Mavzu: Merkantalizm tanqidi va fritrederlik (erkin savdo) ning asoslab berilishi. Reja

Mavzu: Merkantalizm tanqidi va fritrederlik (erkin savdo) ning asoslab berilishi.
Reja:
1. Merkantilizm tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni
2. Dastlabki va keyingi merkantilizmning o’ziga xosligi
3. Turli mamlakatlarda merkantilizm ta’limotining o’ziga xos xususiyatlari
4. Fritrederlikning asoslab berilishi

Mavzuning qisqacha tafsiloti. 1600- yildan 1750- yilga qadar 150 yil iqtisodiy

faoliyatning yuksalish davri sifatida xarakterlanadi. Feodalizm, o‘ziga hos
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, xususiy mulk hususiyatlari bilan savdo, shahar
tashqarisidagi yer mulk va mamlakatlarning mustaqil davlat bo‘lib yuksalishiga
yo‘l ochib bermoqda edi. Feodal jamiyatning an’ana va urf-odatlari hamda cherkov
ma’muriyati kishilar faoliyatini cheklamas edi. Bozor uchun ishlab chiqariladigan
tovarlar tobora muhim ahamiyat kasb eta boshladi, bozorlarda joy, mehnat, kapital
sotib olindi va sotila boshladi. Bu holat sanoat inqilobining kelib chiqishiga asos
bo‘ldi. Bu davrda iqtisodiy mulohazalar individual, ro‘zg‘or, oila va ishlab
chiqaruvchilar haqidagi g‘oyalarning oddiy izoxlaridan iqtisodiy qonun va
huquqlari bilan o‘zaro bog‘langan tizim shaklida murakkabroq qarashlar asosida
rivojlana bordi. Biz o‘z mulohazalarimizni merkantilizm ta’limoti , asosida ko’rib
chiqamiz.
1-savol Merkantilizm tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni
Merkantilizm, eng avvalo, davlatning Merkantilizm - bu muomala iqtisodiy
siyosatini ifoda etgan, uning amaliy sohasida iqtisodiy faoliyati uchun tavsiyalar
ishlab chiqqan. qonuniyatlarning rivojlanishiga Merkantilistlar tadqiqotining
maqsadi reallik bo ’lgan qarashlar tizimi va sifatidagi iqtisodiyotni tahlil qilish
emas, balki protektsionizm printsiplariga hukumatga amaliy maslahatlar berishdir.
asoslangan bir qator Shuning uchun ular davlatning iqtisodiyotga davlatlarning
iqtisodiy siyosati, u faol aralashuvini qo’llab-quvvatladilar, yuqori feodalizmning
emirish davriga soliq stavkasini va davlat xarajatlarini himoya muvofiq keladi va
“noindustrial" qildilar. iqtisodiy davrdagi iqtisodiy Merkantilistlarning ilmiy
dunyoqarash voqelikni tahlil qilishga uringan tamoyillari quyidagilar bilan
tasvirlanadi: har ta ’limot hisoblanadi. qanday oltin va qimmatbaho narsalarga
boylik sifatida qarash; mamlakatga oltin va kumushning oqib kelishini ta’minlash
maqsadida tashqi savdoni tartibga solish; arzon xom ashyoni import qilish yo’li
bilan sanoatni rag’batlantirish; import qilinadigan sanoat tovarlariga
protektsionistik tariflarni belgilash; eksportni, ayniqsa, tayyor mahsulotlar
eksportini rag’batlantirish; ish haqining past darajasini ushlab turish uchun
aholining o’sishi. Milliy farovonlikning zaruriy sharti sifatidagi aktiv savdo balansi
doktrinasi, shak-shubhasiz, merkantilizmning asosi hisoblanadi.
Shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, uzoq yillar davomida boylikning, xalq
farovonligining asosi-mehnat, er, dehqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik
deb kelinar edi (uni biz yuqorida ko’rib chiqdik). Lekin XV asrga kelib vaziyat
keskin o’zgardi. Avvalo, natural-xo’jalik tizimining emirilishi, tovar-pul
munosabatlarining o’sishi, fan va madaniyatning yuksalishi, ayniqsa, yangi
erlarning ochilishi, buyuk geografik kashfiyotlar, mustamlakachilik tuzumining
paydo bo’lishi, birinchi navbatda, savdoning tez rivojlanishiga turtki bo’ldi.
Noekvivalent savdo tufayli metropoliyalar mustamlakalar hisobiga beqiyos boyidi.
Mana shu davrga kelib jamiyatning boyishida savdoning o’rnini asoslab berishga
uringan merkantilizm qarashlarida noelastik talab va eksportning importdan ko’p
bo’lishining maqsadga muvofiqligi, kapital eksportini rag’batlantirish va jamiyat
ishlarini qo’llab-quvvatlash tushunchalari ustunlik qilgan, shuningdek,
“qo’shningni quritsang, go’yoki millat boy bo’ladi” kabi noto’g’ri siyosat ilgari
surilgan. Har bir shaxs o‘zi uchun iqtisodchidir. Merkantilizm davri har bir shaxs
o‘z - o‘zi uchun iqtisodchi degan aqida bilan xarakterlandi. 1500 - 1750 - yillardagi
yozuvchilarning qarashlari, fikrlari xilma - xil bo‘lganligi sababli umumlashgan
natijaviy adabiyot yaratish qiyin kechdi. Bundan tashqari, bir yozuvchi birgina
mavzuga e’tibor qaratgan bo’lib, hech bir yozuvchi bu tushunchalrni jamlab va
syntezlab keyingi iqtisodiy g’oyalarga turtki bo‘la oladigan fikrlarni yarata olmadi.
Balki bu o‘sha davrda iqtisodiyot fan sifatida universitetlarda hali o‘z o‘rnini
topmagani va faqatgina amaliyotchi odamlar tomonidan alohida olingan iqtisodiy
muammolarni yechishga qaratilgan izlanishlarining pamflet shaklidagi chop
qilinganligi uchun shundaydir. Merkantilizm atamasi 1500 va 1750 yillar
oralig‘ida yaratilgan iqtisodiy adabiyotlar va amaliy takliflarga nisbatan ishlatiladi.
Merkantilistlar adabiyoti G’arbiy Yevropaning barcha rivojlanayotgan
iqtisodiyotlarida yaratilgan bo‘lsa ham, uning asosiy g’oyalari Ingliz va Fransuzlar
tomonidan ishlab chiqilgan. Sxolastik iqtisodiy adabiyotlar o‘rta asr cherkov
ruhoniylari tomonidan yozilgan bo’lsa, merkantilizm iqtisodiy nazariyasi savdogar
tadbirkorlar tomonidan yozilgan. Bu adabiyotlar iqtisodiy siyosatdagi masalalarga
qaratilgan bo’lib odatda savdogar tadbirkorlarni qiziqtirgan muammolarga bog’liq
bo’lgan. Shu sababdan ularning xulosalarinig haqqoniyligiga va alohida
munozalarning tahliliy ahamiyatiga shubha bilan qaraldi. Faqatgina qayrim
yozuvchilargina ob’yektiv tahlil muammolaridan yetarlicha holi ravishda ish olib
bora olishgan. Shunday bo’lsada, merkantilistik davr davomida iqtisodiy adabiyot
sifat va miqdor jihatidan yuksalishga erishdi. 1650- yildan 1750- yilgacha bo‘lgan
davrdagi merkantilistlar adabiyoti muqarrar yuqori sifatga erisha oldi, va ushbu
