Bolalar psixologiyasi fanining metodlari
Download 1.06 Mb. Pdf ko'rish
|
Mavzu № 3 Bolalar psixologiyasi nazariya va amaliyot
- Bu sahifa navigatsiya:
- Sotsiometrik matritsa
- Psixologik tadqiqotlar natijalarini matematik- statistik qayta ishlash metodlari
- Anketa savollariga o’quvchilar bergan javoblaridan chastota bo’yicha taqsimlanishi
- Psixologiya ning ilmiy tadqiqot metodlari Kuzatish Tajriba So`rov suhbat Test
- Psixik hodisalarni o`rganishda suhbat metodidan unumli foydalanish uchun tadqiqotchi quyidagi shartlarga amal qilingani lozim
- Biografi-ya metodi Avtobiog- rafiya xatlar estaliklar Xarakteris
- Testlar
- PROYEKTIV METOD
Sotsiometriya metodi. Sotsiometriya metodi birinchi bo’lib amerikalik psixolog Dj. Moreno tomonidan taklif etilgan. Bu metodning mohiyati shundan iboratki, inson u yoki bu ko’rsatkich bo’yicha guruh a’zolarini tanlaydi. Qilingan tanlashlar asosida kishining guruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimida tutgan o’rni haqida xulosa qilinadi.
Demak, sotsiometriya metodi yordamida guruh a’zolari o’rtasidagi simpatiya yoki antipatiyani aniqlash mumkin. Sotsiometriya metodini operativ tarzda o’tkazish, uning natijalarini esa matematik qayta ishlash va grafik ravishda ifodalash mumkin.
Sotsiometriyani tadqiqot metodi sifatida tan olish bilan bir qatorda uning ba’zi kamchiliklarini ham ko’rsatib o’tish zarur. Asosiy kamchilik shundan iboratki, sotsiometriya metodi mavjud munosabatlar strukturasining sabablarini aniqlash imkonini bermaydi. SHuning uchun ham sotsiometriyadan olingan ma’lumotlar kuzatish, suhbat, psixologik- pedagogik eksperiment natijalari bilan to’ldirilishi lozim.
Sotsiometriya metodidan guruh, jamoa a’zolari o’zaro bir-birlarini yaxshi bilgan holatlardagina foydalanish mumkin. Bu metod yordamida shaxsning xizmat yuzasidan bo’ladigan va shaxsiy munosabatlardagi haqiqiy o’rnini aniqlash, birlamchi guruhlar mavjud yoki mavjud emasligini topish, birlamchi guruhlarning paydo bo’lishi va tarqab ketishi sabablarini aniqlash mumkin. Sotsiometriya metodining mohiyati shundan iboratki, tekshiriluvchiga birga qilinadigan ishlari yoki guruh a’zolarining ishlarini birgalikda bajarishga xohishlari to’g’risida savollar beriladi. Beriladigan savollar tanlash ko’rsatkichlari deyiladi. Kuchli va kuchsiz ko’rsatkichlar farqlanadi. Kuchlilar chuqur va barqaror munosabatlarni, kuchsizlari yuzaki va beqaror munosabatlarni aniqlash imkonini yaratadi. Masalan, “xizmatdoshlaringizdan qaysi biri bilan bitta brigadada ishlashni xohlardingiz?” degan savol bo’yicha aniqlangan ko’rsatkich kuchli ko’rsatkich hisoblanadi, chunki u uzoq vaqt davom etadigan, muhim munosabatlarga tegishli. “Kimni birga ekskursiyaga borishga taklif qilardingiz?” – kuchsiz ko’rsatkich, chunki u chuqur bo’lmagan va vaqtinchalik munosabatlarni belgilaydi. Kuchli va kuchsiz ko’rsatkichlar mazmuni jihatidan turlicha bo’lishi mumkin, lekin ulardagi umumiy narsa – natijalar, ya’ni sherik tanlash. Tanlashlar soni cheksiz bo’lishi mumkin, biroq amaliyotning ko’rsatishicha, kishining guruhdagi holati va o’zaro munosabatlarini aniqlash uchun 3 ta kishi tanlash yetarli. Bunda sinaluvchidan, birinchi navbatda kimni tanlashi, agar 1 shaxs bilan imkon bo’lmasa 2 – navbatda kimni tanlashi hamda ikkinchisini tanlash imkoni bo’lmasa, 3 – navbatda kimni tanlashi haqida so’raladi. SHerikni tanlash o’zaro va bir tomonlama bo’lishi mumkin. 1 – holda A – B ni, B – A ni tanlaydi. Bu o’zaro bir-birini tanlash hisoblanadi. Tanlash bir tomonlama bo’lganda A – B ni, B esa V ni yoki G ni tanlaydi.
Tanlash bir tomonlama bo’lganda A – B ni, B esa V ni yoki G ni tanlaydi.
Б А Б В Guruh, jamoadagi o’zaro munosabatlar grafik ravishda zanjir, uchburchak yoki yulduzcha shaklida ifodalanishi mumkin.
