Борлиқ тушунчаси ва унинг моҳияти. Борлиқ тушунчаси

5. Макон ва вақт - борлиқнинг фундаментал шакллари.
Бизни қуршаган дунё мазмуни, борлиқнинг умумий хоссаси бўлган борлиқ ҳақида сўз юритар эканмиз, макон ва вақт тушунчаларини четлаб ўтишимиз мумкин эмас. Зеро, ҳар қандай жисм, нарса, ҳодиса доим борлиқнинг бошқа предметлари ва ҳодисалари билан ёнма-ён келади, кўламлилик хусусиятига эга бўлади. Шунингдек улар ўз ички ва ташқи ҳолатларини бир-бирига нисбатан ўзгартиради ва бу турли ҳолларда ҳар хил тезлик, маром, суръат ва давомлилик билан юз беради. Алоҳида ҳолда айрим ягона деб қараладиган бу кўрсаткичлар мажмуи бизга вақт ҳақида тасаввур беради. Макон ва замон ўз ранг-баранглигида чексиз борлиқнинг шакллари сифатида амал қилади.
Маконнинг кўп ўлчовлилиги. Нисбийлик назариясини ривожлантирувчи ва кучли, кучсиз, электромагнит ва гравитацион ўзаро таъсирларга нисбатан яхлит ёндашувчи ҳозирги табиий-илмий концепциялар маконнинг уч ўлчовлилиги ва вақтнинг бир ўлчовлилиги (у ўтмишдан келажакка қараб оқиши)ни моддий жисмлар борлиғининг эҳтимол тутилган ҳолларидан бири сифатида талқин қилади ва бизнинг Метагалактикамиз билан бир қаторда ўзга дунёлар ҳам мавжудлигини фараз қилиб, макон ва вақтнинг кўп ўлчовлилиги ғоясини илгари суради. Бошқа оламларда макон ва вақт бутунлай ўзгача тузилиш, кўламлилик ва шаклларга эга бўлиши мумкинлиги тахмин қилинади.

Макон ва вақт фалсафа тарихида Реляцион йўналиш макон ва замон материя ва онгга боғлиқ бўлмаган мустақил моҳиятлар сифатида қаралган макон ва вақтни мустақил моҳиятлар сифатида эмас, балки реал дунё объектлари ва жараёнлари ўртасидаги алоҳида муносабатлар сифатида тушуниш билан боғланади 4 . Субстанционал концепция асосчилари Макон ва замонни материяга ҳам, бир-бирига ҳам боғлиқ бўлмаган мустақил моҳиятлардир Макон атомлардан иборат . У бўшлиқдир. Макон мутлақ, бир жинсли ва ҳаракатсиз бўлади, вақт эса бир текис оқади. Демокрит, Эпикур Лукреций Кар макон объектив, бир хил ва чексиз Демокрит, Платон Демокрит Эпикур 5 Макон ва вақт микродунё макродунё жонли табиат мегадунё ижтимоий борлиқ биологик вақт психологик вақт ва ҳ.к. 6 Шунга қарамай, макон ва вақт ҳақидаги бу тасаввурлар муайян эмпирик асосдан холи эмас эди. XVIII-XIX асрларда субстанционал концепция фалсафада Етакчи концепция материядан ташқарида соф макон ёки моддий жараёнлар билан мутлақо боғлиқ бўлмаган вақт мавжуд Метафизик концепция 7 «...ҲАММА НАРСА ВАҚТДА ЮЗАГА КЕЛМАЙДИ ВА ЮЗ БЕРМАЙДИ, БАЛКИ ВАҚТНИНГ ЎЗИ ШУ ШАКЛЛАНИШ, ЮЗАГА КЕЛИШ ВА ЮЗ БЕРИШДИР». Ф.Гегель Диалектик тафаккур соҳиби бўлган. У макон мустақил бўлиши мумкин эмаслигини қайд этган. 8 . Аристотель ҳаракат «олдин» Вақт шу «ҳозир»нинг кетма-кетлиги, уларнинг алмашуви, саноғи, ҳисоби, «олдинги ва кейингига боғланган ҳаракатлар сони»дир «кейин» «кейин» «олдин» «ҳозир» «ҳозир» вақт 9 Субъектив идеализм вакиллари макон ва вақт ҳақида Д.Юм (1711-1776) И.Кант (1724-1804) макон ва вақтга индивидуал онг шакллари мавжудлигининг объектив хусусияти инсон ҳиссиёти шакли – кузатиш шакли ҳам макон ва вақтга субъектив 10 Материалистик ёндашув вакиллари макон ва вақт ҳақида И.Ньютон (1643-1727) А.Эйнштейн (1879-1955) макон ва вақтни онгдан ташқарида мавжуд учун улар фақат идрокда мавжуддир 11 Макон ва вақт нисбийлик назарияси нуқт