Bolalar psixologiyasi fanining metodlari


Download 1.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/2
Sana25.11.2020
Hajmi1.06 Mb.
#151526
1   2
Bog'liq
Mavzu № 3 Bolalar psixologiyasi nazariya va amaliyot


Sotsiometriya  metodi.  Sotsiometriya  metodi  birinchi  bo’lib  amerikalik 

psixolog  Dj.  Moreno  tomonidan  taklif  etilgan.  Bu  metodning  mohiyati  shundan 

iboratki,  inson  u  yoki  bu  ko’rsatkich  bo’yicha  guruh  a’zolarini  tanlaydi.  Qilingan 

tanlashlar  asosida  kishining  guruhdagi  shaxslararo  munosabatlar  tizimida  tutgan 

o’rni haqida xulosa qilinadi.  


Demak, sotsiometriya  metodi  yordamida guruh a’zolari o’rtasidagi simpatiya 

yoki  antipatiyani  aniqlash  mumkin.  Sotsiometriya  metodini  operativ  tarzda 

o’tkazish, uning natijalarini esa matematik qayta ishlash va grafik ravishda ifodalash 

mumkin. 


Sotsiometriyani tadqiqot metodi sifatida tan olish bilan bir qatorda uning ba’zi 

kamchiliklarini  ham  ko’rsatib  o’tish  zarur.  Asosiy  kamchilik  shundan  iboratki, 

sotsiometriya  metodi  mavjud  munosabatlar  strukturasining  sabablarini  aniqlash 

imkonini  bermaydi.  SHuning  uchun  ham  sotsiometriyadan  olingan  ma’lumotlar 

kuzatish,  suhbat,  psixologik-  pedagogik  eksperiment  natijalari  bilan  to’ldirilishi 

lozim. 


Sotsiometriya  metodidan  guruh,  jamoa  a’zolari  o’zaro  bir-birlarini  yaxshi 

bilgan holatlardagina foydalanish mumkin. Bu metod yordamida shaxsning xizmat 

yuzasidan  bo’ladigan  va  shaxsiy  munosabatlardagi  haqiqiy  o’rnini  aniqlash, 

birlamchi  guruhlar  mavjud  yoki  mavjud emasligini topish, birlamchi  guruhlarning 

paydo bo’lishi va tarqab ketishi sabablarini aniqlash mumkin. 

Sotsiometriya  metodining  mohiyati  shundan  iboratki,  tekshiriluvchiga  birga 

qilinadigan ishlari yoki guruh a’zolarining ishlarini birgalikda bajarishga xohishlari 

to’g’risida  savollar  beriladi.  Beriladigan  savollar  tanlash  ko’rsatkichlari  deyiladi. 

Kuchli  va  kuchsiz  ko’rsatkichlar  farqlanadi.  Kuchlilar  chuqur  va  barqaror 

munosabatlarni,  kuchsizlari  yuzaki  va  beqaror  munosabatlarni  aniqlash    imkonini 

yaratadi. Masalan, “xizmatdoshlaringizdan qaysi biri bilan bitta brigadada ishlashni 

xohlardingiz?”  degan  savol  bo’yicha  aniqlangan  ko’rsatkich  kuchli  ko’rsatkich 

hisoblanadi,  chunki  u  uzoq  vaqt  davom  etadigan,  muhim  munosabatlarga  tegishli. 

“Kimni  birga  ekskursiyaga  borishga  taklif  qilardingiz?”  –  kuchsiz  ko’rsatkich, 

chunki  u  chuqur  bo’lmagan  va  vaqtinchalik  munosabatlarni  belgilaydi.  Kuchli  va 

kuchsiz ko’rsatkichlar  mazmuni jihatidan turlicha bo’lishi  mumkin, lekin ulardagi 

umumiy narsa – natijalar, ya’ni sherik tanlash. 

Tanlashlar  soni  cheksiz  bo’lishi  mumkin,  biroq  amaliyotning  ko’rsatishicha, 

kishining  guruhdagi  holati  va  o’zaro  munosabatlarini  aniqlash  uchun  3  ta  kishi 

tanlash yetarli. Bunda sinaluvchidan, birinchi navbatda kimni tanlashi, agar 1 shaxs  

bilan    imkon    bo’lmasa  2  –  navbatda  kimni  tanlashi  hamda  ikkinchisini  tanlash 

imkoni bo’lmasa, 3 – navbatda kimni tanlashi haqida so’raladi. 

SHerikni tanlash o’zaro va bir tomonlama bo’lishi mumkin. 1 – holda A – B ni, 

B – A ni tanlaydi. Bu o’zaro bir-birini tanlash hisoblanadi. Tanlash bir tomonlama 

bo’lganda A – B ni, B esa V ni yoki G ni tanlaydi. 

 

 



 

 

Tanlash  bir tomonlama bo’lganda A – B ni, B esa V ni yoki G ni tanlaydi.  



 

 

 



 

 

А 



Б 

А 

Б 

В 

Guruh, jamoadagi o’zaro munosabatlar grafik ravishda zanjir, uchburchak yoki 

yulduzcha  shaklida ifodalanishi mumkin. 

 

 

 



 

                                                         

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Bunday ifodalash a’zosi unchalik ko’p bo’lmagan guruhlarda bo’lishi mumkin. 



Agar  guruh  ko’p  sonli  bo’lsa,  aylana  shaklidagi  sxemadan  foydalanish  lozim. 

Buning  uchun  4  ta  aylana  chiziladi.  Birinchi  yoki  markaziy  aylanaga  eng  ko’p 

tanlangan  guruh  a’zosining  shartli  belgisi  qo’yiladi.  Markazdan  keyingi,  ya’ni 

ikkinchi  aylanaga  3  marta  tanlangan  o’quvchilarning  nomeri  yoziladi,  uchinchi 

aylana  ichiga  1  –  2  ta  tanlash  olgan  o’quvchi,  to’rtinchi  aylanaga  tanlanmagan 

o’quvchilarning shartli belgisi hamda aylanadan tashqariga rad etilgan o’quvchilar 

nomeri yoziladi. 

Bunda aylana 2 qismga ajratiladi va chap tomonga qizlar, o’ng tomonga o’g’il 

bolalarning  shartli  belgilari  joylashtirib  chiqiladi.  Qizlar  doira,  o’g’il  bolalar  esa 

uchburchak bilan ifodalanadi. Doira va uchburchaklar kim kimni tanlashiga qarab, 

strelkali chiziqlar bilan birlashtiriladi. Bu sxema sotsiogramma deb ataladi. 

  Agar guruhda 20 dan ortiq a’zo bo’lsa, bunday sxema tuzish qiyinroq bo’ladi. 

SHuning  uchun  bunday  hollarda  matritsadan  foydalanish  maqsadga  muvofiq 

bo’ladi. 

Matritsa  quyidagicha  tuziladi.  To’rtburchak    yoki  kvadrat  chizilib,  guruh 

a’zolarining soniga qarab katakchalarga bo’linadi. CHap tarafdan yuqoridan pastga 

va yuqoridan o’ng tarafga guruh a’zolarining shartli belgilari qo’yib chiqiladi. Guruh 

a’zolarining  shartli  belgilari  o’quvchilar  familiyasi  yoki  familiya  bosh  harfi, 

tekshiruvchilarning  tartib  nomerlari  ham  bo’lishi  mumkin.  Gorizontal  chiziq 

bo’yicha qatorlarga tanlanayotgan o’quvchi, vertikaliga esa katakcha ichiga kimni 

tanlayotgani haqidagi ma’lumotlar yoziladi. Ijobiy tanlash “+” belgisi bilan, o’zaro 

bir-birini tanlash esa  “+” belgisi bilan ifodalanadi. 