Bunday ifodalash a’zosi unchalik ko’p bo’lmagan guruhlarda bo’lishi mumkin. Agar guruh ko’p sonli bo’lsa, aylana shaklidagi sxemadan foydalanish lozim. Buning uchun 4 ta aylana chiziladi. Birinchi yoki markaziy aylanaga eng ko’p tanlangan guruh a’zosining shartli belgisi qo’yiladi. Markazdan keyingi, ya’ni ikkinchi aylanaga 3 marta tanlangan o’quvchilarning nomeri yoziladi, uchinchi aylana ichiga 1 – 2 ta tanlash olgan o’quvchi, to’rtinchi aylanaga tanlanmagan o’quvchilarning shartli belgisi hamda aylanadan tashqariga rad etilgan o’quvchilar nomeri yoziladi. Bunda aylana 2 qismga ajratiladi va chap tomonga qizlar, o’ng tomonga o’g’il bolalarning shartli belgilari joylashtirib chiqiladi. Qizlar doira, o’g’il bolalar esa uchburchak bilan ifodalanadi. Doira va uchburchaklar kim kimni tanlashiga qarab, strelkali chiziqlar bilan birlashtiriladi. Bu sxema sotsiogramma deb ataladi. Agar guruhda 20 dan ortiq a’zo bo’lsa, bunday sxema tuzish qiyinroq bo’ladi. SHuning uchun bunday hollarda matritsadan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Matritsa quyidagicha tuziladi. To’rtburchak yoki kvadrat chizilib, guruh a’zolarining soniga qarab katakchalarga bo’linadi. CHap tarafdan yuqoridan pastga va yuqoridan o’ng tarafga guruh a’zolarining shartli belgilari qo’yib chiqiladi. Guruh a’zolarining shartli belgilari o’quvchilar familiyasi yoki familiya bosh harfi, tekshiruvchilarning tartib nomerlari ham bo’lishi mumkin. Gorizontal chiziq bo’yicha qatorlarga tanlanayotgan o’quvchi, vertikaliga esa katakcha ichiga kimni tanlayotgani haqidagi ma’lumotlar yoziladi. Ijobiy tanlash “+” belgisi bilan, o’zaro bir-birini tanlash esa “+” belgisi bilan ifodalanadi. Ma’lumki, kichik guruh yoki jamoalarda birlamchi guruhlar mavjud bo’lishi mumkin. Bu birlamchi guruhlar esa boshqa matritsada belgilanadi. Buning uchun yuqorida ko’rsatilganidek, to’rtburchak yoki kvadrat chizilib, matritsaning chap burchagidan pastdagi o’ng burchagiga qaratib diagonal chizig’i o’tkaziladi. Bu А Б В Д Б Е Г В А chiziq kvadratning shu diagonal chizig’iga to’g’ri kelgan kataklari ustidan o’tadi. 1 – matritsadan o’zaro tanlanishga ega bo’lgan istagan bir o’quvchini tanlab olinadi. Uning tartib nomerini va familiyasini matritsaning 1 – qatoriga o’tkaziladi. Xuddi ana shu nomerni yuqoridagi 1 – katakka qo’yiladi. So’ngra 1 – matritsadan 1 – qatorga yozilgan shaxs bilan o’zaro tanlanishda bo’lgan shaxslarni tanlab olinadi. Uning tartib nomeri va familiyasi 2 – qatorga yoziladi. Xuddi na shu nomerni yuqoridan 2 – ustunga yoziladi. Matritsaning shunga muvofiq keladigan kataklariga “+” belgisi yozib qo’yiladi. Matritsaning 1 – qatoridagi o’quvchi bilan o’zaro tanlanishda bo’lgan guruhning navbatdagi a’zosini uning 1 – matritsadagi nomerini saqlagan holda 3 – qatorga yoziladi. SHu nomerni 3 – ustunning yuqori qismiga ham qo’yiladi. Tegishli katakka “+” belgisi qo’yiladi. SHu tariqa 1 – matritsadan tanlab olinadigan familiyalarni navbatdagi qatorga yoziladigan o’zaro tanlanishda bo’lgan birorta ham kishi qolmaguncha davom ettirish kerak. Boshqacha qilib aytganda, o’zaro tanlanishda bo’lgan kishilar doirasi yakunlanishi lozim. O’zaro bir-birini tanlamagan o’quvchilar matritsaning oxiriga yoziladi. Mikroguruh, ya’ni birlamchi guruh 2 -5 kishidan iborat bo’lishi mumkin. SHunday qilib, sotsiometriya metodi ob’ektiv va aniq ma’lumotlar, ya’ni shaxsning guruh yoki jamoadagi real holatini aks ettiruvchi ma’lumotlar olishga imkon beradi hamda amaliy maqsadlarda foydalanilishi mumkin. Sotsiometrik matritsa Natijalarga qarab, guruh a’zolarining qaysi biri eng ko’p tanlanganligini bilish mumkin. Eng ko’p tanlash olgan – lider hisoblanadi. Sotsiometrik tadqiqotdan olingan natijalar (matritsa va sotsiogramma shaklidagi) sotsiometrik indekslar bilan to’ldiriladi. Bu indekslar guruhni miqdor jihatidan harakterlab beradi. SHulardan biri – guruhiy jipslik indeksi. № Ismi – sharif (sinaluvchilar) Abdullae
va
Voxidova Da mi nova
Z akir o va Ikr
o mov
Is lom ova
Qili nga n tanla shlar
1. Abdullaeva X 3 1 2
2. Vohidova 1 X
3.
Daminova
3 X 1
4. Zokirova
1 3
X
5.
Ikromov
X
6. Islomova
X
Tanlashlar soni 1 3 3
0 2 0 Psixologik tadqiqotlar natijalarini matematik- statistik qayta ishlash metodlari Tadqiqotdan olingan ma’lumotlarni (miqdoriy) tahlil qilish va tavsiflashga kirishishdan avval ularni umumlashtirish, bir tizimga solish va ixcham shaklga keltirish zarur. Buning uchun esa matematik statistika tushunchalarini albatta bilish va ular bilan ishlay olish talab qilinadi. Odatda o’lchov natijalarini aks ettiruvchi sonlar statistikada variantlar deb ataladi va
bilan belgilanadi. Barcha o’lchovlar, ya’ni o’sib borish yoki kamayish tartibida joylashgan o’lchovlar variatsion qatorni tashkil qiladi. Variatsion qator tarkibida takrorlanadigan o’lchovlar soni chastota deyiladi. Masalan, tadqiqotchi “Sening fikr va qarashlaring sinfdoshlaringniki bilan ko’pincha mos keladimi? ” kabi anketa savoliga 36 o’quvchidan javob olingan deylik. Bunda 5 xil javob ko’zda tutilgan : “har doim”, “ko’pincha”, “ba’zida”, “kamdan-kam”, “hech qachon”. Agar har 1 javob varianti uchun son belgisi berilsa (“har doim ” – 5, “ko’pincha” – 4, “ba’zida” – 3, “kamdan-kam” – 2, “hech qachon” – 1)
Hamda sonlarning kamayib borish tartibi bo’yicha bir qatorga joylashtirilsa, biz quybdagicha variatsion qatorga ega bo’lamiz: 555555444444444333333333333222222211 Olingan ma’lumotlarni qayta ishlash oson bo’lishi uchun jadval shakliga keltiramiz:
№ Variantlar CHastota 1.
2. 3.
4. 5.
Har doim Ko’pincha Ba’zida Kamdan-kam Hech qachon 6 9 12 7 2 Jami
36
CHastota bo’yicha jadvalda keltirilgan ma’lumotlarni grafik shakliga keltirish mumkin. Bunda grafik tuzish 2 yo’l bilan amalga oshirilishi mumkin. Gorizontal chiziqqa variantlar, vertikal chiziqqa ular chastotasi joylashtirib, shtrix chiziq bilan birlashtirsak, chastotalar poligoni egri chizig’iga ega bo’lamiz.
