Bola huqulari to’G’risidagi konvensiya

Bola huquqlarining inson huquqlari tizimidagi o’rni
Inson huquqlarini umumiy va sof holda e’tirof etish, uni mustahkamlashga va shu huquqlarnining xalqaro – huquqiy tartibga solishning mustaqil sohasi sifatida ajralib chiqishiga zamin yaratdi.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab inson huquqlarini himoya qilishning xalqaro tizimi yaratildi. Bu harakatni birinchi bo’lib BMT va uning ixtisoslashgan organlari va mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar tomonidan amalga oshirildi. Hozirgi paytda inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquq 80 dan ortiq umumjahon va mintaqaviy konvensiyalarni o’z ichiga oladi. Ushbu hujjatlar a’zo davlatlar uchun imperativ norma hisoblanadi va bu bilan ular “qat’iy huquq”ni hosil qiladi.
Inson huquqlari sohasida xalqaro standartlar, institut va mexanizmlar, tartib - qoidalar rivojlanib borayotganiga qaramay, inson huquqlari bo’yicha xalqaro huquq muammolarini ilmiy ravishda ishlab chiqiladigan ishlar ko’p. Xuddi shunday inson huquqlarining bir tarmog’i sifatida bola huquqlarini keltirishimiz mumkin.
Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiya BMTning Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yil 20 noyabrida qabul qilinib, 1990 yil 2 sentabrida kuchga kirgan. Mazkur Konvensiyaning bosh maqsadi faol manfaatlarini iloji boricha kengroq va atroflicha himoya qilishdan iborat. Konvensiyani ratifikatsiya qilgan a’zo davlatlarning bolalariga ularning yashsab turgan davlatlarining ijtimoiy hayotida faol va ijobiy ko’rinishdagi sharoit yaratib berishga undaydi.
Jismoniy va aqliy sur’atda voyaga etmagan bolalarni muhofazasini ta’minlash maqsadida ota – onalar, erkak va ayollarni alohida shaxs sifatida, turli tashkilotlar, mahalliy o’zini –o’zi boshqarish organlari, milliy hukumatni inson huquqlarini tartibga solishni nazarda tutgan holda xalqaro huquqiy va milliy qonunchilik normalariga rioya etishni talab qiladi.
1948 yilda Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida bolalar alohida himoya va e’tibot ob’yekti sifatida tan olinishi ko’zda tutilgan. Shu davrdan boshlab BMT bola huquqlarini universal xarakterga ega bo’lgan Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risida hamda Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktlarda, shuningdek, 1989 yildan qabul qilingan Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiyaga asoslanib himoya qilinishi nazarda tutilgan.
Konvensiya 1989 yilda qabul qilinganiga qaramay bugungi kundagi bola huquqlari bilan moslashtirilgan holda adolatli va ijtimoiy gumanitar tartibni o’rnatish va barcha a’zo davlatlar uchun bir xil yuridik ahamiyatga ega ekanligi insonni qoyil qoldiradi.
Konvensiyaning asosiy maqsadi bola manfaatlarini yuqori darajada muhofaza qilish, shuningdek uni ratifikatsiya qilgan davlatlar tomonidan ularga sharoit yaratgan holda bolalarning o’z yashab turgan davlatining ijtimoiy-siyosiy hayotida faol ishtirok e’tishini ta’minlashga qaratilgan.
Mazkur konvensiya voyaga etmaganlar huquqini muhofazasi va tartibga solishning xalqaro standartlarini, bolalarga nisbatan kamsitishning barcha shakllarini bartaraf qilishni nazarda tutib, bolalarning kompleks huquqlari: erkinligi va qonuniy manfaatlarini muhofaza qilishda davlatlar tomonidan aniq majburiyatlari belgilangan.
1992 yilda ushbu Konvensiyaga O’zbekiston Respublikasi ham a’zo bo’ldi. Unga muvofiq 18 yoshga to’lmagan barcha insonlar bola sifatida tan olinadi. Huquqga bo’lgan layoqat tug’ilgan paytdan boshlanadi. Aynan shunday norma O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Fuqarolik kodeksi, Jinoyat kodeksi, Oila kodeksida va boshqa normativ hujjatlarda aks ettitilgan.