Ma’lumki,  kichik  guruh  yoki  jamoalarda  birlamchi  guruhlar  mavjud  bo’lishi 

mumkin.  Bu  birlamchi  guruhlar  esa  boshqa  matritsada  belgilanadi.  Buning  uchun 

yuqorida  ko’rsatilganidek,  to’rtburchak  yoki  kvadrat  chizilib,  matritsaning  chap 

burchagidan  pastdagi  o’ng  burchagiga  qaratib  diagonal  chizig’i  o’tkaziladi.  Bu 



А 

Б 

В 

Д 

Б 

Е 

Г 

В 

А 

chiziq kvadratning shu diagonal chizig’iga to’g’ri kelgan kataklari ustidan o’tadi. 1 

– matritsadan o’zaro tanlanishga ega bo’lgan istagan bir o’quvchini tanlab olinadi. 

Uning tartib  nomerini  va  familiyasini  matritsaning 1  – qatoriga o’tkaziladi. Xuddi 

ana  shu  nomerni  yuqoridagi  1  –  katakka  qo’yiladi.  So’ngra  1  –  matritsadan  1  – 

qatorga  yozilgan shaxs bilan o’zaro tanlanishda bo’lgan shaxslarni tanlab olinadi. 

Uning  tartib  nomeri  va  familiyasi  2  –  qatorga  yoziladi.  Xuddi  na  shu  nomerni 

yuqoridan 2 – ustunga yoziladi. Matritsaning shunga muvofiq keladigan kataklariga 

“+”  belgisi  yozib  qo’yiladi.  Matritsaning  1  –  qatoridagi  o’quvchi  bilan  o’zaro 

tanlanishda bo’lgan guruhning navbatdagi a’zosini uning 1 – matritsadagi nomerini 

saqlagan holda 3 – qatorga yoziladi. SHu nomerni 3 – ustunning yuqori qismiga ham 

qo’yiladi. Tegishli katakka “+” belgisi qo’yiladi. SHu tariqa 1 – matritsadan tanlab 

olinadigan familiyalarni navbatdagi qatorga yoziladigan o’zaro tanlanishda bo’lgan 

birorta  ham  kishi  qolmaguncha  davom  ettirish  kerak.  Boshqacha  qilib  aytganda, 

o’zaro  tanlanishda  bo’lgan  kishilar  doirasi  yakunlanishi  lozim.  O’zaro  bir-birini 

tanlamagan o’quvchilar matritsaning oxiriga yoziladi. Mikroguruh, ya’ni birlamchi 

guruh 2 -5 kishidan iborat bo’lishi mumkin. 

SHunday  qilib,  sotsiometriya  metodi  ob’ektiv  va  aniq  ma’lumotlar,  ya’ni 

shaxsning  guruh  yoki  jamoadagi  real  holatini  aks  ettiruvchi  ma’lumotlar  olishga 

imkon beradi hamda amaliy maqsadlarda foydalanilishi mumkin. 

                                           Sotsiometrik  matritsa 



 

Natijalarga qarab, guruh a’zolarining qaysi biri eng ko’p tanlanganligini bilish 

mumkin. Eng ko’p tanlash olgan – lider hisoblanadi. 

Sotsiometrik  tadqiqotdan  olingan  natijalar  (matritsa  va  sotsiogramma 

shaklidagi)  sotsiometrik  indekslar  bilan  to’ldiriladi.  Bu  indekslar  guruhni  miqdor 

jihatidan harakterlab beradi. SHulardan biri – guruhiy jipslik indeksi. 

№ 

Ismi – sharif  



(sinaluvchilar) 

Abdullae


va

 

Voxidova



 

Da

mi



nova

 

Z



akir

o

va



 

Ikr


o

mov


 

Is

lom



ova

 

Qili



nga

tanla



shlar

 

1. 



Abdullaeva 

3 1 



  2 

 

 



2. 

Vohidova 





 

 

 



 

3. 


Daminova  

 

3 X 



  1 

 

 



4. 

Zokirova  

 

1 3 


 

 



 

5. 


Ikromov  

 

 



 

  X 


 

 

6. 



Islomova  

 

 



 

 

  X 



 

 

Tanlashlar soni 



3 3 




 

Psixologik tadqiqotlar  natijalarini matematik- statistik qayta       ishlash 

metodlari 

Tadqiqotdan  olingan  ma’lumotlarni  (miqdoriy)  tahlil  qilish  va  tavsiflashga 

kirishishdan  avval  ularni  umumlashtirish,  bir  tizimga  solish  va  ixcham  shaklga 

keltirish zarur. Buning uchun esa matematik statistika tushunchalarini albatta bilish 

va ular bilan ishlay olish talab qilinadi.  

Odatda  o’lchov  natijalarini  aks  ettiruvchi  sonlar  statistikada  variantlar  deb 

ataladi va 

i

x

 bilan belgilanadi. Barcha o’lchovlar, ya’ni o’sib borish yoki kamayish 

tartibida  joylashgan  o’lchovlar  variatsion  qatorni  tashkil  qiladi.  Variatsion  qator 

tarkibida takrorlanadigan o’lchovlar soni chastota deyiladi. 

Masalan,  tadqiqotchi  “Sening  fikr  va  qarashlaring  sinfdoshlaringniki  bilan 

ko’pincha  mos  keladimi?  ”  kabi  anketa  savoliga  36  o’quvchidan  javob  olingan 

deylik.  Bunda  5  xil  javob  ko’zda  tutilgan  :  “har  doim”,  “ko’pincha”,  “ba’zida”, 

“kamdan-kam”, “hech qachon”. Agar har 1 javob varianti uchun son belgisi berilsa 

(“har doim ” – 5, “ko’pincha” – 4, “ba’zida” – 3, “kamdan-kam” – 2, “hech qachon” 

– 1) 


Hamda sonlarning kamayib borish tartibi bo’yicha bir qatorga joylashtirilsa, biz 

quybdagicha variatsion qatorga ega bo’lamiz: 

555555444444444333333333333222222211 

Olingan  ma’lumotlarni  qayta  ishlash  oson  bo’lishi  uchun  jadval  shakliga 

keltiramiz: 

Anketa savollariga o’quvchilar bergan javoblaridan chastota bo’yicha 

taqsimlanishi

№ 

Variantlar 



CHastota 

1. 


2. 

3. 


4. 

5. 


Har doim 

Ko’pincha 

Ba’zida 

Kamdan-kam 

Hech qachon 



12 



 

Jami 


36 

 


CHastota bo’yicha jadvalda keltirilgan ma’lumotlarni grafik shakliga keltirish 

mumkin.  Bunda  grafik  tuzish  2  yo’l  bilan  amalga  oshirilishi  mumkin.  Gorizontal 

chiziqqa variantlar, vertikal chiziqqa ular chastotasi joylashtirib, shtrix chiziq bilan 

birlashtirsak, chastotalar poligoni egri chizig’iga ega bo’lamiz. 

 

                                  4-rasm 



Tadqiqotdan  olingan    ma’lumotlarni    statistik  qayta  ishlash  uchun  o’rtacha 

arifmetik  qiymat,  moda  va  medianani  hisoblash  zarur.  O’rtacha  arifmetik  qiymat 

olingan natijalar yig’indisini topib, uni variatsion qator a’zolari soniga bo’lish orqali 

hisoblab chiqiladi: 

 

                                 



N

x

x

x

x

x

n

i

...