adabiyotlarda keltirilgan tahliliy tushunchalari tez orada tarqalib 1776 - yilda
Adam Smit muallifligidagi “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risidagi
tadqiqot “ asariga asos bo’lib xizmat qildi.1 Qudrat va Boylik Merkantilizmni
zamon muammolariga ilmiy munosabat sifatida tushunish to’g’ri bo’ladi. Xususiy
mulk inqirozga uchrab, davlat mulkiga aylantirilayotgan bir davrda merkantilistlar
xalq boyligi va qudratini oshirish uchun eng yaxshi siyosat va yo‘llarni belgilashga
intilardilar. Italiyalik davlat arbobi, siyosiy nazariyotchi, hamda “Shahzoda” (The
Prince 1513 ) asari muallifi Makiavelli qanday qilib davlat rahbarlariga maqsadga
muvofiq bo‘lgan siyosiy choralar haqida o‘z maslahatlarini bergan bo’lsa,
merkantilistlar ham ularga iqtisodiyot ravnaqi va qudratini yuksaltirish va
mustahkamlash haqida turli iqtisodiy siyosat va choralar haqida xuddi shunday
maslahat berishgan. Merkantilistlar dunyodagi umumiy boylik ozgarmas deb qabul
qilishgan. Shu farazga asoslangan holda sxolastiklar insonlar o’rtasida savdo
amalga oshirilganda ulardan birining daromad olishi boshqasiga albatta zarar
keltiradi deb ta’kidlashgan. Merkantilistlar xuddi shu mantiqni xalqlar o‘rtasidagi
savdoda ham qo’llab, bir xalqning iqtisodiy qudrati va boyligining o‘sishi
faqatgina boshqa davlat boyligi hisobiga amalga oshadi degan xulosaga kelishgan.
Shunday qilib, merkantilistlar xalqaro savdo millatning qudrati va boyligining
ravnaq topishida muhim vosita ekanini e’tirof etib, ko’proq xalqaro savdo
balansiga etibor qaratishgan. Ko‘pchilik merkantilistlar fikriga ko‘ra, iqtisodiy
faoliyatdan maqsad iste’mol emas, balki ishlab chiqarishdir va bu keyinchalik
klassik iqtisodchilar tomonidan ham qabul qilindi. Shuningdek, ularning fikricha,
millat boyligi shaxsiy boyliklar yig’indisi shaklida aniqlanmaydi. Ular bir vaqtning
o’zida ham ishlab chiqarishni, ham eksportni rag’batlantirish, hamda iste’molni
cheklash orqali millatning boyligini ko’paytirish mumkin deb hisobladilar.
Shunday qilib, halqning bo’ligi ko’pchilikning qashhoqligiga asoslanadi.
Merkantilistlar ishlab chiqarishga katta ahamiyat bergan bo’lsalar ham, ichki
bozorga ko’p mahsulot ishlab chiqarishni ma’qullamaganlar. Ko’p ishlab chiqarish
bilan birga kam iste’mol qilish eksportni oshirishga imkon beradi, bu esa millat
boyligining va qudratining oshishiga olib keladi deb hisoblaganlar. Merkantilistlar
xalqaro savdoda nisbiy ustunlikka erishish uchun ishchilarga kam ish haqi berilishi
tarafdori bo’lganlar. Ularning fikricha yashash minimumidan yuqori maosh berish
mehnat layoqatini kamaytirishi mumkin, yuqori ish haqi yil davomida kamroq soat
ishlashga va yalpi ishlab chiqarishni kamaytirishga sabab bo‘lishi mumkin. Xullas,
iqtisodiy faoliyatning maqsadi milliy iste’mol emas, balki milliy ishlab chiqarish
bo’lgan bir sharoitda, davlat fuqarolarining qashhoqligi millatning boyishiga
yordam beradi deb hisoblangan.