4-rasm Tadqiqotdan olingan ma’lumotlarni statistik qayta ishlash uchun o’rtacha arifmetik qiymat, moda va medianani hisoblash zarur. O’rtacha arifmetik qiymat olingan natijalar yig’indisini topib, uni variatsion qator a’zolari soniga bo’lish orqali hisoblab chiqiladi:
N x x x x x n i ...
... 2 1 (1)
N i i x N x 1 1 (2) Bunda
- o’rtacha arifmetik qiymat
- variant ifodasi N - variatsion qator a’zolari soni. Agar variatsion qator orasidan ba’zi variantlar takrorlansa, (1) formula quyidagi ko’rinishni oladi:
n n n k k k k x k x k x x ... ...
2 1 2 2 1 1 (3)
Endi quyidagi variatsion qatorning o’rtacha arifmetigini (3) formula yordamida hisoblab ko’ramiz : 114445577778
5 12 60 1 4 2 3 2 1 8 4 7 2 5 3 4 2 1
topish mumkin emas. Bu holda mediana topiladi. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Mediana – bu variatsion qatorni teng 2 ga bo’luvchi ifoda bo’lib, uning yarmi chap, yarmi o’ng tomonda joylashadi. Mediananing o’rni quyidagi formula bilan topiladi : Mediana o’rnining 2 1
N (masalan, 3 2
5 Bunda N – qator a’zolari soni. Agar olingan natija toq son bo’lsa, masalan, 12, 9, (7), 6, 2 bunda mediana 7 soniga teng, yoki 3 - o’rin. Agar juft son bo’lsa, masalan, 5, 7, 11, 12 bunda mediana 2-va 3-ifodaning o’rtasi, ya’ni 4 ta 2,5 ga teng. Nominal o’lchov o’tkazilganda moda topiladi. Moda – variatsion qatorda ko’proq uchraydigan ifoda. Masalan, 3,3,3,4,5,5,5,5,9,10 variatsion qatorda 5 soni moda hisoblanadi, chunki u boshqalariga qaraganda ko’p (4marta) uchrayapti. Demak, moda-chastotasi maksimal bo’lgan variant. Agar hamma ifoda bir xil chastotada uchrasa, unda ushbu variatsion qator modaga ega bo’lmaydi. Variatsion qator bimodallik ham bo’lishi mumkin. Masalan, 3,3,4,4,4,5,5,5,5,7,7.8,8,8,8,9 variatsion qatorda 5 va 8 moda bo’lib hisoblanadi. Guruh ichidagi variatsiyalar bahosini o’lchash uchun variatsion qatorning boshqa xarakteristikalari – dispersiya va o’rtacha kvadrat og’ish (standart og’ish) hisoblab chiqiladi. Bularni hisoblash turli tanlab olingan tekshiruvchilarda olingan natijalarni o’zaro bir-biri bilan taqqoslash imkonini beradi. Dispersiyani topish uchun oldindan quyidagicha jadval tuzib olinadi:
2-jadval Ko’rsatkich ifodasi O’rtachadan og’ish Kvadrat og’ish 1 2
4 5 6 1 3 3 0 4 1 1-2=-1 3-2=1
3-2=1 0-1=-2
4-2=2 1-2=-2
1 1 1 4 4 1
N i xi 1 12
12 ) ( 2 1 N i x xi
2 6 12 1 1
i xi N x
4 . 2 5 12 ) ( ) 1 ( 1 2 1 2 N i i x x N
Dispersiya quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 2 1 2 ) ( ) 1 ( 1 N i x xi N
Bunda x variatsion qatorning o’rtacha arifmetik qiymati
- har 1 alohida variantning ifodasi N – variatsion qatordagi variantlar miqdori O’rtacha kvadrat og’ish dispersiyadan kvadrat ildiz chiqarish orqali aniqlanadigan va (sigma) bilan belgilanadi, u quyidagicha hisoblanaldi: 2
Ilmiy taxminni statistik tekshirish. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda matematik statistikani qo’llashning muhim tomonlaridan biri olingan natijalar statistik miqdorini aniqlash. Masalan, tadqiqotchi o’zining tadqiqotida guruhiy faoliyat samardorligini guruh rivojlanish darajasiga bog’liqligini o’rganmoqchi deylik. 2 ta guruh – yuqori rivojlanish darajasi va past rivojlanish darajasiga ega bo’lgan guruhlarda olingan 2 turdagi o’lchovlar arifmetik qiymatni topishi mumkin. 3-jadval Yuqori rivojlanish darajasiga ega bo’lgan guruh
Yuqori rivojlanish darajasiga ega bo’lgan guruh
Faoliyat samaradorligi ball hisobida
( ) 1 i x x ( ) 1 i x x 2 Faoliyat samaradorligi ball hisobida ( )
x x i (
) 1
x i 2
5 6 7 10 6 8 7
-2 1 0 -3 1 -1 0
4 1 0 9 1 1 0 6 3 4 5 5 3 2 -2
1 0 -1 -1 1 2
4 1 0 1 1 1 4
7 1
16
( 2 1 1 N i i x x
4 2
12 ) ( 2 1 2 N i i x x
67 . 2 2 1 63 . 1 1
2 2 2
41 .
2
) 1 ( 1 2 1 N ; 67 . 2 6 16 ) ( 2 1 1
N i x x ; 63 . 1 67 . 2 2 2 1 ; 2 6 12 2 2 ; . 41 . 1 2 2 2 1 x va
2
lar o’rtasida farq borligini, ya’ni guruh rivojlanish darajasi bilan guruhiy faoliyat o’rtasida o’zaro bog’liqlik mavjudligini aniqlash uchun tadqiqotchi 1
- 2 x
o’rtasidagi farqning statistik ishonchliligini topishi lozim. Buning uchun Stьyudentning t kriteriysidan foydalaniladi.
2 2
1 2 1 m m x x t
Bu yerda 1
va 2
x - o’rtacha arifmetik qiymati;
1
va 2
- o’rtacha xato qiymati bo’lib, u quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Bizning misolda 1-qator uchun xato quyidagiga teng :
62 . 0 7 63 . 1 1 1 N m ; 2-qator uchun
69 .