...

2

1







         (1) 

 

                                  







N

i

i

x

N

x

1

1



                            (2) 

                  Bunda 



x

- o’rtacha arifmetik qiymat 

            

i

x

- variant ifodasi 

            N - variatsion qator a’zolari soni. 

Agar variatsion qator orasidan ba’zi variantlar takrorlansa, (1) formula quyidagi 

ko’rinishni oladi: 

 

                    



n

n

n

k

k

k

k

x

k

x

k

x

x









...

...


2

1

2



2

1

1



            (3) 

 

Endi  quyidagi  variatsion  qatorning  o’rtacha  arifmetigini  (3)  formula  yordamida 



hisoblab ko’ramiz : 

                           114445577778 

 

                         



5

12

60



1

4

2



3

2

1



8

4

7



2

5

3



4

2

1















x

 

 

Agar  o’lchov  tarkib  shkalasida  bajarilgan  bo’lsa,  o’rtacha  arifmetik  qiymatni 



topish mumkin emas. Bu holda mediana topiladi. 

0

10



20

30

40



50

60

70



80

90

100



Mediana – bu variatsion qatorni teng 2 ga  bo’luvchi  ifoda bo’lib, uning  yarmi 

chap, yarmi o’ng tomonda joylashadi. 

Mediananing o’rni quyidagi formula bilan topiladi : 

Mediana o’rnining 

2

1



N

     (masalan, 

3

2

1



5



 

Bunda N – qator a’zolari soni. 

Agar olingan  natija toq son  bo’lsa,  masalan, 12, 9, (7), 6, 2 bunda  mediana 7 

soniga teng, yoki 3 - o’rin. Agar juft son bo’lsa, masalan, 5, 7, 11, 12 bunda mediana 

2-va 3-ifodaning o’rtasi, ya’ni 4 ta 2,5 ga teng. 

Nominal  o’lchov  o’tkazilganda  moda  topiladi.  Moda  –  variatsion  qatorda 

ko’proq uchraydigan ifoda. 

Masalan,  3,3,3,4,5,5,5,5,9,10    variatsion  qatorda  5  soni  moda  hisoblanadi, 

chunki u boshqalariga qaraganda ko’p (4marta) uchrayapti. Demak, moda-chastotasi 

maksimal bo’lgan variant. Agar hamma ifoda bir xil chastotada uchrasa, unda ushbu 

variatsion  qator  modaga  ega  bo’lmaydi.  Variatsion  qator  bimodallik  ham  bo’lishi 

mumkin.  Masalan,  3,3,4,4,4,5,5,5,5,7,7.8,8,8,8,9  variatsion  qatorda  5  va  8  moda 

bo’lib hisoblanadi. 

Guruh  ichidagi  variatsiyalar  bahosini  o’lchash  uchun  variatsion  qatorning 

boshqa  xarakteristikalari  –  dispersiya  va  o’rtacha  kvadrat  og’ish  (standart  og’ish) 

hisoblab chiqiladi.  

Bularni  hisoblash  turli  tanlab  olingan  tekshiruvchilarda  olingan  natijalarni 

o’zaro bir-biri bilan taqqoslash imkonini beradi. Dispersiyani topish uchun oldindan 

quyidagicha jadval tuzib olinadi: 

 

2-jadval 



 

Ko’rsatkich ifodasi 

O’rtachadan og’ish 

Kvadrat og’ish 











1-2=-1 

3-2=1 


3-2=1 

0-1=-2 


4-2=2 

1-2=-2 






 

                                





N

i

xi

1

12



 

 

12



)

(

2



1





N

i

x

xi

 

 



2

6

12



1

1







N



i

xi

N

x

 

4



.

2

5



12

)

(



)

1

(



1

2

1



2







N

i

i

x

x

N

 



 

 


Dispersiya quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 

2

1



2

)

(



)

1

(



1







N

i

x

xi

N

 



Bunda 



x

variatsion qatorning o’rtacha arifmetik qiymati 

           

i

x

 - har 1 alohida variantning ifodasi 

           N – variatsion qatordagi variantlar miqdori 

O’rtacha  kvadrat  og’ish  dispersiyadan  kvadrat  ildiz  chiqarish  orqali 

aniqlanadigan va 

 (sigma) bilan belgilanadi, u quyidagicha hisoblanaldi: 



                                            

2



 



Ilmiy taxminni statistik tekshirish. 

Ijtimoiy  psixologik  tadqiqotlarda  matematik  statistikani  qo’llashning  muhim 

tomonlaridan biri olingan natijalar statistik miqdorini aniqlash.  

     Masalan,  tadqiqotchi  o’zining  tadqiqotida  guruhiy  faoliyat  samardorligini 

guruh  rivojlanish  darajasiga  bog’liqligini  o’rganmoqchi  deylik.  2  ta  guruh  – 

yuqori rivojlanish darajasi va past rivojlanish darajasiga ega bo’lgan guruhlarda 

olingan 2 turdagi o’lchovlar arifmetik qiymatni topishi mumkin. 

          3-jadval 

Yuqori rivojlanish darajasiga ega bo’lgan 

guruh 


Yuqori  rivojlanish  darajasiga  ega 

bo’lgan guruh 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



Faoliyat 

samaradorligi 

ball hisobida 

 

 



 

(

)



1

i

x

x



   

(

)



1

i

x

x



2

  Faoliyat 

samaradorligi 

ball hisobida 

(

)

1



x

x

i



 

  (


)

1

x



x

i



2

 

 



 

   


 

 

 



 

   




10 



 

 



 

 

 



 

 

 



-2 



-3 

-1 



 

 



 

 

 



 

 











-2 


-1 



-1 



 

 

 



 

 

 



 

 







 

 

 



 

 

 



 

 

 

 



 

7

1





x

 

16

)



(

2

1



1





N

i

i

x

x

 

4



2



x

                   

12

)



(

2

1



2





N

i

i

x

x

 

67



.

2

2



1



                     

63

.



1

1



 

2



2

2



                        

41

.

1



2



 

 

)



1

(

1



2

1





N



67

.

2



6

16

)



(

2

1



1







i



N

i

x

x

63



.

1

67



.

2

2



2

1





2



6

12

2



2



.



41

.

1



2

2

2





 

1



x

 va 


2



x

 lar o’rtasida  farq borligini, ya’ni guruh rivojlanish darajasi bilan guruhiy 

faoliyat o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqlash uchun tadqiqotchi 

1

x



-

2



x

 

o’rtasidagi  farqning  statistik    ishonchliligini  topishi  lozim.  Buning  uchun 



Stьyudentning t kriteriysidan foydalaniladi. 

                                  

2

2

2



1

2

1



m

m

x

x

t





 

 

Bu yerda 



1

x

 va 

2



x

 - o’rtacha arifmetik qiymati; 

              

1

m

 va 

2

m



 - o’rtacha xato qiymati bo’lib, u quyidagi formula yordamida 

aniqlanadi: 

                                 

N

m



 

Bizning misolda 1-qator uchun xato quyidagiga teng : 

 

                           



62

.

0



7

63

.



1

1

1





N

m



2-qator uchun 

                                 

69

.

3



53

.

0



62

.

