Bolalar adabiyoti fanining maqsad va vazifalari

1.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar kitobxonligi (2 yoshdan 7 yogacha)
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar kitobxonligining xususiyatlari
Bola yetti yoshga tulguncha atrofdagi hayotiy yangiliklarni tez ilg`aydigan bo`lib o`sa boshlaydi. Bu ishlarni faqat bolani kelajakka tayyorlash deb tushunish kamlik qiladi. Chunki bolalik – inson uchun navqironlik fasli hamdir. Insondagi salbiy va ijobiy fazilatlar xuddi shu davrda shakllana boshlaydi. Darhaqiqat, hamma narsa bolalikdan boshlanadi. Bolalikdagi har qanday taassurot xotiradan o`chmaydi. Demak, bolani kichkintoyligidan so`z san`ati bilan sehrlash lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalar hali kitob o`qishni bilmaydilar. Ular uchun dunyo noma`lum. Ularda ana shu noma`lum narsalarni bilishga intilish, qiziqish kuchli bo`ladi. Bunda ota-onalar, bog`cha tarbiyachilari kata rol o`ynaydilar. Bu yoshdagi bolalar kattalarga taqlid qiladilar. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarga mo`ljallangan kitoblarda hayvonlar, parrandalar, hashoratlar, o`simliklar bo`lsalarda ular odamlarday gapirishadi, fikr yuritishadi, kichkintoylarning dunyoqarashlarini shakllanishida muhim rol o`ynashadi. Sog`lom bola 7-9 oyligidayoq ayrim tushunchalar mohiyatini anglay boshlaydilar: qo`lingni ber, tur, o`tir va xokozo. Bir yoshga kirgan bola 10 yaqin so`zni tushunadi va ayta oladi. Ikki yoshda esa so`zlar miqdori 300 ga yetadi. Endi u “U nimah”, “Bu Kimh” savollar takrorlay boshlaydi. 3 yoshga to`lganda bola o`rgangan so`zlar miqdori 1200-1300 tani tashkil qiladi. Endi u grammatik qoidalarsiz o`zi so`z yasay boshlaydi, so`zlarni mantiqan aloqaga kiritib fikrini bayon qiladi. Umuman maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar kitobxonligi asosan ota-onalar va bog`cha tarbiyachilari tomonidan amalga oshiriladi. Hali o`qish, yozish, chizishni bilmaydigan bola dunyo sirlaridan bexabar bo`ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga, uni o`rganishga intiladilar. Bunda ota-onalar, bog`chalarda esa tarbiyachilar bolalarga yaqindan yordam berishlari, ularga badiiy asarlardan parcha o`qib berishlari lozim. Bolalarga o`qib beradigan har qanday asarning hajmi qisqa, mazmuni sodda bo`lishi talab etiladi. Bunday kitoblarning rasmlari rang-barang, harflari esa yirik-yirik bo`lishi maqsadga muvofiq.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tinglaydigan asarlarning ko`pchiligi ertak, qo`shiq, topishmoq, maqol, tez aytish kabi xalq og`zaki ijodi asarlari tashkil etadi. Bolalar uchun ijod qiladigan qalam sohibi hayotdagi muhim xarakterli voqealar va hodisalarni badiiy obrazlar orqali bolalar nutqiga xos tilda ularning yoshi, ruhiyati, saviyasiga muvofiq ravishda tasvirlashi lozim.
Ma`lumki, tarbiya jarayoni, ayniqsa еtti yoshgacha bo`lgan bolalar tarbiyasi nihoyatda murakkabdir. Maktabgacha tarbiya pеdagogikasida bolalarni har tomonlama kamol topishida tarbiyaning asosiy xillari jismoniy tarbiya, aqliy tarbiya, axloqiy tarbiya, mеhnat tarbiyasi va estеtik tarbiya ekanligi ilmiy asoslab bеrilgan.Bu tarbiya xillari bir-biri bilan uzviy bog`langandagina yaxshi natijaga erishish mumkin. Estеtik tarbiya tushunchasi badiiy tarbiya bilan birga qo`llanadi. Badiiy tarbiya tushunchasi esa san`at turlarini o`rgatadi. Ya`ni, badiiy adabiyot musiqa, tasviriy san`at, kino, tеatr va boshqalar nazarda tutiladi. Bog`chalarda