53 . 0 62 . 0 4 7 2 2 2 2 2 1 2 1 m m x x t
SHundan keyin, tadqiqotchi maxsus jadval orqali ishonchlilik darajasinii aniqlaydi. Psixologiya bo’yicha qilinadigan ishlarda asosan 5 foizli (r=0.05), 1 foizli (r=0.01) va mingdan bir foizli (r=0.001) ishonchlilik darajasi qo’llaniladi. Agar t – kriteriya miqdori masalan, 5 foizli ishonchlik darajasiga teng yoki undan kichik bo’lsa, o’rtacha qiymatlar o’rtachasi topilgan farq tasodifiy, ya’ni 100 tadan 5 holatga to’g’ri keladi (p ) 05 . 0 . Agar p 05 . 0 (ya’ni tasodifiylik farq 5 foizdan katta) bo’lsa, farq unchalik katta emas. Ishonchlilik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, t-ko’rsatkichning miqdori shunchalik ahamiyatli bo’ladi. Spirmen korrelyatsiya koeffitsenti: ) 1 ( 6 1 2 2 n n d ÷ s
r s -korrelyatsiya koeffitsenti; d-taqqoslanayotgan ob’ekt o’rni (rang) o’rtasidagi farq; n-taqqoslanayotgan juftlik miqdori Korrelyatsiya koeffitsenti miqdori -1 dan +1 gacha oraliq chegaralaridan chetga chiqmaydi. Agar korrelyatsiya koeffitsenti +1ga yaqin bo’lsa, o’zgaruvchilar o’rtacha mustahkam to’g’ri aloqa mavjudligini bildiradi. Agar korrelyatsiya koeffitsenti -1 ga yaqin bo’lsa, o’zgaruvchilar o’rtasida teskari aloqa borligidan dalolat beradi. Agar korrelyatsiya koeffitsent 0 bo’lsa, aloqa mavjud emas. Olingan miqdorning ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Stьyudentning t- kriteriysidan foydaliniladi:
2 1 2 ÷ Ò ÷ t
t - stьyudentning korrelyatsiya koeffitsenti ko’rsatkichi r - korrelyatsiya koeffitsenti miqdori N – tanlovlar hajmi Korrelyatsiya (rang bo’yicha) koeffitsentini hisoblanish. Masalan, 2 ta ekspert 1 ta o’quvchini 8 sifat bo’yicha baholaydilar: 1.Qattiqqo’llik. 2.Qat’iylik. 3.Jahldorlik. 4.Ma’suliyatsiz. 5.Ochiq ko’ngil. 6. To’g’ri so’zlik. 7. Aqllilik. 8. G’ayratlilik. Bunda shu 8 xil sifat o’rinlarga joylashtirib chiqiladi. 1-o’rinda o’quvchida eng ko’p namoyon bo’ladigan sifat, 8-o’rinda eng kam namoyon bo’ladigan sifat joylashtiriladi. Natijalar 5-jadvalda keltirilgan. Spirmen formulasidan foydalaniladi: ) 1
6 1 2 2
n d ÷ s
5-jadval Qatorga joylashtirish uchun ekspertlarga taklif qilingan sifatlar ro’yxati Joylashtirilgan sifatlar qatori O’rinlar (ranglar) o’rtasidagi farq
1-ekspert 2-ekspert d d
G’ayratlilik Qattiqqo’llik Qat’iylik Jahldorlik Ma’suliyatlini his
qilmaslik Ochiq ko’ngillilik To’g’riso’zlik Aqllilik 1 5
8 7 3 4 2
2 7 3 6 8 4 5 1 -1 -2
3 2 -1 1 -1
1 1 4 9 4 1 1 1 1
74 . 0 504 22 6 1 ) 1 8 ( 8 22 6 1 2
÷
Stьyudent t-ko’rsatkichidan foydalanib, ishonchlilik darajasini aniqlaymiz. 71 . 2 67 . 0 81 . 1 74 . 0 1 2 8 74 . 0 1 2 2 2
N ÷ t
Qo’lga kiritilgan miqdor, ya’ni ch s - 0.74 2 ekspert baholari o’rtacha yuqori darajadagi to’g’ri aloqa mavjudligidan dalolat beradi. Bu esa bizga baholanayotgan o’quvchilarga berilgan (baholar) xarakteristikalarning ob’ektivligidan hamda ekspertlar baho ko’rsatkichlarining umumiyligi haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. SHunday qilib, yuqorida keltirilgan matematik-statistik metodlar (yordamida psixologik tadqiqot natijalari qayta ishlanadi. Barcha boshqa psixologiyaning tarmoqlari singari yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya ham o’z tadqiqot metodlariga ega. Psixologiyada tekshiriladigan psixik hayot hodisalari juda xilma-xil va murakkab hodisalardir. Bu hodisalar qanday metodlar bilan, ya’ni qaysi yo‘llar bilan, qanday usullar bilan tekshiriladi, degan savol tug‘iladi. Psixologiyada chinakam ilmiy bilimga ega bo‘lmoq uchun psixikani tekshirish metodlarini bilish va shu metodlardan foydalana bilish kerak.Har bir pedagog kishilar psixikasini tekshirish uchun loaqal eng oddiy usullarni bilishi lozim.Har bir fan kabi psixologiya ham psixik (ruhiy) hayot hodisalarini chinakamiga ilmiy asosda bilib olish uchun quyidagi talablarga amal qilingan lozim: Tekshiriladigan har bir psixik hodisaga boshqa hodisalar bilan
bog‘langan deb qaralishi zarur. Masalan, psixik hodisani uning nervfiziologik asosdan ajratib o‘rganish yaramaydi, xotirani tafakkur, diqqat va umuman shaxsdan ajratib o‘rganish yaramaydi va hokazo. Har bir psixik hodisa va umuman shaxs vujudga kelish, taraqqiy etish va o‘zgarish jarayonida ko‘zdan kechirilishi zarur. Shuning uchun, masalan, bolalar va o‘smirlar psixikasining taraqqiyot qonunlarini bilmasdan turib, voyaga yetgan odam psixikasini yetarlicha yaxshi bilib bo‘lmaydi. Psixik hayot hodisalarini ularni taraqqiyot jarayonida o‘rganganda miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘tishini va bir sifat holatining ikkinchi sifat holatiga o‘tishini ko‘zdan kechirmoq kerak. Masalan, odam psixikasining taraqqiy etishini o‘rgana turib, bilim olish va to‘plash jarayonida odamning bilish qobiliyatlari: xotirasi, tafakkuri va nutqi, mushohadakorligi sifat jihatidan o‘zgarishni ko‘rsatib bersa bo‘ladi. Odam ongi uning tarixiy taraqqiyotida shakllanadi. Hozirgi mustaqillik sharoitida milliy ongning shakllanishiga taalluqli umumiy ilmiy qonuniyatlarni izlash, yangicha tafakkur qilingan va dunyoqarashni shakllantirish milliy mafkura va milliy g‘oyaning shakllanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Odamning tevarak-atrofdagi voqelikni bilishi kuzatishdan, tajribadan boshlanadi. Shu sababli, ilmiy psixologiya ham o‘z mavzuini o‘rganishni tajribadan, psixik hayot faktlarini aniqlash, tasvir etish va tahlil qilingandan boshlashi lozim. So‘ngra, aniqlangan va tahlil qilingan faktlar asosida,psixik hayot qonuniyatlarini ochib, tegishli nazariy va amaliy xulosalar chiqarilishi lozim. Har bir fandagi kabi psixologiyada ham tajriba, kuzatish va eksperiment shaklida qo‘llaniladi.