0



4

7

2



2

2

2



2

1

2



1







m

m

x

x

t

 

SHundan  keyin,  tadqiqotchi  maxsus  jadval  orqali  ishonchlilik  darajasinii 



aniqlaydi. Psixologiya bo’yicha qilinadigan ishlarda asosan 5 foizli (r=0.05), 1 foizli 

(r=0.01) va mingdan bir foizli (r=0.001) ishonchlilik darajasi qo’llaniladi. Agar t – 

kriteriya  miqdori  masalan,  5  foizli  ishonchlik  darajasiga  teng  yoki  undan  kichik 

bo’lsa,  o’rtacha  qiymatlar  o’rtachasi  topilgan  farq  tasodifiy,  ya’ni  100  tadan  5 



holatga  to’g’ri  keladi  (p

)

05



.

0



.  Agar        p

05

.



0

  (ya’ni  tasodifiylik  farq  5  foizdan 



katta) bo’lsa, farq unchalik katta emas. Ishonchlilik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, 

t-ko’rsatkichning miqdori  shunchalik ahamiyatli bo’ladi. 

Spirmen korrelyatsiya koeffitsenti: 

)

1



(

6

1



2

2





n

n

d

÷

s

 

r



s

-korrelyatsiya koeffitsenti; 

d-taqqoslanayotgan ob’ekt  o’rni (rang) o’rtasidagi farq; 

n-taqqoslanayotgan juftlik miqdori 

Korrelyatsiya koeffitsenti miqdori -1 dan +1 gacha oraliq chegaralaridan chetga 

chiqmaydi. 

      Agar  korrelyatsiya  koeffitsenti  +1ga  yaqin  bo’lsa,  o’zgaruvchilar  o’rtacha 

mustahkam to’g’ri aloqa mavjudligini bildiradi. Agar korrelyatsiya koeffitsenti 

-1  ga  yaqin  bo’lsa,  o’zgaruvchilar  o’rtasida  teskari  aloqa  borligidan  dalolat 

beradi. Agar korrelyatsiya koeffitsent 0 bo’lsa, aloqa mavjud emas. 

        Olingan  miqdorning ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Stьyudentning 

t- kriteriysidan foydaliniladi: 

                            

2

1



2

÷

Ò

÷

t



 

t - stьyudentning korrelyatsiya koeffitsenti ko’rsatkichi 



r - korrelyatsiya koeffitsenti miqdori 

N – tanlovlar hajmi 

Korrelyatsiya (rang bo’yicha) koeffitsentini hisoblanish. 

Masalan, 2 ta ekspert 1 ta o’quvchini 8 sifat bo’yicha baholaydilar: 

1.Qattiqqo’llik. 

2.Qat’iylik. 

3.Jahldorlik. 

4.Ma’suliyatsiz. 

5.Ochiq ko’ngil. 

6.  To’g’ri so’zlik. 

7.  Aqllilik. 

8.  G’ayratlilik. 

     Bunda shu 8 xil sifat o’rinlarga joylashtirib chiqiladi. 1-o’rinda o’quvchida eng 

ko’p  namoyon  bo’ladigan  sifat,  8-o’rinda  eng  kam  namoyon  bo’ladigan  sifat 

joylashtiriladi. Natijalar 5-jadvalda keltirilgan. 

Spirmen formulasidan foydalaniladi: 

)

1

(



6

1

2



2





n



n

d

÷

s

 

                                                                                                               5-jadval 



Qatorga 

joylashtirish 

uchun ekspertlarga taklif 

qilingan sifatlar ro’yxati 

Joylashtirilgan sifatlar qatori 

O’rinlar 

(ranglar) 

o’rtasidagi 

farq 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

1-ekspert 

  2-ekspert 

d

2



 

 

 



 

 

   



G’ayratlilik  

Qattiqqo’llik 

Qat’iylik 

Jahldorlik 

Ma’suliyatlini 

his 


qilmaslik 

Ochiq ko’ngillilik 

To’g’riso’zlik 

Aqllilik 







 



 

 

 



 

 

 



 







-1 

-2 


-1 



-1 








 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

74



.

0

504



22

6

1



)

1

8



(

8

22



6

1

2









s



÷

 

Stьyudent t-ko’rsatkichidan foydalanib, ishonchlilik darajasini aniqlaymiz. 



71

.

2



67

.

0



81

.

1



74

.

0



1

2

8



74

.

0



1

2

2



2









÷



N

÷

t

 

 



Qo’lga kiritilgan miqdor, ya’ni ch

s

- 0.74      

2 ekspert baholari o’rtacha yuqori darajadagi to’g’ri aloqa mavjudligidan dalolat 

beradi.  Bu  esa  bizga  baholanayotgan  o’quvchilarga  berilgan  (baholar) 

xarakteristikalarning ob’ektivligidan hamda ekspertlar baho ko’rsatkichlarining 

umumiyligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. 

SHunday  qilib,  yuqorida  keltirilgan  matematik-statistik  metodlar    (yordamida 

psixologik tadqiqot  natijalari qayta ishlanadi. 

Barcha  boshqa  psixologiyaning  tarmoqlari  singari  yosh  psixologiyasi  va 

pedagogik psixologiya ham o’z tadqiqot metodlariga ega.  

     Psixologiyada tekshiriladigan psixik hayot hodisalari juda xilma-xil va murakkab 

hodisalardir. Bu hodisalar qanday metodlar bilan, ya’ni qaysi yo‘llar bilan, qanday 

usullar  bilan  tekshiriladi,  degan  savol  tug‘iladi.  Psixologiyada  chinakam  ilmiy 

bilimga  ega  bo‘lmoq  uchun  psixikani  tekshirish  metodlarini  bilish  va  shu 

metodlardan  foydalana bilish kerak.Har bir pedagog kishilar  psixikasini tekshirish 

uchun loaqal eng oddiy 

usullarni  bilishi  lozim.Har  bir  fan  kabi  psixologiya  ham  psixik  (ruhiy)  hayot 

hodisalarini  chinakamiga  ilmiy  asosda  bilib  olish  uchun  quyidagi  talablarga  amal 

qilingan  lozim:  Tekshiriladigan  har  bir  psixik  hodisaga  boshqa  hodisalar  bilan 


bog‘langan  deb  qaralishi  zarur.  Masalan,  psixik  hodisani  uning  nervfiziologik 

asosdan ajratib o‘rganish yaramaydi, xotirani tafakkur, diqqat va umuman shaxsdan 

ajratib o‘rganish yaramaydi va hokazo. 

Har bir psixik hodisa va umuman shaxs vujudga kelish, taraqqiy etish va o‘zgarish 

jarayonida ko‘zdan kechirilishi zarur. Shuning uchun, masalan, bolalar va o‘smirlar 

psixikasining taraqqiyot qonunlarini 

bilmasdan turib, voyaga yetgan odam psixikasini yetarlicha yaxshi bilib bo‘lmaydi. 

Psixik  hayot  hodisalarini  ularni  taraqqiyot  jarayonida  o‘rganganda  miqdor 

o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishini va bir sifat holatining ikkinchi sifat 

holatiga o‘tishini ko‘zdan kechirmoq kerak. Masalan, odam psixikasining taraqqiy 

etishini  o‘rgana  turib,  bilim  olish  va  to‘plash  jarayonida  odamning  bilish 

qobiliyatlari:  xotirasi,  tafakkuri  va  nutqi,  mushohadakorligi  sifat  jihatidan 

o‘zgarishni  ko‘rsatib  bersa  bo‘ladi.  Odam  ongi  uning  tarixiy  taraqqiyotida 

shakllanadi.  Hozirgi  mustaqillik  sharoitida  milliy  ongning  shakllanishiga  taalluqli 

umumiy  ilmiy qonuniyatlarni  izlash, yangicha tafakkur qilingan va dunyoqarashni 

shakllantirish  milliy  mafkura  va  milliy  g‘oyaning  shakllanishiga  ijobiy  ta’sir 

ko‘rsatadi.Odamning  tevarak-atrofdagi  voqelikni  bilishi  kuzatishdan,  tajribadan 

boshlanadi. Shu sababli, ilmiy psixologiya ham o‘z mavzuini o‘rganishni tajribadan, 

psixik  hayot  faktlarini  aniqlash,  tasvir  etish  va  tahlil  qilingandan  boshlashi  lozim. 