Dastlabki merkantilizm buyuk geografik kashfiyotlardan oldin paydo bo’ldi va
XVI asrning o’rtalarigacha faol amal qilib keldi. Uning asosiy vakillari Uilyam
Stafford (1554-1612) (Angliya), Gaskar Skaruffi (15191584) (Italiya) va boshqalar
hisoblanadi. Dastlabki merkantilizm «pul balansi» siyosatini olib borgan. Bu
siyosat pul muomalasini, tashqi savdoni ma’muriy yo’l bilan qattiq tartibga solish
asosida mamlakatning pul boyligini ko’paytirishga qaratilgan (mamlakat puli
qancha ko’p bo’lsa, u shuncha boy hisoblangan). Dastlabki merkantilizm oltin va
kumushni boylikning mutlaq shakli deb qaradi va uni chetdan olib kelish yo’lini
qidirdi. Dastlabki merkantilistlar tashqi savdoda ijobiy saldoga erishish uchun
quyidagilar maqsadga muvofiq hisobladilar: - eksport qilinadigan tovarlarga
maksimum yuqori baho o’rnatishni; - tovarlar importini har tomonlama cheklashni;
- mamlakatdan oltin va kumushning oqib chiqib ketishiga yo’l qo’ymaslikni.
Dastlabki merkantilizm davrida hukumat xorijiy savdogarlarni ularning pulini
mahalliy pulga almashtirish va ko’proq tovar sotib olishga qiziqtirish maqsadida
ataylab chaqalarni buzib, ularning qiymmatini pasaytirish bilan shug’ullangan.
Keyinchalik tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi, tashqi savdoning kengayishi
merkantalistlarning boylik muammosiga bo’lgan qarashini o’zgartirishga majbur
etdi. Keyingi merkantilizm XVI asrning ikkinchi yarmidan XVII asrning ikkinchi
yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. (Uning asosiy vakillaridan biri ingliz
Tomas Man hisoblanadi). Bu davrga kelib milliy sanoat va savdoni
rivojlanishining davlat tomonidan rag’batlantirilishi sababli, mamlakatlar o’rtasida
savdo aloqalari keng va muntazam rivojlana boshladi. Dastlabki
merkantilistlarning «pul balansi» o’rniga keyingi merkantilistlarning «savdo
balansi» nazariyasi kelib chiqdi. «Savdo balansi» nazariyasi (yoki yetuk
merkantilizm) Angliyada keng tarqala boshladi. Mazkur kontseptsiya vakillari
dastlabki merkantilistlarni mamlakatdan tashqariga pul chiqarishni man etgani,
importni haddan tashqari cheklagani uchun tanqid qildi. Ularning fikricha,
hukumatning tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy vazifasi - mamlakatda imkoni
boricha ko’proq pul mablag’larini jamg’arish emas, balki aktiv savdo balansiga
erishishdir (eksportning importdan ustun bo’lishi). Eksport va import o’rtasidagi
farq (ijobiy saldo) - mamlakat boyligining o’sishidir. Demak, real boylik bu- «o’lik
pullar» yig’indisi emas, balki yangi pullarni, ya’ni pul kapitalini vujudga
keltiruvchi pullardir. Merkantilistlar fikriga ko‘ra, savdoning muqobil balansiga
erishish uchun davlat eksportni rag‘batlantirib importni ta’riflar, kvotalar,
subsidiya va soliqlar orqali ishga solishi kerak. Mahsulot ichki iqtisodiyotda
hukumat aralashuvi orqali rag‘batlantirilishi va xorijiy savdo orqali boshqarilishi
lozim. Xorijdan manufaktura tovarlarni keltirilishi arzon xom-ashyolar importni,
ularni tovar eksporti uchun ishlatilishi kabilar himoya majburiyatlari hisoblangan.