Kuzatish – voqealarga aralashmay, psixologik xodisa tabiiy sharoitda qanday yuz berayotgan bo`lsa, shu holida o`rganiladi. Inson psixikasidagi o`zgarishlarni kuzatish uchun quyidagilar amalga oshirilishi kerak: 1) Kuzatish maqsadi, vazifasi belgilanadi; 2) kuzatish ob’ekti tanlanadi; 3) sinaluvchining yoshi, jinsi aniqlanadi; 4) tadqiqot vaqti rejalashtiriladi; 5) kuzatish qancha davom etishi qat’iylashtiriladi; 6) qaysi faoliyat kuzatilishi belgilab olinadi; 7) kuzatish shakli (yakka, guruhiy, jamoaviy) belgilanadi; 8) kuzatishni qayd etib borish vositalari (kundalik, kino-
video, foto, magnit yozuvi va boshqalar) tanlanib, natijalar sistematik ravishda qayd qilib boriladi. Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuyg`ulari, nerv tizimidagi tashqi ifodasi, temperament xususiyatlari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulq- atvori, nutq faoliyati va boshqalar ham o`rganiladi. Bu metod tadqiqotchidan kuzatuvchanlikni, o`rganilayotgan psixik xodisani tabiiy sharoitda tekshira olish qobiliyatini talab qiladi.
Suhbat. Bu metod yordamida psixik hodisalarning ichki – sub’ektiv tomonlari o`rganiladi. Inson psixikasini o`rganishda suhbatning maqsadi va vazifasi belgilanadi, uning ob’ekti va sub’ekti tanlanadi, vaqti, joyi aniqlanadi, yakka, guruhiy va jamoa bilan bog`liq savol-javob tartibi tayyorlanadi. Suhbatning bosh maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilingan jarayonida inson psixikasidagi o`zgarishlarni o`rganishdir.
Kuzatish Tashqi obyektiv kuzatish Ichki
subyektiv kuzatish
Birgalikda kuzatish Erkin kuzatuv Standartlashtirilgan kuzatuv
Guruh dan tashqarida kuzatish
6. Suhbat jarayoniga puxta tayyorlanish; 7. Suhbatning mavzusi va mazmuni o`rganilayotgan ob’ektning, shaxsning yoshiga va individual xususiyatlariga mos bo`lishi; 8. Suhbat jarayonida beriladigan savollarning mazmunli va puxta bo`lishi; 9. Tadqiqotchi tomonidan beriladigan savollarga o`rganiluvchining to`g`ri va to`liq javob qaytarishiga erishish; 10. Suhbat jarayonini aniq muddatga mo`ljallash, uni haddan tashqari cho`zib yubormaslik.
Eksperiment metodi. Yangi psixologik faktlarga ega bo`lishning ob’ektiv usullaridan biri - eksperiment metodidir. U murakkab xarakterdagi psixik xodisalarni o`rganish uchun qo`llaniladi. Bu metodning afzalligi shundaki, tadqiqotchi bu metod yordamida o`rganayotgan psixik xodisani o`zi istagan vaqtda vujudga keltiradi va uni maxsus asboblar yordamida alohida xonada o`rganadi. Kuzatishdan farqi, eksperiment o`tkazuvchi sinalayotgan faoliyatga faol aralashuvi, sun’iy vaziyat paydo qilinishi mumkin. Bu metod inson psixikasini chuqur, aniq tadqiq qilinganda eng muhimi hisoblanadi. Eksperiment metodi yordamida sun’iy tushunchalarning shakllanishi, favqulodda holatdan chiqish, muammoli vaziyatni hal qilingan jarayonlari, shaxsning his-tuyg`ulari, xarakteri va tipologik xususiyatlari o`rganiladi. Inson psixikasining nozik ichki bog`lanishlari, munosabatlari, qonuniyatlari, qonunlari, xossalari, murakkab mexanizmlari tekshiriladi. Eksperiment metodining ikkita asosiy turi farqlanadi: tabiiy eksperiment va laboratoriya eksperimenti. Tabiiy eksperiment pedagogik-psixologik masalalarni hal qilinganda qo`llaniladi. (Sinfda sun’iy, odatdagidan boshqacha vaziyat va muhit yaratib kuzatish). Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda Aleksey Fedorovich Lazurskiy (1874-1917) ishlab chiqqan. Tabiiy sharoitda inson psixikasini o`rganishda sinaluvchilarning o`zlari bexabar bo`lishi, kundalik mehnat tarzi doirasida amalga oshirilishi, mumkin. Laboratoriya (klinika) metodi ko`pincha individual (goxo guruhiy) shaklda sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik asbob-uskunalar, yo`l-yo`riqlar, tavsiyalar, ko`rsatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Inson psixikasidagi o`zgarishlarni aniqlaydigan detektorlar, elektron va radio o`lchagichlar, sekundomer, refleksometr, anomaloskop, taxistaskop, audometr, esteziometr, elektrotiogramma, elektroense-falogramma kabilardan ham foydalaniladi. Laboratoriya eksperimentining xarakterli belgisi faqat uning laboratoriya sharoitida maxsus psixologik asboblar yordamida o`tkazishlarida va sinaluvchining hatti - harakatlari yo`l-yo`riqqa binoan sodir
bo`lishi bilangina emas, balki
Suhbat metodi Salbiy jihati tadqiqotchi tergovchiga aylanadi Ijobiy jihati samimiyligi, erkinligi Eksperimentda aniqlab bo’lmaydigan jarayonlar haqida ma’lumot beradi Tadqiqotchini ta’siri bo’lishi mumkin.