So‘ngra, aniqlangan  va  tahlil qilingan  faktlar asosida,psixik  hayot qonuniyatlarini 

ochib, tegishli nazariy va amaliy xulosalar chiqarilishi lozim. 

Har  bir  fandagi  kabi  psixologiyada  ham  tajriba,  kuzatish  va  eksperiment  shaklida 

qo‘llaniladi.  

 

 



 

Kuzatish  –  voqealarga  aralashmay,  psixologik  xodisa  tabiiy  sharoitda  qanday 

yuz  berayotgan  bo`lsa,  shu  holida  o`rganiladi.  Inson  psixikasidagi  o`zgarishlarni 

kuzatish uchun quyidagilar amalga oshirilishi kerak: 1) Kuzatish maqsadi, vazifasi 

belgilanadi; 2) kuzatish ob’ekti tanlanadi;  3) sinaluvchining yoshi, jinsi aniqlanadi;  

4) tadqiqot vaqti rejalashtiriladi; 5) kuzatish qancha davom etishi qat’iylashtiriladi; 

6)  qaysi  faoliyat  kuzatilishi  belgilab  olinadi;  7)  kuzatish  shakli  (yakka,  guruhiy, 

jamoaviy)  belgilanadi;  8)  kuzatishni  qayd  etib  borish  vositalari  (kundalik,  kino-

Psixologiya ning ilmiy 

tadqiqot metodlari

Kuzatish

Tajriba

So`rov

suhbat

Test

Biografiya


video, foto, magnit yozuvi va boshqalar) tanlanib, natijalar sistematik ravishda qayd 

qilib boriladi. 

Kuzatish  orqali  turli  yoshdagi  odamlarning  diqqati,  his-tuyg`ulari,  nerv 

tizimidagi tashqi ifodasi, temperament xususiyatlari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulq-

atvori, nutq faoliyati va boshqalar ham o`rganiladi.  

Bu  metod  tadqiqotchidan  kuzatuvchanlikni,  o`rganilayotgan  psixik  xodisani 

tabiiy sharoitda tekshira olish qobiliyatini talab qiladi.  

 

 



 

 

 



 

 

Suhbat. Bu  metod  yordamida psixik  hodisalarning  ichki – sub’ektiv tomonlari 



o`rganiladi.  Inson  psixikasini  o`rganishda  suhbatning  maqsadi  va  vazifasi 

belgilanadi,  uning  ob’ekti  va  sub’ekti  tanlanadi,  vaqti,  joyi  aniqlanadi,  yakka, 

guruhiy  va  jamoa  bilan  bog`liq  savol-javob  tartibi  tayyorlanadi.  Suhbatning  bosh 

maqsadi  muayyan  bir  vaziyat  yoki  muammoni  hal  qilingan  jarayonida  inson 

psixikasidagi o`zgarishlarni o`rganishdir. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Kuzatish

Tashqi obyektiv

kuzatish

Ichki


subyektiv

kuzatish


Birgalikda kuzatish

Erkin kuzatuv

Standartlashtirilgan

kuzatuv


Guruh

dan tashqarida 

kuzatish

Psixik hodisalarni o`rganishda suhbat metodidan unumli foydalanish uchun tadqiqotchi quyidagi 

shartlarga amal qilingani lozim: 

 

 

6.  Suhbat jarayoniga puxta tayyorlanish; 



7.  Suhbatning mavzusi va mazmuni o`rganilayotgan ob’ektning, shaxsning yoshiga  va individual xususiyatlariga 

mos bo`lishi; 

8.  Suhbat jarayonida beriladigan savollarning mazmunli va puxta bo`lishi; 

9.  Tadqiqotchi tomonidan beriladigan savollarga o`rganiluvchining to`g`ri va to`liq javob qaytarishiga erishish; 

10.  Suhbat jarayonini aniq muddatga mo`ljallash, uni haddan tashqari cho`zib yubormaslik.  

 


 

 

 



Eksperiment  metodi.  Yangi  psixologik  faktlarga  ega  bo`lishning  ob’ektiv 

usullaridan  biri  -  eksperiment  metodidir.  U  murakkab  xarakterdagi  psixik 

xodisalarni  o`rganish  uchun  qo`llaniladi.  Bu  metodning  afzalligi  shundaki, 

tadqiqotchi bu metod yordamida o`rganayotgan psixik xodisani o`zi istagan vaqtda 

vujudga  keltiradi  va  uni  maxsus  asboblar  yordamida  alohida  xonada  o`rganadi. 

Kuzatishdan farqi, eksperiment o`tkazuvchi sinalayotgan faoliyatga faol aralashuvi, 

sun’iy  vaziyat  paydo  qilinishi  mumkin.  Bu  metod  inson  psixikasini  chuqur,  aniq 

tadqiq qilinganda eng  muhimi  hisoblanadi. Eksperiment metodi  yordamida sun’iy 

tushunchalarning  shakllanishi,  favqulodda  holatdan  chiqish,  muammoli  vaziyatni 

hal  qilingan  jarayonlari,  shaxsning  his-tuyg`ulari,  xarakteri  va  tipologik 

xususiyatlari  o`rganiladi.  Inson  psixikasining  nozik  ichki  bog`lanishlari, 

munosabatlari,  qonuniyatlari,  qonunlari,  xossalari,  murakkab  mexanizmlari 

tekshiriladi.  

Eksperiment  metodining  ikkita  asosiy  turi  farqlanadi:  tabiiy  eksperiment  va 

laboratoriya  eksperimenti.  Tabiiy  eksperiment  pedagogik-psixologik  masalalarni 

hal qilinganda qo`llaniladi. (Sinfda sun’iy, odatdagidan boshqacha vaziyat va muhit 

yaratib  kuzatish).  Bu  metodning  ilmiy  asoslarini  1910  yilda  Aleksey  Fedorovich 

Lazurskiy  (1874-1917)  ishlab  chiqqan.  Tabiiy  sharoitda  inson  psixikasini 

o`rganishda  sinaluvchilarning  o`zlari  bexabar  bo`lishi,  kundalik  mehnat  tarzi 

doirasida amalga oshirilishi, mumkin.  



Laboratoriya  (klinika)  metodi  ko`pincha  individual  (goxo  guruhiy)  shaklda 

sinaluvchilardan  yashirmay,  maxsus  psixologik  asbob-uskunalar,  yo`l-yo`riqlar, 

tavsiyalar,  ko`rsatma  va  ilovalardan  foydalanib  olib  boriladi.  Inson  psixikasidagi 

o`zgarishlarni  aniqlaydigan  detektorlar,  elektron  va  radio  o`lchagichlar, 

sekundomer,  refleksometr,  anomaloskop,  taxistaskop,  audometr,  esteziometr, 

elektrotiogramma, 

elektroense-falogramma 

kabilardan 

ham 

foydalaniladi. 