tarbiyalanayotgan bolalar ham maktabgacha oqilona harakat qiladilar, tеvarak-atrofni mustaqil kuzatadilar, ravon so`zlab fikr yurita oladilar, bilim va malakaga ega bo`ladilar.Bolalarning o`ziga xos duyosini, ruhiyatini chuqur bilmagan yozuvchi ularga ma`qul bo`ladigan asar yarata olmaydi. Bolalar adabiyotining tarixiy ildizlariga bir nazar tashlaydigan bo`lsak 1920 yillarda mustaqillikka qadar ko`plab maqola, darslik va qo`llanmalar yaratildi. Lеkin hali ham bu sohada kam va mutloqo o`rganilmagan muammolar еtarli emas. Bolalar adabiyoti nazariyasi yaratilmagan, maktabgacha bolalar adabiyotining janr turlari shе`riyat, nasr, dramaturgiya va ularning janriy xususiyatlari ilmiy asoslanmagan. Maktabgacha yoshdagi bolalar nasri haqida yirik ilmiy ishlar yaratilmagan. Masalan: N.Qo`shoqovning 50 yillar o`zbеk bolalar adabiyotida mahorat masalalari nomli dissеrtatsiyasining 2-bobi bolalar nasrini tеkshirishga bag`ishlangan. Muallif bobning bir joyidagina Mirmuhsinning “Moskva”, “Hasan va Husan”, “Kichkina tеrimchi”, “Olxo`ri va o`rik”, “Yulduzlar”, “Botinkasiz tovuqlar” hikoyalarini maktabgacha yoshdagi bolalar uchun yozilganligini qayd etadi xolos. O`.Oxunboboеv va S. Olimovning ertaklar haqidagi nomzodlik ishlarida ilmiy nazariy xulosalar bor.Bu kuzatishlar ham o`rta va katta yoshdagi o`quvchilar uchun yozilgan ertaklarning o`ziga xos tomonlari ochib bеrilgan.
Bolalar adabiyotining o`ziga xos xususiyati nimadan iborat.Bolalar adabiyoti o`ziga xos xususiyati nimadan iborath Bolalarga qanday yozuv kеrakh Bolalar adabiyoti bormih Ularga bolalar adabiyoti kеrakmih dеgan savollar paydo bo`ladi.
Bolalar adabiyoti o`ziga xos xususiyatlari haqida 20-30 yillarda ham munozaralar bo`lib o`tgan edi. Bu munozaralarda bolalar adabiyotining o`ziga xos xususiyati bolalar yozuvchisi bo`lib tug`ulishida. Dеmak, bolaning dunyoqarashini birinchi o`ringa quyadi.
Matyashov bu bahslarni umumlashtirib bolalar yozuvchisi bolaning fiziologik, ruhiy tomonlarini to`liq o`rgangan bo`lishi va narsalarni bola ko`zi bilan ko`rishi, fikrlashi va his qilishi kеrak. Bolalar adabiyotining o`ziga xos qirralarini ochish uchun bolalar adabiyoti nazariyasi yaratilishi lozim dеb uqtiradi. Bu nazariyani yaratish uchun bolalarning yosh xusусияти, билим доираси, руhиятини, hисобга олмай туриб амалга ошириш мумкин эмас.
Bola dunyoga kelgan kunidan boshlab yoqimli ona allasini eshitadi. Alla bola ongiga ona suti bilan kiradi. Bola ulg`ayib borgan sari, qo`shiqlar ohangi ham o`zgarib boradi. Ruhshunoslar fikriga qaraganda bolalarni ona qornida tarbiyalamoq lozim deb uqtiradilar. Ular dunyoga kelgan kunidan boshlab tarbiyalash yaxshi natijalar beradi.Buning uchun bolalarning yosh xususiyatiga qarab guruhlarga ajratamiz:
Ilk yoshdagi birinchi bolalar guruhi (bir yoshgacha bo`lgan bolalar)
Ilk yoshdagi ikkinchi bolalar guruh (1 yoshdan 2 yoshgacha)
A). 1 yoshdan 1,5 yoshgacha. B). 1,5 yoshdan 2 yoshgacha
3. Kichik yoshdagi bolalar guruhi
A) birinchi kichik guruh (2 yoshdan 3 yoshgacha).
B). ikkinchi kichik guruh (3 yoshdan 4 yoshgacha) .
4. O`rta yoshdagi guruh (4 yoshdan 5 yoshgacha)
5. Katta guruh. (5 yoshdan 6 yoshgacha).
6. Maktabgacha tayyorlov guruhi (6-7 yoshgacha)
Har bir guruhga mansub bolalar uchun so`zlab beradigan materiallar bir-biridan farq qilishi lozim. Chunki har bir yosh davrida bola o`ziga xos xususiyatga ega bo`ladi. 1 yoshgacha bo`lgan bolalarga qo`shiqlar, allalar, ovunmachoq, erkalamalar tavsiya etiladi.

