Bolalarda elementar matematik bilimlarni mustahkamlash va ularni amalda qo’llash

2 BOB Rivojlantiruvchi markazlarda elementar matimatik tasavvurlarni shakillantirishni tashkil etish

2.1 Bolalarda elementar matematik bilimlarni mustahkamlash va ularni amalda qo’llash.

Bolalar olgan bilimlari kundalik hayotda, o’yinda, mehnatda, turmushda, shuningdek boshqa ta’limiy faoliyatlarda doim mustahkamlanishi juda muhim. Bilimlarni mustahkamlashda didaktik o’yinlar, jumladan, xalq didakgik o’yinlari, piramidachalar va boshqa o’yinchoqlar bilan o’ynaladigan o’yinlar muhim rolg’ o’ynaydi. Fazoda mo’ljal (orientatsiya) olish mashqlarini tahminlovchi o’yinlarga katta ahamiyat beriladi.
Jismoniy tarbiya va musiqa ta’limiy faoliyatlarida bolalarning tartib sanoq bilan shug’ullanishlariga, harakat yo’nalishlarini aniqlashlari va hokazolarga to’g’ri keladi. Geometrik shakllarni bilish, kattalik belgilarini ajrata olish va ular orasida o’lchov munosabatlarini o’rnata olish malakasi, buyumlar orasida fazoviy munosabatlar o’rnata olishdan tashqari bolalar har doim rasm solish, loy va plastilindan narsalar yasash, konstruktsiyalash va boshqa ta’limiy faoliyatlarida foydalanishlari lozim. Bolalarning bilimlari borgan sari mustahkamroq va tahsirchanroq bo’lib boradi, yangi sharoitlarga o’tkaziladi, bolalar ularni mustaqil qo’llashgao’rganadilar, ularning foydasiga tushunadngan bo’ladilar. Bolalarning sanashning, o’lchay olishning muhim eqaniga ishonch hosil qilishlarida ularga yordam berish zarur. Kattalar o’zlarining matematik bilimlaridan qanday foydalanishlari (masofani o’lchashlarini, o’lchovni qanday olishlari buyumlarni sanashlarini va h. k.) ni ko’zatish tashhil qilinadi. Tarbiyachi bolalarga nima uchun odamlarga o’lchay olish, sanash va hokazolar kerakligini tushuntiradi. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarda matematik bilimlarga va ularni egallashga qiziqish uyg’otish zarur. Bu maktabda matematik bilimlarni muvaffaqiyatli o’rgatishning garovi bo’ladi. Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda tarbiyachi o’rgatishning har xil usullari - amaliy, ko’rsatmali, og’zaki, o’yin usullaridan foydalanadi. Usulni tanlashda bir qator omillar mazkur bosqichda yechiladigan dastur masalalari, bolalarning yosh va individual xususiyatlari, zarur didaktik vositalarning mavjudligi va boshqalar hisobga olinadi. Tarbiyachining metod va usullarning asosli tanlanishiga, har bir aniq holda ulardan ratsional foydalanishga doimo ehtibor berib turishi quyidagilarni tahminlaydi:
- elementar matematik tasavvurlarning muvaffaqiyatli shakllanishi va ularning nutqda aks ettirilishi;
- tenglik va tengsizlik munosabatlarini (buyumni soni, o’lchami, shakli bo’yicha) idrok qilish va ajratish, natijaviy munosabatlar (o’lchami yoki soni bo’yicha orttirish yoki, kamaytirish)ni, analiz qilinayotgan obhektlarning miqdori, shakli, kattaligini umumiy belgi sifatida ajratish, aloqa va bog’lanishlarini aniqlash malakasi;
- bolalar o’zlashtirgan amaliy ish usullari (masalan, qarshi qo’yish, sanash, o’lchash bilan taqqoslash) ni yangi sharoitlarda qo’llashga yo’naltirish va mazkur vaziyatda ahamiyatga ega bo’lgan belgilar, xossalar, bog’lanishlarni aniqlash, topishning amaliy usullarinimustaqil izlashga yo’naltirish. Masalan, o’yin shart sharoitlarida belgilarning tartibi, almashinib kelish qonuniyatini, umumiy xossalarnn topishni o’rgatish mumkin.
Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda amaliy metod yetakchi metod hisoblanadi. Uning mohiyati bolalarning buyumlar yoki ularning o’rnini bosuvchilar (tasvirlar, grafik rasmlar, modellar va h. k.) bilan ishlashning jiddiy aniqlangan usullarini o’zlashtirishga yo’naltirilgan amaliy faoliyatlarini tashhil qilishdan iborat. Hamma yoshdagi guruhlarda bajariladigan mashqlar o’yin elementlari kichik guruhda - syurpriz moment ko’rinishida, o’xshash harakatlar, ertak qahramoni va hokazo dan iborat bo’ladi. Katta guruhlarda bunday mashqlar izlanish, musobaqa harakterini oladi. Kompleks mashqlar eng samaralidir, chunki, ular dasturning har xil bo’limlariga doir masalalarni bir vaqtda bir-biri bilan tarkiban birga hal qilish imkonini beradi. Masalan, «Geometrik figuralar», «Kattalik», «Miqdor va sanoq» bo’limlariga oid masalalarni bir vaqtda hal qilish imkonini beradi. Bu xil mashqlar ta’limiy faoliyatlarning foydali ish koeffitsientini oshiradi.