Laboratoriya eksperimentining xarakterli belgisi faqat uning laboratoriya sharoitida 

maxsus  psixologik  asboblar  yordamida  o`tkazishlarida  va  sinaluvchining  hatti  - 

harakatlari 

yo`l-yo`riqqa 

binoan 

sodir 


bo`lishi 

bilangina 

emas, 

balki 


Suhbat metodi

Salbiy jihati tadqiqotchi

tergovchiga aylanadi

Ijobiy jihati samimiyligi, 

erkinligi

Eksperimentda aniqlab 

bo’lmaydigan 

jarayonlar haqida 

ma’lumot beradi

Tadqiqotchini ta’siri 

bo’lishi mumkin.


sinalayotganligini  biladigan  sinaluvchi  (garchi  odatda,  sinalayotgan  kishi 

eksperimentning mohiyati nimadan iboratligini, konkret nimani va nima maqsadda 

tadqiq  qilinganayotganligini  bilmasa  ham)  kishining  munosabati  bilan  ham 

belgilanadi.  Laboratoriya  eksperimenti  yordamida  diqqatning  xossalarini,  idrok, 

xotira va boshqalarning o`ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilingan mumkin. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Biografiya  (tarjimai  hol)  metodi  inson  psixikasidagi  ayrim  o`zgarishlarni 

to`liqroq  o`rganish  maqsadida  qo`llaniladi.  Bunda  avtobiografik  ma’lumotlar, 

xarakteristikalar,  xatlar  (boshqa  shaxs  bilan  yozishmalar),  esdaliklar,  kundaliklar, 

badiiy  asardagi  tavsiflar,  baholar,  magnitofon  yozuvlari,  fotolavhalar,  hujjatli 

filmlar,  taqrizlar  o`rganilayotgan  shaxsni  to`laroq  tasavvur  etishga  xizmat  qiladi. 

Biografik ma’lumotlar odamlarning o`zini o`zi tarbiyalash, nazorat qilingan, idora 

etish,  o`zining  uslubini  yaratish,  kamolot  cho`qqisiga  erishish  jarayonida  namuna 

vazifasini o`taydi.  

Biografik ma’lumotlarda shaxsning  havasi-qiziqishi, qobiliyati, orzu – o`ylari, 

uning  shaxs  sifatida  shakllanishidagi  yetakchi  faktorlar  bayon  qilingan  bo`ladiki, 

bular uning shaxsiyati va individuallligini bilishga imkon beradi. 

 

 



Eksperi 

ment 


 

Laboratoriya 

tajribasi 

 

Tabiiy 



tajriba 

 

Maxsus 



asboblarda 

 

Maxsus xonada 



 

Maxsus sharoitda 

Tekshiruvchi 

tekshiriluvchi 

o`rtasidagi 

maqsadga 

qaratilgan muloqot 

Makarenko 

jamoaning 

shakllani 

Shini  

O`rgangan 



 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



Anketa  metodi.  Shaxsga  xos  bo`lgan  individual  sifatlar-qiziqish,  qobiliyat, 

talant.  Xarakter  kabilar  anketa  yordamida  ham  o`rganiladi.  Bunda  o`rganuvchi 

o`rganilishi  lozim  bo`lgan  individual  sifatga  oid  bir  qancha  savollar  tuzadi.  Bu 

o`rganiluvchiga  yetkaziladi  va  uning  bu  savollarga  javob  qaytarish  muddatini 

belgilaydi.  O`rganiluvchining  belgilangan  muddatda  qaytargan  javoblarini  tahlil 

qilib, ma’lum xulosalarga keladi. Anketa metodining afzalligi shundaki, u individual 

va  guruhda  o`tkazilishi  mumkin.  Anketa  odatda  uch  xil  tuziladi.  Birinchi  xili 

anglashilgan  motivlarni  aniqlashga  mo`ljallangan  savollardan  tuziladi.  Ikkinchi  

xilida  har  bir  savolning  bir  nechtadan  tayyor  javoblari  beriladi.  Uchinchi  xili 

anketada  sinaluvchiga  yozilgan  to`g`ri  javoblarni  ballar  bilan  baholash  tavsiya 

etiladi.  

Biografi-ya 

metodi

Avtobiog-

rafiya

xatlar

estaliklar

Xarakteris

tikalar


 

  

 



 

Test. 


Test-

inglizcha 

so`z  bo`lib, 

sinash, 


tekshirish 

demakdir. 

Shaxsning 

aqliy  o`sishini,  qobiliyatini, 

irodaviy 

sifatlari 

va 

boshqa 


psixik 

xususiyatlarini 

tekshirishda  qo`llanadigan  qisqa  standart  masala-topshiriq, 

misol, masala, jumboqlar, boshqotirmalar ham test deb atalishi 

mumkin.  Test  ayniqsa  odamning  qanday  kasbni  egallashi  mumkinligini,  kasbga 

yaroqliligi yoki yaroqsizligini, iste’dodli yoki iste’dodli emasligini - aqli zaifligini 

aniqlashda, kishilarni saralashda keng qo`llaniladi.  

Hozirgi  vaqtda bolalarni  maktabga olishda, kasb-hunarga yaroqliligini aniqlashda, 

ishga qabul qilinganda va boshqalarda test sinovlari keng qo`llanilmoqda. 

  Hozirgi  davrda  nodir  testlar  qatoriga  psixologlar  Rorshax,  Rozensveyg,  Kettel. 

Vartegg,  Veksler,  Meyli,  Ayzenk,  Agastazi,  Raven  va  boshqalar  ijodining 

namunalarini kiritish mumkin.  

  Eng ko`p tarqalgan testlar qatoriga yutuqqa erishish harakatlari, intellekt testlari, 

shaxs testlari (psixodiagnostika), shaxs «loyihasi» (proyektiv) testlari kiradi.  

 

 

Sotsiometriya  metodi.  Bu  metod  kichik  guruh  a’zolari  o`rtasidagi  bevosita 



emotsional munosabatlarni o`rganish va ularning darajasini o`lchashda qo`llaniladi. 

Unga  amerikalik  sotsiolog  Djon  Moreno  asos  solgan.  Mazkur  metod  yordamida 

muayyan  guruhdagi  har  bir  a’zoning  o`zaro  munosabatini  aniqlash  uchun  uning 

Testlar

Psixometrik

testlar

Proektiv 



testlar

Sotsiometrik

testlar

So’rov

Intervyu


Maxsus tayyorgarlik

Roli o’yinlar metodi 

yordamida maxsus 

tayyorgarlik

Muhim shaxsiy sifat

Anketa so’rovi

Ochiq anketa

Respondentdan 

fikrini erkin bayon 

etishni talab etadi

Yopiq anketa

Mosini tanlaydi

Savollarga javoblar 

oldindan beriladi



qaysi  faoliyatlarda  kim  bilan  birga  qatnashishi  so`raladi.  Olingan  ma’lumotlar 

matritsa,  grafik,  sxema,  jadval  shaklida  ifodalanadi.Odatda  sinaluvchilardan 

quyidagicha savollarga javob berish talab qilinadi: «Sen sayohatga kim bilan birga 

borishni  xohlaysan?»,  «Imtihonga  kim  bilan  birga  tayyorlanishni  istaysan?,  «Kim 

bilan  qo`shni  bo`lib  yashashni  yoqtirasan?»,  «Partada  kim  bilan  yonma-yon 

o`tirishni  istar  eding?»  va  hokazo.  Har  bir  savol  sotsiometrik  mezon  (o`lchov) 

vazifasini  bajaradi  va  turmush  voqeligidan  olingan.  Sinaluvchi  har  bir  savolning 

uchta javobidan bittasini «eng maqbul» deb tanlashi lozim.  

