Bolalar psixologiyasi muammolarining o‘rganilishi

Bolalar psixologiyasi muammolarining o‘rganilishi.
Bolaning psixik rivojlanishi qanday bo‘ladi, u qanday shakllanadi va unga ta’sir etuvchi omillar nimalardan iborat degan muammo juda qadim zamonlardan beri psixolog va pedagoglarning diqqatini jalb etib kelmoqda.
Bolalar psixologiyasi fanining asosiy masalasi bola psixik taraqqiyotini o‘rganishdan iborat ekan, bu masalani hal qilishda, uni tushuntirib berishda turli xil qarashlarni o‘rganish, tahlil qilish muhimdir.
Bolalar psixikasini taraqqiy etishini tushuntirib berishga uringan ilk nazariya “Bola katta yoshli kishining kichik nusxasi” degan fikr bilan ta’riflanadi. Bu nazariya tarafdorlari bola sifat e’tibori bilan katta yoshli kishidan hech bir farq qilmaydi. Bola bo‘yi, shuningdek tasavvurlari, xotirasi, diqqati, tafakkuri va boshqa jarayonlaridan anchayin kichkina bo‘lgan katta yoshli kishilardir deb ko‘rsatishga urinadir. Lekin bola psixikasining sifat jihatidan o‘ziga xosligini tushuntirib bera olmaydilar va taraqqiyotning asosiy sabablarini yoritib bera olmaydilar.
XVII asrdan boshlab falsafiy va psixologik yo‘nalishlarda bolaning taraqqiyoti haqida kurash boradi: psixologik yo‘nalish tarafdorlari psixik taraqqiyot butunlay muhitga va turmush tajribasiga bog‘liq deydilar. Xo‘sh odam psixikasi va xatti harakatlarida bor bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarni nima bog‘laydi –tabiiy, tug‘ma xususiyatlarmi yoki hayot davomida orttirgan xususiyatlarmi? degan muammoda turlicha qarashlar maydonga keldi .
“Ideyalar tug‘ma bo‘ladi” degan nazariyaning yorqin namoyodasi Dekart(1596-1650) edi. Uning fikricha, tug‘ma ideyalar intellektda boshlang‘ich xolatda bo‘ladi bu ideyalar moyillik sifatida “tug‘ma bo‘lib, faqat keyinchalik to‘la anglanguncha sekin asta taraqqiy etadi, shu bilan birga, tashqi tajriba ideyalar faoliyati uchun faqat turtki bo‘lib xizmat qiladi, ularning yanada takomillashuvi uchun, material hisoblanadi deb ko‘rsatildi. Keyinchalik bunday qarashlar falsafa doirasidan chiqib, burjuaziya ideologlari tomonidan keng foydalanila boshlandi.
Psixikasining tabiati biologik omillarga bog‘liq degan nuqtai nazarda turdilar, ya’ni psixik xususiyatlar tug‘ma paydo bo‘ladi, ularning inson dunyoga kelishidan oldinroq unda bo‘lgan biologik imkoniyatga bog‘liq deb ko‘rsatdilar. Ular inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyatlari tabiat tomonidan belgilangan, biologik tuzilishiga joylashtirilgandir, psixik taraqqiyot esa, irsiy yo‘l bilan azaldan belgilanib organizmga joylashtirilgan shu xususiyatlarning pishib yetilish jarayonidan iborat emish. Jumladan, har bir odam qobiliyatlarining rivojlanish darajasi (imkoniyatlarning nixoyasi, eng yuksak nuqtasi) taqdir tomonidan, “qobiliyatlarning tabiiy fondi” tomonidan ilgaridan belgilab qo‘yilgan deyiladi.
So‘nggi vaqtlarda mikroobiologiyaning nasliy xususiyatning gen bilan bog‘liq bo‘lgan mexanizmini yoritishdagi yutuqlari munosabati bilan “gen aslohalarining tug‘ma darajasi”, shaxsning xususiyatlari va qobiliyatlari genlarda rejalashtirilganligi haqida fikr yuritila boshladi. Angliyalik genetik Sh.Auerbax bu fikrni nihoyatda aniq va obrazli qilib ifodalab berishga urindi.
“Har bir odam, - deb yozgan edi u, - xuddi karta boz qo‘liga karta olib o‘yin boshlagani kabi, o‘z hayotini, qo‘liga genlarni olib boshlaydi. Ba’zan karta shunchalik yomon suziladiki, hatto sal-pal yutuqni ham, orzu qilish qiyin bo‘ladi. Ayrim hollarda karta shunday ajoyib suziladiki, muvaffaqiyat qozonish uchun hech qanday harakat qilmasa ham bo‘laveradi.”