2.Maktab yoshidagi kichik bolalar kitobxonligi.(7 yoshdan 11-12 yoshgacha)

2 yoshli bolalar bilan 1 yoshlilarni qiyoslab bo`lmaydi. Chunki ularga nisbatan ancha o`sgan bo`ladi va ularda endi mustaqil yurish ko`nikmasi paydo bo`ladi. 3 yoshli bolaning xotirasi nutqi, idroki rivojlana boshlaydi qisqa ertak va hikoyalarni tinglab, tushunganlarini gapirib berish imkoniga ega bo`ladi. 4 yoshda esa qiziquvchanlik keskin o`stadi. Lug`at boyligi oshadi tevarak atrof haqida fikr yurita boshlaydi. 5 yoshli bola tafakkurida jiddiyroq o`zgarish sodir bo`ladi. Savollariga o`zlari javob topishga harakat qiladilar.6 yoshli bolaning xatti-harakati erkin bo`ladi, xotirasiga ko`p narsalar qolib ketadi.
7 yoshli bolaning jismoniy va aqliy qobiliyati 4-5 yoshli boladan 2-2,5 baravar farq qiladi.Bu yoshda bolalarda xotira, iroda, xayol kabi ruhiy jarayon o`sadi, ixtiyoriy diqqat ancha rivojlangan bo`ladi.
Ertakka qiziqmaydigan, ajoyib va sehrli olamga maftun bo`lmagan bolani topib bo`lmasa kerak. Ertak o`zining jozibali kuchi bilan bolani jalb etadi, vatanga, xalqqa sadoqat, mehnatsevar, halol va pok vijdonli inson qilib tarbiyalashda katta rol o`ynaydi.Maktabgacha yoshdagi bolalar ertagining o`ziga xos xususiyatlari, g`oyaviy-tarbiyaviy ahamiyati o`rganilmagan. Biz ana shu xususiyatlarni hisobga olib ertaklarning tabiati, xilma-xilligi g`oyalarning o`ziga xos aks etishi, tarbiyaviy ahamiyati haqida fikr yuritamiz.
Ertak xalq og`zaki ijodining eng qadimiy janrlaridan biridir. Ertakshunos olim K.Imomov yozganidek:”Ertaklar hayot haqiqatini xayoliy va hayotiy o`ydirmalar asosida tasvirlaganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea-harakatlarning ajoyib-g`aroyib holatlarda kechishi, qahramonlarning g`ayri tabiiy jasorati bilan folklorning boshqa janrlaridan farq qiladi.”1 Ertak janriga xos bo`lgan asosiy belgilar to`qima, uydirma, xayoliy tusda bo`lishi, an`anaga aylangan ifodalar (boshlama, tugallanma) bilan tasvirlash ertaklarga xos xususiyatdir. Qanday asar maktabgacha yoshdagi bolalar uchun qiziqarli bo`ladih V.M.Fedyayevskaya shunday yozadi : “Butunlay yangi narsa bolani qiziqtira olmaydi, shuningdek birorta yangilik bermaydigan hikoya ham. Bolaning ilgarigi o`z tajribasi uning yangi hikoyani tushunishiga yordam berishi kerak. Shuning uchun hikoyachi bolaga tanish bo`lgan narsadan kelib chiqishi va yangilikni shunday berishi kerakki, u eski narsalar asosiga qurilishi lozim.” Bolalar eshitayotgan voqealarni shaxsiy hayot tajribalari bilan bog`laydilar Masalan: “Qizg`anchiq it” ertagi syujetiga e`tibor qilaylik. Itni bolalar yaxshi bilishadi. Suyakni yaxshi ko`rishi ham bolalarga ma`lum.Lekin itlar orasida qizg`anchiq va ochko`zlari bori ular uchun yangilik. Ertakni voqeasini qiziqib tinglar ekanlar personajlarning “yaxshi”yoki “yomon” deb baholaydilar.
3.O`rta va katta maktab yoshidagi bolalar kitobxonligi.(13-17 yoshgacha)
Bolalar shoiri Anvar Obidjon “Suhbat” nomli she`rida bolalar yaxshi ko`radigan g`ozlar to`g`risida so`z yuritadi. Voqea juda oddiy va soda.O`zaro suhbatdan ma`lum bo`ladiki, g`ozlarning qorni och,ularni boqish kerak. Buni shoir o`yin vositasida ifodalaydi:

G`ozlar bir so`z deysizmih Nega patni silaysizh

G`a-g`a, g`a ! G`oq-g`oq,-g`oq.
Totli suli yeysizmih Mendan nima tilaysizh
Ha-ha,ha! Boq-boq, boq.

Bu xildagi she`rlar kichkintoylarni mustaqil fikrlashga turmush taassurotlarini to`plab, ulardan xulosa chiqarishga o`rgatadi. Bolalar shoiri Yo`ldosh Sulaymonning “Qug`irchoq” she`rida qug`irchoqlarni asrab-avaylash, oddiy bir o`yinchoq vositasida kattalarning mehnatini e`zozlash masalasi o`rtaga tashlanadi.

Quyosh bilan teng turib, Qo`ldan qo`ymaymiz sira

Ozoda kiyintirib, Yuqtirmaymiz gard , shira.
Senga taqamiz marjon Ovunchoqsan bizlarga
Qo`g`irchoqjon qo`g`irchoq. Qo`g`irchoqsan qizlarga.

Bolalar o`zlari tinglagan asarlari yordamida asta-sekin atrof muhit bilan tanishadilar, ona-yurtga mehr oqibatli bo`lishni, tabiatni asrashni, mehnatni sevishni o`rganadilar.