Merkantilistlar savdo balansi mohiyati va tabiat o‘rtasidagi nomutanosibliklar
haqida fikr yuritishgan. Shunisi aniqki, ko‘pgina merkantilistlar davlat boyligi
tovar, iste’mol yoki ishlab chiqarishda emas, balki qimmatbaho metallarga
egaligida deb fikr yuritishgan, Qimmatbaho metallarning ishlab chiqarishi savdo
balansini o‘rnatadi degan fikrni o‘rtaga tashlaydi.Ularning qarashlariga ko‘ra
xalqlar bilan savdoning umumiy balansi muhim ahamiyat kasb etadi. Ya’ni,
Angliya va Hindiston savdo balansi bir- biriga mos kelmasligi mumkin, biroq
Hindistonda import qilingan arzon xom-ashyolardan Angliyada eksport qilinadigan
tovarlar manufakturasi uchun foydalanilishi mumkin. Shunday masalalardan biri
qimmatbaho metallar yoki eksport bilan bog‘liq, ilk Merkatilistlar yombilar
eksporti qat’iyan taqiqlanishi kerakligini tavsiya qilishgan.Keyinchalik yozuvchilar
agar yombi eksport tovarlari uchun xom ashyo sotib olish maqsadida ishlatilsa, u
savdo balansi uchun o‘rinli bo‘lishi mumkin degan farazni taklif etishgan.
Shulardan kelib chiqqan holda, keyingi merkantilizm vakillari aktiv savdo
balansiga erishish uchun qator tavsiyalarni ilgari surdilar: - tashqi bozorlarni
nisbatan arzon tovarlar sotish yo’li bilan egallash hamda bir mamlakat tovarini olib, boshqalariga uni qimmatiga sotish; - mamlakatda faqat aktiv savdo balansini
saqlab turgan holda, tovarlar importiga ruxsat etish (zeb-ziynat buyum-laridan
tashqari); - qulay savdo ishlarini amalga oshirish uchun oltin va kumushni chetga
chiqarish, pirovard natijada mamlakatda ularning massasini ko’paytirish.
Pulning tovarli mohiyatini tan olsada, uning qimmatini keyingi merkantilistlar
ilgarigidek oltin va kumushning tabiiy xususiyatidan deb qaradilar. Ammo aynan
ular metallistik nazariyadan pulning miqdoriy nazariyasiga va monometallizm
tizimiga o’tishga sabab bo’lgan. Agar dastlabki merkantilistlar pulning jamg’arish
funktsiyasini asosiy deb bilgan bo’lsalar, keyingi rivojlangan merkantilistlar -
muomala funktsiyasini asosiy hisobladilar. Keyingi merkantilistlarning ishonchiga
ko’ra, pulning qimmati uning miqdoriga nisbatan teskari bog’liqlikda, tovarlar
bahosi darajasi esa pul miqdoriga to’g’ri mutanosiblikda bo’ladi. Ular, pul
taklifining ko’payishi unga bo’lgan talabni oshirgach, savdoni rag’batlantiradi, deb
bir tomonlama hisobladilar. Dastlabki merkantilistlar Yevropaga, ayniqsa
Ispaniyaga yangi Dunyodan oqib kelgan yirik miqdordagi qimmatbaho metallar
mohiyatiga e’tibor qaratgan.Biroq keyingi merkantilistlar bu qarashlarni inobatga
olishmadi va iqtisodiyotda pulning o‘rni haqida tahliliy g‘oyalarini rivojlantira
olishdi. Pul miqdori va narxlarning umumiy bosqichi o‘rtasidagi aloqa 1569 - yilda
fransuz olimi Jiyn Bodin tomonidan taqdim etilgan. U 16 - asr davomida G’arbiy
yevropada narxlarning umumiy bosqichini yuksaltirish uchun 5 ta sabab taklif etdi,
asosiy - yangi dunyo kashfiyoti bo‘lgan kumush va oltin miqdorining o‘sishi deb
hisoblangan. 1660-1776 yillar davomida bozor iqtisodi boshqaruvi haqidagi
tahliliy fikrlar ko‘paydi. Merkantilistlar adabiyotining (markaziy) asosiy hususiyati
real faktorlardan ko‘ra pulga oid faktorlar iqtisodiy faoliyat va uning rivojining
asosiy belgilari ekaniga ishonishdilar.