sinalayotganligini biladigan sinaluvchi (garchi odatda, sinalayotgan kishi eksperimentning mohiyati nimadan iboratligini, konkret nimani va nima maqsadda tadqiq qilinganayotganligini bilmasa ham) kishining munosabati bilan ham belgilanadi. Laboratoriya eksperimenti yordamida diqqatning xossalarini, idrok, xotira va boshqalarning o`ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilingan mumkin.
Biografiya (tarjimai hol) metodi inson psixikasidagi ayrim o`zgarishlarni to`liqroq o`rganish maqsadida qo`llaniladi. Bunda avtobiografik ma’lumotlar, xarakteristikalar, xatlar (boshqa shaxs bilan yozishmalar), esdaliklar, kundaliklar, badiiy asardagi tavsiflar, baholar, magnitofon yozuvlari, fotolavhalar, hujjatli filmlar, taqrizlar o`rganilayotgan shaxsni to`laroq tasavvur etishga xizmat qiladi. Biografik ma’lumotlar odamlarning o`zini o`zi tarbiyalash, nazorat qilingan, idora etish, o`zining uslubini yaratish, kamolot cho`qqisiga erishish jarayonida namuna vazifasini o`taydi. Biografik ma’lumotlarda shaxsning havasi-qiziqishi, qobiliyati, orzu – o`ylari, uning shaxs sifatida shakllanishidagi yetakchi faktorlar bayon qilingan bo`ladiki, bular uning shaxsiyati va individuallligini bilishga imkon beradi.
Eksperi ment
Laboratoriya tajribasi
Tabiiy tajriba
Maxsus asboblarda
Maxsus xonada Maxsus sharoitda Tekshiruvchi tekshiriluvchi o`rtasidagi maqsadga qaratilgan muloqot Makarenko jamoaning shakllani Shini O`rgangan
Anketa metodi. Shaxsga xos bo`lgan individual sifatlar-qiziqish, qobiliyat, talant. Xarakter kabilar anketa yordamida ham o`rganiladi. Bunda o`rganuvchi o`rganilishi lozim bo`lgan individual sifatga oid bir qancha savollar tuzadi. Bu o`rganiluvchiga yetkaziladi va uning bu savollarga javob qaytarish muddatini belgilaydi. O`rganiluvchining belgilangan muddatda qaytargan javoblarini tahlil qilib, ma’lum xulosalarga keladi. Anketa metodining afzalligi shundaki, u individual va guruhda o`tkazilishi mumkin. Anketa odatda uch xil tuziladi. Birinchi xili anglashilgan motivlarni aniqlashga mo`ljallangan savollardan tuziladi. Ikkinchi xilida har bir savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchinchi xili anketada sinaluvchiga yozilgan to`g`ri javoblarni ballar bilan baholash tavsiya etiladi.
Test.
Test- inglizcha so`z bo`lib, sinash,
tekshirish demakdir. Shaxsning aqliy o`sishini, qobiliyatini, irodaviy sifatlari va boshqa
psixik xususiyatlarini tekshirishda qo`llanadigan qisqa standart masala-topshiriq, misol, masala, jumboqlar, boshqotirmalar ham test deb atalishi mumkin. Test ayniqsa odamning qanday kasbni egallashi mumkinligini, kasbga yaroqliligi yoki yaroqsizligini, iste’dodli yoki iste’dodli emasligini - aqli zaifligini aniqlashda, kishilarni saralashda keng qo`llaniladi. Hozirgi vaqtda bolalarni maktabga olishda, kasb-hunarga yaroqliligini aniqlashda, ishga qabul qilinganda va boshqalarda test sinovlari keng qo`llanilmoqda. Hozirgi davrda nodir testlar qatoriga psixologlar Rorshax, Rozensveyg, Kettel. Vartegg, Veksler, Meyli, Ayzenk, Agastazi, Raven va boshqalar ijodining namunalarini kiritish mumkin. Eng ko`p tarqalgan testlar qatoriga yutuqqa erishish harakatlari, intellekt testlari, shaxs testlari (psixodiagnostika), shaxs «loyihasi» (proyektiv) testlari kiradi.
emotsional munosabatlarni o`rganish va ularning darajasini o`lchashda qo`llaniladi. Unga amerikalik sotsiolog Djon Moreno asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruhdagi har bir a’zoning o`zaro munosabatini aniqlash uchun uning
Psixometrik testlar Proektiv testlar Sotsiometrik testlar
Intervyu
Maxsus tayyorgarlik Roli o’yinlar metodi yordamida maxsus tayyorgarlik Muhim shaxsiy sifat Anketa so’rovi Ochiq anketa Respondentdan fikrini erkin bayon etishni talab etadi Yopiq anketa Mosini tanlaydi Savollarga javoblar oldindan beriladi qaysi faoliyatlarda kim bilan birga qatnashishi so`raladi. Olingan ma’lumotlar matritsa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi.Odatda sinaluvchilardan quyidagicha savollarga javob berish talab qilinadi: «Sen sayohatga kim bilan birga borishni xohlaysan?», «Imtihonga kim bilan birga tayyorlanishni istaysan?, «Kim bilan qo`shni bo`lib yashashni yoqtirasan?», «Partada kim bilan yonma-yon o`tirishni istar eding?» va hokazo. Har bir savol sotsiometrik mezon (o`lchov) vazifasini bajaradi va turmush voqeligidan olingan. Sinaluvchi har bir savolning uchta javobidan bittasini «eng maqbul» deb tanlashi lozim. Sotsiometrik usul bilan shaxslararo munosabatning darajasi va ko`lami aniqlanadi Ko`rsatkichlarga qarab guruhdagi munosabatlar ularning o`ziga xosligi psixologik mexanizmlari haqida xulosa chiqariladi. Shu bilan birga nazariy ahamiyatga molik g`oyalar olg`a suriladi, amaliy ko`rsatmalar beriladi, tavsiyalar bildiriladi.
Har bir shaxs faoliyatining mahsuli unga xos bo`lgan psixik odatlarni va
individual sifatlarni aniqlashga yordam beradi. Faoliyat samaradorligini o`rganish yordamida shaxsning fikr ko`lami, irodaviy sifatlari, qobiliyati, iste’dodi, ko`nikmalari, malaka va odatlari kabilarni bilish mumkin. M: o`quvchining plastilindan yasalgan turli buyumlari, chizgan rasmlari, yasagan turli modellari undagi qiziqish, qobiliyat, tasavvur va tafakkurni bilish uchun xizmat qiladi. Demak, odamning individual sifatlari ham, psixologik holatlari ham uning mehnati mahsulida aks etadi. Psixologik tadqiqiqotlarda yuqorida sanab o`tgan usullarimizdan kuzatish, anketa, ekspriment, faoliyat mahsulini tahlil qilingan, test, sotsiometriya eng ko`p qo`llaniladigan metodlar hisoblanadi. Bu metodlar o`z oldiga qo`ygan maqsadlariga qarab turlicha, turli vaziyatda, turli vositalarni qo`llab, jumladan turli savollarni o`z oldiga qo`yib o`tkazilishi mumkin. Bolalar psixologiyasi fanining asosiy metodlaridan bin kuzatish metodidir. Kuzatish metodi 2 ga bo'linadi: 1) ob'ektiv; 2) sub'ektiv kuzatish metodi. Bolalar psixologiyasida sub'ektiv, ya'ni o'z-o'zini kuzatishdan foydalanilmaydi. Bolalar psixologiyasining asosiy metodlaridan biri sub'ektiv, ya'ni bolalami tashqaridan kuzatib o'rganish metodidir. Ob'ektiv kuzatish metodi har doim ma'lum
Aniq tizim oki ko’rinishga ega bo’lmagan noaniq narsalar tavsiya etiladi. Sharxlash so’raladi. Tugatilmagan hikoyalar Rorshax-siyoh dog’lari. Rozensveyg- rasmli assosatsiya Hissiy dunyosi, dunyoqarashi, qiziqishlari baholanadi Aniq ko’rinishga ega bo’lmagan buyumlar
maqsadga qaratilgan boiib, uning yordamida kishilarning turli psixik jarayonlari hamda shaxsiy psixologik xususiyatlari o'rganiladi. Bunda tarbiyachi va tekshiruvchi psixolog bolalarning xulq-atvorlari va xatti- harakatlarini ularning turli-tuman faoliyatlarida tabiiy sharoitda mavzuli tarzda kuzatadi. Ob'ektiv kuzatish metodi quyidagi qoidalarga asoslanib tashkil qilinishi kerak: 1) Har qanday kuzatishning aniq maqsadi, rejasi bo'lishi kerak. Masalan: bolalar diqqatining barqarorligini yoki tafakkur bilan bog'liq bo'lgan analiz qila olish qobiliyatini kuzatish. 2) Bola shaxsining yaxlitligi tamoyiliga asoslanib, ya'ni analitik-sintetik nuqtai nazardan kuzatish. 3) Bolani jamoada va jamoa a'zosi sifatida o'rganish; 4) Kuzatish tabiiy sharoitda olib borilar ekan, bolalar o'zlarining kuzatilayotilganlarini mutlaqo bilmasliklari kerak. 5)Kuzatishdan yaxshi natijalar olish uchun, ularni turli sharoitlarda (shaxsning xislatlarini turli xilda namoyon bo'lishni nazarda tutib) tizimli tarzda kun sayin o'rganish kerak. Kuzatish metodidan foydalanilganda bolalar turli o'yin faoliyatlari, didaktik mashg'ulotlar, mehnat faoliyatlarida xilma-xil psixik jarayonlarning va individual xususiyatning namoyon bo'lishini o'rganish mumkin. Kuzatish metodi uzluksiz yoki faoliyatni tanlab vaqti- vaqti bilan o'tkazilishi mumkin. Bolalami uzluksiz kuzatish metodi bilan o'rganilganda ularning barcha fe'l - atvorlari va xatti - harakatlari kundalik faoliyatlari davomida kompleks holda o'rganiladi. Uzluksiz kuzatish bir necha kun yoki bir necha oy davom etgandan so'ng to'plangan ma'lumotlar analiz qilinib, bolaga psixologik xarakteristika tuziladi, vaqti-vaqti bilan tanlab kuzatilganda bolaning barcha xulq-atvori va xatti- harakatlari emas, balki faqat ma'lum xatti - harakatlari (diqqati yoki xotirasi) bilan bog'liq bo'lgan tomonlari o'rganiladi. Bolalar psixologiyasida kuzatish metodining alohida turli bolalar taraqqiyotini sermazmun qirralarini kuzatish va unda olingan dalillarni kundaliklarga yozib borib o'rganishdan iboratdir. Bola taraqqiyoti haqidagi birinchi kundalik XIX asrning ikkinchi yarmida Ch.Darvin tomonidan nashr etilgan. Undan so'ng N.A.Menchinskaya, V.S.Muxinalarbolalarpsixiktaraqqiyoti yuzasidan tizimli tarzda olib borgan o'z kundaliklarini nashr etganlar. Bolalar psixologiyasida keng qo'llaniladigan yana bir asosiy metod – eksperiment metodidir. Eksperiment metodi kuzatish metodiga nisbatan aktiv metod hisoblanadi Eksperiment metodida u yoki bu psixik jarayonni qachon yuzaga kelishini kutib otirmay, bu jarayonni eksperimentatorning o'zi yuzaga keltiradi. Shuningdek o rgamlayotgan psixik jarayonni bolalarda bir necha marta takrorlab o'rganish mumkm, yana qulay tomoni shundaki, bu metod kuzatish metodi singari ko'p vaqt talab q,lmaydi. Eksperiment metodi 3 ga bo'linadi: 1) laboratoriya eksperimenti 2)tabiy eksperiment. 3) pedagogik- psixologik eksperiment metodi. Laboratoriya eksperiment. maxsus tashkil qilingan laboratoriyalarda turli asboblar yordami bilan o'tiladi. Tabiy eksperimentda biror psixik jarayon o'rganilayotganda maxsus sharoit yuzaga keltinladi. Bolalar psixologiyasida eksperimentning har ikkala turidan keng foydalaniladi. Biroq bu metodlardan bolalar psixiologiyasida foydalanishning o'ziga xos tomoni shundaki, bog'cha yoshidagi bolalar laboratoriya sharoitida otkaziladigan eksperimentlar bilan tabiiy sharoitda o'tkaziladigan ekspenmentlarning farqiga bormaydilar.