Uning fikricha “Aqliy taraqqiyot darajasi, maxsus qobiliyatlar, shaxsiy sifatlar –genetik faktorlar bilan muhit faktorlari o‘zaro munosabatining natijasidan iboratdir”. (Genetika M.Atomidat, 1966, 157-158 bet) Bu fikrdan: yuksak iste’dodli kishilarning ko‘payishiga xayrixoxlik bildirish lozim; insoniyatning eng yaxshi namoyondalarini ko‘paytirish kerak “iste’dodsiz” kishilar esa ko‘payishdan o‘zlari saqlashlari kerak” – degan xulosa chiqadi. Ideyalar tug‘ma bo‘ladi degan nazariya bir tomomnlama nazariyadir, chunki bu nazariya bolaning psixik jihatdan o‘sish sabablarini faqat irsiyatda deb biladi. Bu nazariya texnik taraqqiyotini odddiy takrorlanishdan iborat qilib qo‘yadi. Ular har bir yangi avlod nega oldinga siljishini, bilimlar, qobiliyat va imkoniyatlari kengaytib va chuqurlashib borish sabablarini, irsiyat esa ajdodlardagi sifatlarning faqat mustahkamlanib va takrorlanib qolishiga sabab bo‘lishini tushuntirib bera olmaydi.
XIX asrda biologiya fani tez rivojlandi. Texnika taraqqiy qilib, nozik va aniq asboblar vujudga kela boshlaydi. Mikroskopning takomillashtirilishi mikroorganizmlar dunyosini o‘rganish imkonini berdi. Biologiyaning embriologiya hayotini o‘rganadigan yangi sohasi – embrion maydonga keldi. Olimlar yuksak darajadagi hayvonlarning embrionlari bir-biriga o‘xshashiga, ular urug‘lanish (otalanish) paytiga qancha yaqin bo‘lsa, ushancha ko‘p tafovut qilishiga e’tibor berishdi.
E. Gekkel va F. Myuller biologiyada ontogenez filogenezni qisqacha takrorlaydi degan “biogenetik qonun” ni ta’riflab berishdi. Bunga muvofiq individning taraqqiyot tarixi avlodning taraqqiyot tarixini qisqacha va tez takrorlaydi. Biologiyada bu qonun tariflab berilishi bilanoq uni amerikali psixolog Stenli Xoll, Bolduin bolalar psixologiyasiga ko‘chirishdi. Bu qonunga muvofiq yangi tug‘ilgan bolaning hamma harakati ongsiz reflekslar asosida bo‘lib, bu davrda unda kishilarga xos bo‘lgan xususiyatlar bo‘lmas emish. Bola 6 oydan 1 yoshgacha maymunlar davrini (yer kovlash) kechirib, ularga o‘xshab narsalarga ergashar emishlar va 4 oyoqlab yuradilar deb uqtiradilar. 1-2 yoshgacha 2 oyoqlab tikka yuradilar va unda bola ibtidoiy insonlar hayotini kechiradilar, 3-7 yoshgacha afsonalar davrini, maktab yoshiga yetganda qadimgi asr davrini, o‘smirlar esa xristianlik davrini, o‘spirinlar “irqlar o‘tmishining kashfiyotchilari” bo‘lishda davom etadi, ya’ni 15 yoshgacha o‘rta asrlar davrini, 15 yoshdan keyin hozirgi zamon madaniyatiga o‘tishi boshlanadi deb qaraydilar.
Amerikalik psixolog olim Stenli Xoll tomonidan kashf qilingan bu nazariya bola ona qornida hayvonlarning ota-bobolari bosib o‘tgan davrlarni qisqacha takrorlashi to‘g‘risidagi “biologik qonunga mexanik ravishda asoslanishdan kelib chiqdi. Bu nazariya din va kapitalistik mafkurani bolalar uchun tabiiy bir narsadir deb isbot qilishga urindilar. Biogenetik qonun keyinchalik pedalogiya (bolalar haqidagi fan) ning asosiy “qonuni” bo‘lib qoldi. Pedalogiya XIX asrning oxirida AQSHda maydonga keldi va bola taraqqiyotida tarbiyaning rolini kamsitdi. Ular bolaning psixik taraqqiyotini biologik va bola psixik muhiti faktlarga bog‘liq deb ko‘rsatdilar.
1. Biologik faktor bu nasldan-naslga o‘zgarmasdan o‘tadigan xususiyat bo‘lib, bundan qutilish mumkin emas emish. Ularning fikricha irsiyatni ta’sirini o‘zgartirish mumkin emas, u bola taqdirini belgilaydi deb uqtirishga harakat qiladilar.
2. Bolaning yashash muhiti va bolaga bo‘lgan ta’sir faktorida muhit va uning ta’sirini o‘zgarmaydigan narsa deb hisoblaydilar. Ular ishchi sinfining bolasi yashagan muhit bilan xususiy mulkchining bolasi yashagan muhiti o‘ziga xos xususiyatni saqlab qoladi va bu xususiyatlar har ikkala sinf bolasining psixik taraqqiyotini qat’iy belgilaydi. Shuning uchun mehnatkash bolalarining psixik taraqqiyoti past darajada qoladi deb da’vo qiladilar bu bilan ular bola taraqqiyotida ta’lim tarbiyaning va bolani faoliyatdagi faolligini psixik taraqqiyotga ta’sirini rad qiladilar. Ular ekspluatator sinflar va “oliy irqlar”ning alohida iste’dodli va maxsus yashash huquqi borligini ikkinchi tomondan, mehnatkash sinflar va “tub irqlar”ning jismonan va ruhan qashshoqligini isbot etishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi.
Pedagoglarning bu ta’limoti tezda Rossiya va boshqa mamlakatlarga tarqaldi va ularga o‘z ta’sirini o‘tkazishga harakat qilindi. Bunday g‘ayri tabiiy xol Markaziy Komitetning 1936 yil 4 iyulda chiqargan “Narkomros tizimidagi pedagogik buzg‘unchiliklar haqida” degan qarori bilan fosh qilinadi. Bu esa pedagogika va psixologiya faniga shifobaxsh ta’sir ko‘rsatdi va bolaning psixik jixatdan o‘sish muammolarini ilmiy asosda ishlab chiqish imkonini beradi. Keyinchalik bolalar psixologiyasi fanida realistik ta’limotlar vujudga kela boshlaydi va bolaning psixik taraqqiyotidagi noto‘g‘ri nazariyalar fosh qilinadi. Bolalar psixologiyasi turli nazariyalarni analiz qilib, o‘ziga tegishli xulosalar chiqardi va psixologiya fani ilmiy tekshirish ishlari bilan faktlarni boyita boshladi.
Bolalar psixologiyasi qobiliyatlarning taraqqiyotini tevarak –atrofdagi muhitning ta’siri bilan tushuntirishga asoslana boshladi. Bu ta’limot o‘z zamonasi uchun progressiv hisoblangan XVIII asr fransuz filosofi K.A. Gelvetsiy tomonidan ilgari surildi. Uning ta’limotiga ko‘ra, hamma odamlar aqliy va axloqiy taraqqiyot uchun tug‘ilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo‘ladilar. Shuning uchun odamlarning psixik xususiyatlaridagi farq faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta’sir qilishi bilan vujudga keladi, deb tushuntiriladi . Bu konsepsiya odamlarning psixik-ruhiy va ijtimoiy tengsizligi ularning tug‘ma xususiyatlari degan va o‘sha davrlarda xukmron bo‘lgan nazariyalarga qarshi qaratilgan edi. Bu yo‘nalishning namoyondalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy muhitning g‘oyat darajada muhim roli borligini e’tirof etadilar. Biroq ijtimoiy muhit qandaydir o‘zgarmaydigan, inson taqdirini ilgaridan belgilab beradigan bir narsa tarzida tushuniladi, insonga esa muhit ta’siri ostida bo‘lgan obyekt sifatida qaraladi.
Har ikkala yo‘nalishning qarashlari bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishiga qaramay, insonning psixik xususiyatlari yo nasliy biologik imkoniyatlar ta’siri ostida yoki o‘zgarmas muhit ta’siri ostida ilgaridan belgilangan o‘zgarmas narsa deb, e’tirof etiladi. Bunday fikrlash bola taraqqiyotining asl sabablarini, unga ta’sir etuvchi omillarning rolini ilmiy jihatdan yoritib bera olmaydi. Chunki, 1-nchidan irsiyat taqdirni belgilaydigan kuch emas;
2-nchidan irsiyatni inson hayotidagi rolini hisobga olish lozim;
3-inchidan, irsiyatning u yoki bu ko‘rinishlari ijtimoiy-tarixiy hayot sharoitiga, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash sharoitiga bolaning faolligiga bog‘liqdir.
Irsiyat shaxs taqdirini belgilamaydi. Agar bola sog‘lom irsiy xususiyatlar bilan tug‘ilsa-yu, lekin noqulay muhit va noqulay ta’lim tarbiyaviy sharoitga tushib qolsa komillik darajasiga yetisha olmaydi. Aksincha, qulay muhit va ta’lim tarbiyaviy sharoit bo‘lsa-yu, lekin bola nosog‘lom irsiy belgilar (genlar) bilan tug‘ilsa, unda ham inson har tomonlama komillik darajasiga yetmaydi. Shuning uchun ham biz “irsiyat o‘zgarmas xususiyatdir” degan fikrini rad qilamiz va “u bola taqdirini belgilamaydi” –deb hulosa chiqaramiz.
Shuningdek, muhitning ta’sirini o‘zgartirish mumkin emas” degan fikrni rad qilamiz, lekin uni “ta’lim –tarbiya jarayonida o‘zgartirish mumkin” –degan fikrga asoslanamiz.