Mazkur Konvensiya bola huquqlarini ta’minlab berishda asosiy universal hujjat hisoblanadi. Uning I qismida:
Ø “bola” tushunchasiga ta’rif beradi va bola manfaatlari jamiyat oldida alohida ahamiyatga ekanligini belgilaydi (1-4 modda);
Ø bolaning yashash, ism tanlash, fuqarolik, ota-onasini bilish, ularning tarbiyasini olish hamda ulardan ayrilmaslik, ota-onalarning farzandlarini oldidagi burchini belgilaydi (5-11 modda);
Ø bolaning o’z qarashlari va fikrlarini erkin ifoda etishi, vijdon va din erkinligi, assotsiatsiya va yig’inlarga qo’shilishi, ommaviy axborot vositalarini tarqatishga bo’lgan huquqlarini belgilaydi (12-17 modda);
Ø alohida toifadagi bolalar huquqlarini, shuningdek bunday bolalarni muhofaza qilish va yordam ko’rsatishda a’zo davlatlarning majburiyatlarini belgilaydi (18-27 modda);
Ø bolalarning jismoniy, aqliy, ma’naviy va ijtimoiy rivojlanishida muhim bo’lgan yashash sarajasini, shuningdek bolaning ta’lim olish, ish vaqti va dam olish vaqtini belgilaydi (28-31 modda);
Ø bolani ekspluatatsiya qilish, ularni giyohvandlik moddalarini g’ayriqonuniy ravishda iste’mol qilishi, shaxvoniy maqsadlarda foydalanish, bolani o’g’irlash va sotishdan himoya qilish maqsadida davlatlarning majburiyatini belgilaydi (32-36 modda);
Ø jazoni ijro etish muassasalariga tushgan, shuningdek qurolli mojarolar va urush davrida bola huquqlarini belgilaydi (37-41 modda);
II qismida:
Ø konvensiyaning asosiy mazmunidan xabardor qilish usullari va bolaning 12 yoshdan mehnat qilishga bo’lgan huquqini belgilaydi (42-45 modda).
Bola huquqlari bo’yicha Qo’mitaning tuzilishi, funksiyasi, huquq va majburiyatlari haqida qoida ham nazarda tutilgan.
III qismda:
Ø muammoli vaziyatlar yuz bergan taqdirda Konvensiyaning huquqiy normalarisa asoslanib hal qilish belgilangan (46-54).
Bola huquqlari to’g’risidagi Konvensiya kirish ochiqligi bois dunyoning barcha davlatlari a’zo bo’lib kirishi bilan BMTning boshqa konvensiyalaridan farq qiladi. Mana shuninguchun BMT a’zosi hisoblanmagan Vatikan ham ushbu konvensiyaga a’zo bo’lgan.
Bola huquqlari deklaratsiyasida o’rnatilgan muayyan o’nta prinsipdan farqli o’laroq Bola huquqlari to’g’risidagi konvensiya bolaning ijtimoiy va huquqiy sohadagi eng minimal normalarigacha belgilab berdi. Bu normalar esa konvensiyani ratifikatsiya qilgan barcha davlatlar tomonidan amal qilish majburiyatini yuklaydi. Konvensiya bolaning nafaqat ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy, ayni damda uning fuqarolik va siyosiy huquqlarini yanada to’liq ravishda o’rnatilgan birinchi xalqaro hujjat hisoblanadi. Konvensiyaning yana bir muhim jihati shundaki, bola huquqlari ilk marotaba xalqaro huquqda alohida kuchga ega bo’ldi.
Demokratik prinsip va institutlarga tayangan holda hayotimizning barcha sohalariga kirib kelayotgan konvensiyaning qat’iy normalarini e’tiborga olgan holda yurtboshimiz I.A.Karimovning Oliy Majlisning XIV sessiyasida so’zlagan ma’ruzasida jamiyatda ayollar va yoshlarning o’rnini yanad ko’tarish muhimligini ta’kidlab o’tdi. Biz faol va doimiy ravishda bolalarimizning hayoti, ularning diniy, ma’naviy va jismoniy sog’ligi uchun kurashishimiz darkor deb alohida urg’u berganlar.
Bundan kelib chiqadiki bola huquqlari muhofazasi nafaqat milliy balki xalqaro sur’atdagi global ahamiyatga molik masala ekanligi fikrimizning isbotini tasdiqlaydi. Bola huquqlari inson huquqlarining asosiy bo’g’ini bo’lib, boshqa so’z bilan aytganda aynan bola huquqlaridan boshlanadi.