Har ikkila holda ham, tajribalar vazifa tarzida emas, balki o'yin tarzida o'tkazilsa yaxshi
natya beradi. Eksperiment metodidan guruhlarda o'tkaziladigan mashg'ulotlar paytida keng foydalanish mumkin. Masalan: turli yoshdagi bog'cha bolalar bilan otkaziladigan didaktik mashg'ulotlarda tabiiy eksperiment metodini qo'llash mumkin. Bunda bolalarga har xil hayvonlar, parrandalar, mevalar, sabzavotlar tasvirlangan rasmli kartochkalarni aralash holda berib, ularni guruhlarga ajratish topshinladi. Bolalar bu narsalarni qanday belgilariga qarab guruhlarga ajratishlarida ularnmg umumlasht.rish xususiyatlarini o'rganish mumkin. Odatda, guruh sharoitida o tkaziladigan bunday eksperimentni tabiiy eksperiment deb yuritiladi Bolalar psrxologiyasida tarkib toptiruvchi eksperiment metodidan ham foydalaniladi Bunda bolalarning u yoki bu xususiyati (psixologik xususiyati) tarkib toptiriladi va mustahkamlanadi. Masalan: bog'cha yoshidagi bolalar ayni bir vaqtning o'zida butunni va umng tarkibiy qismlarini to'la idrok qila olmaydilar. Ular o'z diqqatlarini yoki bir butun narsanmg o'ziga yoki uning bo'laklariga qarata olmaydilar Tarkib toptiruvchi eksperiment orqali bolalami bir butun narsani uning qismlari bilan bir paytda idrok qilishga o'rgatiladi. Buning uchun bolalarga bir butun narsanmg obrazini yarata olish mashq qildiriladi (turli geometrik figuralar - doira kvadrat, kub, foydalaniladi). Pedagogik eksperiment orqali biron ta'lim- tarbiya metodining mahsuldorligi aniqlanadi. Masalan: Biron tadqiqotchi bolalarni son- sanoqqa o'rgatishning qandaydir yangicha metodini ishlab chiqqan bo'lsa, uni pedagogik eksperiment metodi orqali sinab ko'radi. Buning uchun oldindan bog'cha ma'muriyati bilan kelishib 1 ta eksperimental va 1 ta nazorat guruhini belgilab oladi. Shundan so'ng tadqiqotchi eksperimental guruhda yangicha metod bilan elementar mavhum tasavvurlarni o'stirish mashg'ulotini o'tkazadi. Nazorat guruhida esa bu mashg'ulotlar odatdagi eskicha metod bilan davom ettirilaveradi. 1 -2 oydan so'ng har ikkala guruhdagi bolalarning o'zlashtirishlari taqqoslab ko'riladi. Agarda eksperimental guruh bolalari yangicha metod bilan o'zlashtirishlari nazorat guruhdagi bolalarning o'zlashtirishlaridan anchagina samarali boiib chiqsa, bu metod boshqa hamma bog'chalarga ham tarqatiladi. Bordi-yu, agar natija nazorat guruhdagi bolalarning o'zlashtirishlaridan yomon, ya'ni past bo'lib chiqsa, yangicha metod bilan mashg'ulot o'tish darhol to'xtatiladi. Bolalar psixologida asosiy metodlardan tashqari yordamchi metodlardan ham keng foydalaniladi. Bolalar psixiologiyaning yordamchi metodlaridan - faoliyat mahsullarini o'rganish metodidir. Bolalar ham xuddi katta odamlar singari doim ma'lum faoliyat bilan mashg'ul bo'ladilar. Faoliyatlari jarayonida turli narsalarni, mahsg'ulotlarni yuzaga keltiradilar. Ana shu narsalarda, mahsulotlarda bolalarning psixik jarayonlari va psixologik xususiyatlari o'z aksini topadi. Bog'cha yoshidagi bolalarning faoliyatlari - o'yin, rasm chizish, plastilin yoki loydan biron narsa yasash, applikatsiya, qurish-yasash kabilardan iboratdir. Ana shu faoliyatlarining natijasiga qarab bolalarning mayl va istaklari, ehtiyoj va qiziqishlari, qobiliyat va layoqatlarini o'rganish mumkin. Masalan: bolalarning chizgan rasmlarida ular idrokining xususiyatlari va atrofdagi narsa va hodisalar haqidagi tasavvurlarini
ko'rish mumkin. Shu sababli bu metoddan bolalar psixologiyasida keng foydalaniladi. Bolalar psixologiyasida suhbat metodidan keng foydalaniladi. Bu metodni 5-6 yoshli bolalarga nisbatan qo'llash mumkin. Bunda bolalarga turli mavzularga doir savollar beriladi va ulardan og'zaki suhbatning mavzui va suhbat paytida bolalarga beriladigan savollar oldindan yaxshilab o'ylab olinadi. Suhbat jarayonida javoblarai yozib olib, keyinchalik javoblarni taxlil qilish mumkin. Suhbat metodini o'tkazishda quyidagilarga rioya qilish talab etiladi: l)Suhbatning mavzusi va mazmuni bolalarning taraqqiyot darajalariga va yosh xususiyatlariga mos bo'lishi kerak. 2)Savollar rejali va maqsad asosida tuzilishi kerak. 3)Suhbat paytida «ha» yoki «yo'q» demay, to'liq javob olish kerak. 4)Suhbatni haddan tashqari cho'zib yubormaslik kerak. Suhbat orqali bolalarning bilishlari, narsa va hodisalar haqida tasavvurlari, qiziqishlari va odamlar bilan bo'lgan munosabatlarni o'rganish mumkin. Bolalar psixologiyasida so'nggi yillarda test metodi qo'llanila boshlandi. Test so'zi inglizcha bo'lib, o'lchash degan ma'noni bildiradi. Test metodi orqali bolalarning umumiy aqliy taraqqiyot darajalari va ayrim psixik jarayonlarining Document Outline
Download 1.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling