Boshlang’ich sinf grammatika, imlo va nutq o’stirish darslarida ko’rgazmali qurollardan foydalanish

Mustaqil ish usulida o‘qituvchi o‘quvchilarga grammatika yoki imlodan mashq beradi va o‘quvchilar deyarli mustaqil uni bajaradilar. Topshiriq o‘tilganlar asosida o‘quvchilarning bilim saviyasiga mos ravishda tushuntirilib berilishi lozim. Uni o‘quvchilar bajarib bo‘lgach, albatta, o‘zlari tekshira olishlari va o‘qituvchi oldida javob bera olishlari shart. Mustaqil ish katta xajmli ya. O‘ta bola uchun murakkab, ko‘p vaqt talab etadigan bo‘lmasligi kerak. Bunday ish 2 sinfda 5-10 daqiqa, 3 sinfda 10-15 daqiqa, 4 sinfda 15-20 daqiqaga mo‘ljallanishi maqsadga muvofiqdir. Ayrim xollarda, agarda moshq murakkablik qilsa, uni qismlarga bo‘lib, izchillik bilan bajartirish va nazorat qilish mumkin.
Mustaqil ish usulidan nafaqat mustaxkamlash, balki yangi bilim berish davrida ham foydalanish mumkin. Bunda o‘quvchilar mustaqil fikrlashga, xulosalar chiqarishga, ta’rif va qoidalarni amalda tatbiq eta olishga odatlanadilar.
Grammatika va imlo darslarida tahlil-tarkib usuli keng ishlatiladi.
O’rgatilgan gramatik ta’rif va qoidalar asosan ushbu usul bilan mustaxkamlanadi. O’rganiladigan grammatik tushunchalar turiga qarab barcha sinflarda fonetik, ya’ni tovush-xarf tomondan tahlil, morfologik, sintaktik, orfografik, punktuatsion tahlillar o‘tkaziladi. Masalan, berilgan so‘zlardan gap, gaplardan jumlatuzish; berilgan so’zga mos keladigan birxil o’zakli so’zlar topish va x. k. Sintez usuli ma’lum bilimlarni umumlashtirishda ham ishlatiladi. Masalan, otning belgilari: buyumyokikishilarnominibildirishi, kim? yokinima? so‘rog‘igajavobbo‘lishi, birlikvako‘plikdaqo‘llanishi, egalikvakelishikqo‘shimchalaribilanturlanishialohidao‘rganilganidanso‘ng, umumiyquyidagixulosachiqarish: Otso‘zturkumi - kishilarvabuyumlarnominibildiradi, kim? yokinima? so‘rog‘igajavobberadi; birlikvako‘plikdaqo‘llanadi; egalikvakelishikqo‘shimchalaribilanturlanadi. Tahlilvatarkibusullarideyarlibirvaqtnio‘zidayokigalma-gal ishlatiladi. Ushbuusulo‘quvchilarnifaolfikrlashgao‘rgatadi, nutqmateriallarinitahlilqilish, misollartopish, gaplartuzish, tilningma’lumbirhodisasiniboshqasibilanqiyoslash, tilhodisalariyuzasidanumumlashtiruvchixulosalarchiqarishgaimkoniyatyaratadi, o‘quvchilarningbilishfaoliyatinio‘stiradi.
Ayrimgrammatikmateriallarnio‘rgatishdao‘quvchilaravvalnutqningma’lumbirxususiyatlarinikeltirilganmisollardakuzatib, so‘ngrata’riflashyokixulosachiqarishgao‘rganadilar. Masalan, o‘quvchilarsifatningqanday?, qanaqa? so‘rog‘igajavobberib, buyumningbelgisinibildirishini, otgabog‘lanishinimisollardakuzatgach, «buyumbelgisinibildiradiganso‘zlarsifatdeyiladi, sifatqanday? yokiqanaqa? so‘rog‘igafavobberadi, doimotgabog‘lanibkeladi»-deganxulosanichiqaradilar. Bu turdagiishlarinduktivusuldeb yuritiladi. Agardao‘qituvchiavvalqoidanibayonqilib, o‘quvchilardiqqatinishuqoidagajalbetib, mustaqilshuqoidagamuvofiqmisollarkeltirishgao‘rgatsa - deduktivusuldanfoydalanganbo‘ladi. Masalan, gaplarningma’nosigako‘raso‘roq gap bo‘lishivauningoxirigaso‘roqbelgisiningqo‘yilishihaqidagiqoidagapningta’rifibilanbayonqilingach, misollarnimustaqiltoptiradiyokibironmatno‘qilib, uningichidanso‘roqgaplarajratibolinadi.
