi yuzaga keladi.
   
7. 
   Bolalarda maksimal faollik uyg‘otish, jonli ravishda fikr almashish istagini uyg‘otish, ularning fikrini avj oldirish va o‘zlarini axloq masalalari ustida o‘ylab ko‘rishga majbur qilish zarur. Bolalarga tayyor haqiqatni zo‘rlab qabul qildirish yaramaydi, axloq normalari haqidagi xulosalarni ularning faol ishtirokida (ammo o‘qituvchining rahbarligida) chiqartirish kerak. Buning uchun suhbat jarayonida muhokamaga qo‘yilishi kerak bo‘lgan masalalarni oldindan tayyorlab qo‘yish tavsiya etiladi.
   

Bolalarda chuqur va ta’sirchan emotsiyalarni uyg‘otishga intilish lozim. Bunda o‘qituvchi suhbatni befark va shavq-zavqsiz emas, balki emotsional tarzda jonli qilib o‘tkazganidagina erishish mumkin. O‘qituvchi o‘zining ehtirosli e’tiqodi o‘smirlarga yuqishini unutmasligi darkor. O‘smirlarning o‘zlari his etadigan tuyg‘ularni taxminan quyidagi shaklda anglab olishlariga erishish juda muhimdir: "Nima uchun bu hodisa menda shunchalik g‘azab va nafrab uyg‘otadi?", "Nima uchun men bu xattiharakatlardan shunchalik hayratlandim?".
Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga va mashqqa degan edi ulug‘ olim Arastu. Ana shu g‘oyalarga asoslangan holda tarbiyachilar quyidagilarga amal qilishlari lozimdir:

• 
  tarbiyada ulg‘ayayotgan inson shaxsini oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o‘smir va yosh yigitning betakror va o‘ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy xuquqiy va erkinligining e’tiborga tutilishi: - milliylikning o‘ziga xos an’ana vositalariga tayanish, jahon madaniyatining ilg‘or tajribalariga asoslanish;
  
• 
  bolalar faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil kilish, qiziqarli, to‘laqonli bolalar yosh jihatlariga mos hayot iqlimini yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy foydali, ijtimoiy ko‘ngilochar va shunga o‘xshash tadbirlar tashkil etish lozimki, natijada bolalar o‘zlari xohlagan ishga qo‘l ursinlar, muvaffaqiyat hissini tushunib o‘zlariga ishonchlari ortsin, axloqan barqaror bo‘lsin.
  

Demak, pedagog jamiyat hayotida yetakchi o‘rin tutuvchi, murakkab shaxs strukturasiga ega bo‘lgan insonning kasbiy qiyofasidir. Ijtimoiy turmushning barcha sohalarida erishilgan yutuqlarning zaminida uning mehnatini natijalari yotadi. Pedagoglarning pedagogik, psixologik tayyorgarligi va bilimlar integratsiyasi, muomala madaniyati, psixologik vaziyatlarni e’tiborga olish kabilar kuchli bo‘lishi kerak. Yuksak saviyali, zo‘r mahoratli tarbiyachilargina xalk orzusidagi barkamol insonni tarbiyalaydi. Ilm insonni yuksaklik sari olib boradi.