Sotsiometrik  usul  bilan  shaxslararo  munosabatning  darajasi  va  ko`lami 

aniqlanadi  Ko`rsatkichlarga  qarab  guruhdagi  munosabatlar  ularning  o`ziga  xosligi 

psixologik  mexanizmlari    haqida  xulosa  chiqariladi.  Shu    bilan  birga  nazariy 

ahamiyatga  molik  g`oyalar olg`a suriladi, amaliy ko`rsatmalar  beriladi, tavsiyalar 

bildiriladi. 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Har  bir  shaxs 

faoliyatining  mahsuli  unga 

xos  bo`lgan  psixik 

odatlarni 

va 


individual 

sifatlarni aniqlashga yordam beradi. Faoliyat samaradorligini o`rganish  yordamida 

shaxsning fikr ko`lami, irodaviy sifatlari, qobiliyati, iste’dodi, ko`nikmalari, malaka 

va  odatlari  kabilarni  bilish  mumkin.  M:  o`quvchining  plastilindan  yasalgan  turli 

buyumlari,  chizgan  rasmlari,  yasagan  turli  modellari  undagi  qiziqish,  qobiliyat, 

tasavvur va tafakkurni bilish uchun xizmat qiladi.  

Demak,  odamning  individual  sifatlari  ham,  psixologik  holatlari  ham  uning 

mehnati mahsulida aks etadi. 

Psixologik  tadqiqiqotlarda  yuqorida  sanab  o`tgan  usullarimizdan  kuzatish, 

anketa,  ekspriment,  faoliyat  mahsulini  tahlil  qilingan,  test, sotsiometriya  eng  ko`p  

qo`llaniladigan metodlar hisoblanadi. Bu metodlar o`z oldiga qo`ygan maqsadlariga 

qarab turlicha,  turli vaziyatda, turli vositalarni qo`llab, jumladan turli savollarni o`z 

oldiga qo`yib o`tkazilishi mumkin. 

Bolalar psixologiyasi fanining asosiy metodlaridan bin kuzatish metodidir. Kuzatish 

metodi 2 ga bo'linadi: 

1) ob'ektiv; 2) sub'ektiv kuzatish metodi. 

Bolalar  psixologiyasida  sub'ektiv,  ya'ni  o'z-o'zini  kuzatishdan  foydalanilmaydi. 

Bolalar  psixologiyasining  asosiy  metodlaridan  biri   sub'ektiv,   ya'ni  bolalami 

tashqaridan kuzatib o'rganish metodidir. Ob'ektiv kuzatish metodi har doim ma'lum 

PROYEKTIV 

METOD

Aniq tizim oki 

ko’rinishga ega 

bo’lmagan noaniq 

narsalar tavsiya 

etiladi. Sharxlash 

so’raladi.

Tugatilmagan 

hikoyalar

Rorshax-siyoh 

dog’lari.

Rozensveyg-

rasmli assosatsiya

Hissiy dunyosi, 

dunyoqarashi, 

qiziqishlari 

baholanadi

Aniq ko’rinishga 

ega bo’lmagan 

buyumlar


maqsadga  qaratilgan  boiib,  uning  yordamida  kishilarning  turli  psixik  jarayonlari 

hamda  shaxsiy  psixologik  xususiyatlari  o'rganiladi.  Bunda  tarbiyachi  va 

tekshiruvchi  psixolog  bolalarning  xulq-atvorlari    va  xatti-  harakatlarini    ularning 

turli-tuman faoliyatlarida tabiiy sharoitda mavzuli tarzda kuzatadi. Ob'ektiv kuzatish 

metodi  quyidagi  qoidalarga  asoslanib  tashkil  qilinishi  kerak:  1)  Har  qanday 

kuzatishning  aniq  maqsadi,  rejasi  bo'lishi  kerak.  Masalan:  bolalar  diqqatining 

barqarorligini  yoki  tafakkur  bilan  bog'liq  bo'lgan  analiz  qila  olish  qobiliyatini 

kuzatish.  2)  Bola  shaxsining  yaxlitligi  tamoyiliga  asoslanib,  ya'ni  analitik-sintetik 

nuqtai  nazardan kuzatish. 3)  Bolani jamoada va jamoa a'zosi sifatida o'rganish; 4) 

Kuzatish  tabiiy  sharoitda    olib    borilar  ekan,    bolalar  o'zlarining  

kuzatilayotilganlarini    mutlaqo  bilmasliklari      kerak.      5)Kuzatishdan      yaxshi   

natijalar  olish   uchun,   ularni   turli sharoitlarda (shaxsning xislatlarini turli xilda 

namoyon bo'lishni nazarda tutib) tizimli tarzda kun sayin o'rganish kerak. 

Kuzatish  metodidan  foydalanilganda  bolalar  turli  o'yin  faoliyatlari,  didaktik 

mashg'ulotlar,  mehnat  faoliyatlarida  xilma-xil  psixik  jarayonlarning  va  individual 

xususiyatning namoyon bo'lishini o'rganish mumkin. 

Kuzatish  metodi  uzluksiz  yoki  faoliyatni  tanlab  vaqti-  vaqti  bilan  o'tkazilishi 

mumkin. Bolalami uzluksiz kuzatish metodi bilan o'rganilganda ularning barcha fe'l 

-  atvorlari  va  xatti  -  harakatlari  kundalik  faoliyatlari  davomida  kompleks  holda 

o'rganiladi. Uzluksiz kuzatish bir necha kun yoki bir necha oy davom etgandan so'ng 

to'plangan  ma'lumotlar  analiz  qilinib,  bolaga  psixologik  xarakteristika  tuziladi, 

vaqti-vaqti  bilan  tanlab  kuzatilganda  bolaning  barcha  xulq-atvori  va  xatti- 

harakatlari emas, balki faqat ma'lum xatti - harakatlari (diqqati yoki xotirasi) bilan 

bog'liq bo'lgan tomonlari o'rganiladi. 

Bolalar  psixologiyasida  kuzatish  metodining  alohida  turli  bolalar  taraqqiyotini 

sermazmun qirralarini kuzatish va unda olingan dalillarni kundaliklarga yozib borib 

o'rganishdan  iboratdir.  Bola  taraqqiyoti  haqidagi  birinchi  kundalik  XIX  asrning 

ikkinchi    yarmida    Ch.Darvin    tomonidan    nashr    etilgan.     Undan    so'ng 

N.A.Menchinskaya, V.S.Muxinalarbolalarpsixiktaraqqiyoti yuzasidan tizimli tarzda 

olib borgan o'z kundaliklarini nashr etganlar. 

Bolalar  psixologiyasida  keng  qo'llaniladigan  yana  bir  asosiy  metod  –  eksperiment 

metodidir. Eksperiment metodi kuzatish metodiga nisbatan aktiv metod hisoblanadi 

Eksperiment  metodida  u  yoki  bu  psixik  jarayonni  qachon  yuzaga  kelishini  kutib 

otirmay,  bu jarayonni   eksperimentatorning  o'zi  yuzaga keltiradi.   Shuningdek o 

rgamlayotgan  psixik  jarayonni  bolalarda  bir  necha  marta  takrorlab  o'rganish 

mumkm, yana qulay tomoni shundaki, bu metod kuzatish metodi singari ko'p vaqt 

talab  q,lmaydi.  Eksperiment  metodi  3  ga  bo'linadi:  1)  laboratoriya  eksperimenti 

2)tabiy eksperiment.  3) pedagogik- psixologik eksperiment  metodi.  Laboratoriya 

eksperiment. maxsus tashkil qilingan laboratoriyalarda turli asboblar yordami bilan 

o'tiladi. Tabiy eksperimentda biror psixik jarayon o'rganilayotganda maxsus sharoit 

yuzaga keltinladi. Bolalar psixologiyasida eksperimentning har ikkala turidan keng 

foydalaniladi. Biroq bu metodlardan bolalar psixiologiyasida foydalanishning o'ziga 

xos    tomoni    shundaki,    bog'cha    yoshidagi    bolalar    laboratoriya    sharoitida 

otkaziladigan       eksperimentlar      bilan      tabiiy       sharoitda       o'tkaziladigan 

ekspenmentlarning farqiga bormaydilar. 