Didaktik o’yinlardan eng ko’p foydalaniladi. Bola bilish mazmunini o’yin shakliga kirgan o’rgatuvchi masalani (o’yin mazmunida), o’yin harakatlari va qoidalari oldindan nazarda tutilmagan holda o’zlashtiradi. Didaktik o’yinlarning hamma turi (buyumli, stolda o’ynaladigan bosma va og’zaki turlari) elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning samarali vosita va usullaridir. Buyumli va og’zaki o’yinlar matematika ta’limiy faoliyatlarida va ulardan tashqarida o’tkaziladi, stolda o’ynaladigan - bosma o’yinlar odatda ta’limiy faoliyatdan bo’sh vaqtlarda o’tkaziladi. Ko’rsatmali va og’zaki metodlar elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda amaliy va o’yin metodlari bilan birga qo’llanadi. Bu ularning mohiyatini hech bir kamaytirmaydi. Maktabgacha ta’limda ko’rsatmali, og’zaki va amaliy metodlarga taalluqli va bir-biri bilan uzviy bog’liqlikda qo’llaniladigan usullardan keng foydalaniladi.
Davlat maktabgacha ta'lim muassasalarida bir necha bor o'tkazilgan diagnostika 4-7 yoshida matematik fikrlash asoslarini shakllantirish imkoniyatini tasdiqlaydi. Bolaga katta hajmda tushadigan ma'lumotlar mantiqiy ko'nikmalar yordamida javoblarni izlashni o'z ichiga oladi. O'rta guruhdagi turli xil FEMP rol o'ynash o'yinlari maktabgacha yoshdagi bolalarni ob'ektlarni idrok etishga, kuzatilgan hodisalarni taqqoslash va umumlashtirishga va ular orasidagi eng oddiy munosabatlarni tushunishga o'rgatadi. Intellektual va hissiy tajriba bu yoshdagi bilishning asosiy manbai hisoblanadi. Bolaning o'zi mantiqiy zanjirlarni to'g'ri tuzishi qiyin, shuning uchun fikrlashni shakllantirishda etakchi rol o'qituvchiga tegishli. O'rta guruhdagi FEMP bo'yicha har qanday dars bolalarning rivojlanishiga, maktabga tayyorgarlik ko'rishga qaratilgan. Zamonaviy voqeliklar tarbiyachidan rivojlantiruvchi ta'lim asoslarini qo'llashni, ishda matematik fikrlash asoslarini rivojlantirishning innovatsion texnikasi va usullaridan faol foydalanishni talab qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda eng sodda matematik ko'nikmalarni shakllantirishning zamonaviy metodikasi uzoq tarixiy yo'lga ega. Maktabgacha arifmetikani o'qitish metodikasi va mazmuni masalasini birinchi marta 17-18 asrlarda chet el va mahalliy o'qituvchilar va psixologlar ko'rib chiqdilar. 4-6 yoshli bolalar uchun mo'ljallangan o'quv tizimlarida K.D.Ushinskiy, I.G.Pestalozzi, Ya.A.Kamenskiy kosmos, turli miqdorlarni, ob'ektlarning o'lchamlarini o'lchash o'lchovlari to'g'risida aniq g'oyani shakllantirish muhimligini ta'kidlab, harakatlar algoritmini taklif qildi. Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy va aqliy rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi matematik tushunchalarga beqaror qiziqish bildiradilar: vaqt, shakl, miqdor, makon. Ushbu toifalarni bir-biri bilan bog'lash, ularni tartibga solish, olgan bilimlarini aniq hayotiy vaziyatlarda qo'llash ular uchun qiyin. Bolalar bog'chalari uchun ishlab chiqilgan yangi federal ta'lim standartlariga muvofiq, o'rta guruhdagi FEMP majburiy element hisoblanadi.
Matematika bo'yicha darslar davomida o'qituvchi nafaqat asosiy ta'lim vazifalarini bajaradi, o'rta guruhdagi FEMP ta'lim funktsiyalarini amalga oshirishga yordam beradi. O'qituvchi tarbiyalanuvchilariga o'zini tutish qoidalari, ularda uyushqoqlik, mehnatsevarlik, uyushqoqlik shakllari to'g'risida tushuncha beradi. O'qituvchining bolalarda eng sodda matematik tushunchalarni shakllantirish bo'yicha ishlari ertalab, tushdan keyin, kechqurun haftasiga 2-3 martadan ko'p bo'lmagan holda amalga oshiriladi. Federal Davlat Ta'lim Standartiga muvofiq o'rta guruhdagi FEMP o'qituvchiga o'z tarbiyalanuvchilarida faol fuqarolik pozitsiyasini, maqsadga muvofiqligini, qat'iyatliligi va o'zini tutishini rivojlantirishga yordam beradi.
Mantiqiy ko'nikmalarni mustahkamlash modellashtirish, rasm chizish paytida amalga oshiriladi. Qog'oz qismlarining dizayni (origami) geometrik shakllar, o'lchamlar, ob'ektlar soni to'g'risida bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. Ilovalar fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga yordam beradi, bunday tadbirlar davomida maktabgacha yoshdagi bolalarning aniqligi va qat'iyatliligi kabi fazilatlari qo'llaniladi. Jismoniy tarbiya va musiqa faoliyati o'yin elementlarini o'z ichiga oladi. Jismoniy mashqlar, jismoniy mashqlar paytida matematika ajralmas hisoblanadi. O'qituvchi sinfda o'rganilgan dastlabki matematik tushunchalarni mustahkamlash uchun tashqi o'yinlardan foydalanadi. Yozda, O'rta guruhdagi FEMP sayohatlar, mamlakat sayohatlari paytida ham amalga oshiriladi.