O‘qituvchiningbayonida ham induktiv, ham deduktivusulishlatilishimumkin. Grammatik materialnitushuntirishdaodatdainduktivusulko‘proqishlatiladi.
Grammatikavaorfografiyadanyangimavzubirnechatushunchalarniyoritishyo‘libilantushuntiriladi. Masalanmorfologiyadan «So‘ztarkibi» bo‘limiichida «O‘zak», «So‘zyasovchiqo‘shimchalar», «So‘zo‘zgartuvchiqo‘shimchalar» mavzulario‘rganiladi. Tushunchaniyoritishuchununingasosiybelgilari, ya’niushbutushunchaningmazmuniniyoritadigan, tilningasosiytarkibiyqismisifatidaboshqatushunchalardanfarqiniyoritibberdiganbelgilariniko‘rsatishzarur.
«Sifat» tushunchasiningmazmuniniyoritishdao‘qituvchiuningbelgilarini, otgabog‘lanibkelishinishudaytushuntirishikerakki, bubelgilarsifatniboshqaso‘zturkumlaridanfarqlashgaimkonbersin. Ushbuusulo‘quvchilarniso‘zturkumlarinibirbiridannafaqatma’nosigako‘ra, balkibelgisigako‘ra ham ajrataolishgao‘rganadilar. Masalan, aqlizaifbolalarotnisifatdanfarqlashdauningbirlikvako‘plikdaqo‘llanishi, egalikvakelishikbilanturlanishini; sifatesaturlanmasliginianglaboladilar. Otnife’ldanfarqlashdauningegalikvakelishikqo‘shimchalaribilantuslanishi, fe’lesazamonbildirishinitushuniboladilar.
Aqlanzaifbolalartovush, so‘z, kelishik, zamonkabivaboshqagrammatiktushunsqchalarhaqidaasosanamaliymashg‘ulotdavomidabilimoladilar. Amaldaxarbiro‘quvchitovush, so‘zningnimaliginibiladi, o‘qituvchimasalan, feqlzamonlarinitushuntirayotganda «hozirgi zamon», «o‘tganzamon», «kelasizamon»larnivoqelikkabog‘labtushuntiradi. O‘quvchilarzamonhaqidagitushunchalarniegllaboladilarvavoqelikgapirishvaqtida, gapiribbo‘lgandanso‘ng, gapirishdanoldinbo‘lishimumkinliginianglaboladilar. Shu uchzamondakelganfe’llargao‘qituvchio‘zimisollarkeltiradivao‘quvchilargao‘zmisollarinitoptiradi. So‘ngra «fe’llaruchzamonnibildiradi»,deganxulosachiqariladi.
Shundayqilib, yordamchimehnatta’limimaktabidagrammatikavaimlogao‘rgatishdaumumqabuletilgano‘qituvchiningbayoni, suhbat, amaliyishlarkabiusullarishlatiladi. Ma’lumbirusulniqo‘llashdaturlio‘qituvvositalari, pedagogiktexnologiyalarqo‘llaniladi. O‘qituvvositalariningko‘zibilanko‘rib -video, qulog‘ibilaneshitib -audio, ko‘ribvaeshitib -audio-video idroketadiganlarimavjud. Grammatikavaimlodarslaridako‘ribidroketishuchunmo‘ljallangano‘qituvvositalarigadarslik, rasm, jadval, doskagayozilganyozuvlar, tarqatmamateriallar, kartochkalarvaboshqalarkiradi. Quloqbilaneshitibidroketishgamo‘ljallangan radio, magnitdiskalarigayozilgan audio materiallarikiradi. Xozirgikundakengishlatiladigan audio-video apparaturalargrammatikavaimlodarslaridakengishlatilishimumkin. Biroqbarchaturdagio‘qituvvositalarigrammatikmaterialgamoskelib, darsningsamaradorliginioshirishgaxizmatqiladigan, uningmavzusi, maqsadigamosravishdaishlatilishishart.