Har  ikkila  holda  ham,  tajribalar  vazifa  tarzida  emas,  balki  o'yin  tarzida  o'tkazilsa 

yaxshi 


natya  beradi.  Eksperiment 

metodidan 

guruhlarda  o'tkaziladigan 

mashg'ulotlar  paytida  keng  foydalanish  mumkin.  Masalan:  turli  yoshdagi  bog'cha 

bolalar  bilan  otkaziladigan  didaktik  mashg'ulotlarda  tabiiy  eksperiment  metodini 

qo'llash  mumkin.  Bunda  bolalarga  har  xil  hayvonlar,  parrandalar,  mevalar, 

sabzavotlar tasvirlangan rasmli kartochkalarni aralash holda berib, ularni guruhlarga 

ajratish  topshinladi.  Bolalar  bu  narsalarni  qanday  belgilariga  qarab  guruhlarga 

ajratishlarida  ularnmg  umumlasht.rish  xususiyatlarini  o'rganish  mumkin.  Odatda, 

guruh  sharoitida  o  tkaziladigan  bunday  eksperimentni  tabiiy  eksperiment  deb 

yuritiladi  Bolalar  psrxologiyasida  tarkib  toptiruvchi  eksperiment  metodidan  ham 

foydalaniladi 

Bunda bolalarning u yoki bu xususiyati (psixologik xususiyati) tarkib toptiriladi va 

mustahkamlanadi.  Masalan:  bog'cha  yoshidagi  bolalar  ayni  bir  vaqtning  o'zida 

butunni va umng tarkibiy qismlarini to'la idrok qila olmaydilar. Ular o'z diqqatlarini 

yoki bir butun narsanmg o'ziga yoki uning bo'laklariga qarata olmaydilar 

Tarkib toptiruvchi eksperiment orqali bolalami bir butun narsani uning qismlari 

bilan  bir  paytda  idrok  qilishga  o'rgatiladi.  Buning  uchun  bolalarga  bir  butun 

narsanmg  obrazini  yarata  olish  mashq  qildiriladi  (turli  geometrik  figuralar  -  doira 

kvadrat, kub, foydalaniladi). 

Pedagogik  eksperiment  orqali  biron  ta'lim-  tarbiya  metodining  mahsuldorligi 

aniqlanadi.  Masalan:  Biron  tadqiqotchi  bolalarni  son-  sanoqqa  o'rgatishning 

qandaydir  yangicha  metodini  ishlab  chiqqan  bo'lsa,  uni  pedagogik  eksperiment 

metodi orqali sinab ko'radi. Buning uchun oldindan bog'cha ma'muriyati bilan 

kelishib  1  ta  eksperimental  va  1  ta  nazorat  guruhini  belgilab  oladi.  Shundan 

so'ng tadqiqotchi eksperimental guruhda yangicha metod bilan elementar mavhum 

tasavvurlarni  o'stirish  mashg'ulotini  o'tkazadi.  Nazorat  guruhida  esa  bu 

mashg'ulotlar odatdagi eskicha  metod bilan davom ettirilaveradi. 1  -2 oydan so'ng 

har  ikkala  guruhdagi  bolalarning  o'zlashtirishlari  taqqoslab  ko'riladi.  Agarda 

eksperimental  guruh  bolalari  yangicha  metod  bilan  o'zlashtirishlari  nazorat 

guruhdagi  bolalarning  o'zlashtirishlaridan  anchagina  samarali  boiib  chiqsa,  bu 

metod  boshqa  hamma  bog'chalarga  ham  tarqatiladi.  Bordi-yu,  agar  natija  nazorat 

guruhdagi bolalarning o'zlashtirishlaridan yomon, ya'ni past bo'lib chiqsa, yangicha 

metod bilan mashg'ulot o'tish darhol to'xtatiladi. 

Bolalar psixologida asosiy metodlardan tashqari yordamchi metodlardan ham 

keng  foydalaniladi.  Bolalar  psixiologiyaning  yordamchi  metodlaridan  -  faoliyat 

mahsullarini  o'rganish  metodidir.  Bolalar  ham  xuddi  katta  odamlar  singari  doim 

ma'lum  faoliyat  bilan  mashg'ul  bo'ladilar.  Faoliyatlari  jarayonida  turli  narsalarni, 

mahsg'ulotlarni yuzaga keltiradilar. Ana shu narsalarda, mahsulotlarda bolalarning 

psixik  jarayonlari  va  psixologik  xususiyatlari  o'z  aksini  topadi.  Bog'cha  yoshidagi 

bolalarning  faoliyatlari  -  o'yin,  rasm  chizish,  plastilin  yoki  loydan  biron  narsa 

yasash,  applikatsiya,  qurish-yasash  kabilardan  iboratdir.  Ana  shu  faoliyatlarining 

natijasiga  qarab  bolalarning  mayl  va  istaklari,  ehtiyoj  va  qiziqishlari,  qobiliyat  va 

layoqatlarini  o'rganish  mumkin.  Masalan:  bolalarning  chizgan  rasmlarida  ular 

idrokining  xususiyatlari  va  atrofdagi  narsa  va  hodisalar  haqidagi  tasavvurlarini 


ko'rish  mumkin.  Shu  sababli  bu  metoddan  bolalar  psixologiyasida  keng 

foydalaniladi. 

Bolalar psixologiyasida suhbat metodidan keng foydalaniladi. Bu metodni 5-6 

yoshli  bolalarga  nisbatan  qo'llash  mumkin.  Bunda  bolalarga  turli  mavzularga  doir 

savollar beriladi va ulardan og'zaki suhbatning mavzui va suhbat paytida bolalarga 

beriladigan savollar oldindan yaxshilab o'ylab olinadi. Suhbat jarayonida javoblarai 

yozib olib, keyinchalik javoblarni taxlil qilish mumkin. Suhbat metodini o'tkazishda 

quyidagilarga rioya qilish talab etiladi: 

l)Suhbatning  mavzusi  va  mazmuni  bolalarning  taraqqiyot  darajalariga  va  yosh 

xususiyatlariga mos bo'lishi kerak. 

2)Savollar rejali va maqsad asosida tuzilishi kerak. 

3)Suhbat paytida «ha» yoki «yo'q» demay, to'liq javob olish kerak. 

4)Suhbatni haddan tashqari cho'zib yubormaslik kerak. 

Suhbat  orqali  bolalarning  bilishlari,  narsa  va  hodisalar  haqida  tasavvurlari, 

qiziqishlari va odamlar bilan bo'lgan munosabatlarni o'rganish mumkin. 

Bolalar psixologiyasida so'nggi  yillarda test  metodi qo'llanila boshlandi. Test 

so'zi  inglizcha  bo'lib,  o'lchash  degan  ma'noni  bildiradi.  Test  metodi  orqali 

bolalarning umumiy aqliy taraqqiyot darajalari va ayrim psixik jarayonlarining 



 

Document Outline


Download 1.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling