Boshlang’ich sinf o’quvchisi. Shaxs haqida tushuncha. Boshlang’ich sinf o’quvchisining shaxsi

3. Rivojlanishning asosiy qonuniyatlari va pedagogik qo’llab quvvatlash.
Zigmund Freyd 1856-yilda Freyburgda, o‘sha paytdagi Avstriya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda Chex respublikasiga taalluqli qismida tug‘ildi. U tibbiyotni Venada o'rgandi va shu yerda Avstriyani natsistlar 1938-yilda anneksiya qilgunlariga qadar yashadi. Yahudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo‘ldi va Londonga borib o‘rnashdi, o‘sha yerda 1939-yildavafotetdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi. Uning eng mashhur asarlari quyidagilar: «Tushlarning ta’biri», «Psixoanalizga kirish bo'yicha ma’ruzalar», «Lazzat tamoyili ortida», «Bir illyuziyaning kelajagi», «Madaniyatdan norozilik», «Muso va monoteizm». Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yonilushuv asoslari Z.Freyd tom onidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va tuyg‘ular sohasini mumkkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni tu- /lllshi va funksiyalarining takomillashishi bilan tenglashtiriladi. '/„Freyd inson psixikasini 3 bosqichga, ya’ni psixik jarayonlarni prlnsipial anglash imkoniyati mezoni bo'yicha ong, ongosti va ongM/.likka ajratadi. Uning ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlaming majmuasiga qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo'lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini Individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamilu unga begona, lekin juda ham zarur deb hisoblaydi. I nson shaxsi Z.Freyd bo‘yicha o‘z tarkibiga tuzilmaviy tarkibiy qtsmlarni qamrab oladi: U; Men; Oliy Men. U (ld)-shaxsning primitiv yadrosi u tug‘ma xarakterga ega, ongM/.lik joylashgan va qoniqish tamoyiliga bo‘ysunadi. Idda tug‘ma wnpulsiv qiziqishlar mavjud (hayot instinkti Eros va o‘lim instinkli Tanates) va psixik rivojlanishni energetik asosini tashkil etadi. Men (Ego) shaxsni ratsional va anglanuvchi qism. U biologik yeliUshga ko'ra, hayotning 12 va 36 oylari orasida yuzaga keladi va luullik prinsipi bilan boshqariladi. Egoning vazifasi sodir bo‘layot ganlami tushuntirish va insonning xulqini shunday tuzish kerakki, uni instinktiv talablari qondirilishi, jamiyatning va ongning cheklovlari buzilmasligi kerak. Egoning hamkorligida individ va sotsium o‘rtasidagi nizo hayot mobaynida sustlashishi kerak. Oliy Men (Super Ego) shaxsning tuzilmaviy tarkibi sifatida eng oxirida 3—6 yoshlar orasida shakllanadi. Super Ego insonning moslashishini ifodalaydi va bu jamiyatda qabul qilingan normalarga amal qilishini qattiq nazoratga oladi. Id va Super Ego tarafidagi an’analar odatda nizoli xarakterga ega bo‘lib, bu xavotirlanish, asabiylashishni keltirib chiqaradi. Bunga javoban Ego bir qator himoya mexanizmlarini yaratadi va qoilaydi. Ular siqib chiqarish, ratsionallashtirish, sublimatsiya, proeksiya, regressiya va boshqalar. Himoya mexanizmi atamasi 1894-yilda dastlab Z.Freyd tomonidan fanga kiritildi. Keyinchalik mazkur sohadagi tadqiqotlarning miqdorini ortib borishi natijasida uning amaliy va nazariy ahamiyati ham ortib bormoqda. Psixologik himoya — bu shaxsni salbiy kechinmalardan himoya qilishga yo‘naltirilgan anglanmagan psixik jarayondir. Aynan psixologik himoya mexanizmlari qarshilik ko‘rsatish jarayonlari asosida yotadi. Shaxsning himoya mexanizmlari uning psixikasida ilk bolalik davrida paydo bo‘ladi va butun hayoti mobaynida davom etadi. Psixologik himoya mexanizmlari odamni yoqimsiz emotsional kechinmalardan himoya qiladi, psixologik qulaylik (komfort)ni saqlab berishga yordam beradi. Psixologik himoyaning funksional vazifasi va maqsadi, ongsizlikni instinktiv impulslari va tashqi ijtimoiy muhit talablari ni o‘zlashtirishi, oila va jamiyatning qoida va normalarini o‘zlashtirish o‘rtasidagi ziddiyatlar bilan shartlangan, ya’ni shaxsni ichki nizolarini (xavotirlik, siqilish) yengillashtirishdan iborat. Psixologik himoya mexanizmlari bu nizolarni yengillashtiradi, inson xulq-atvorini himoya qiladi va uni moslashuvchanligi va psixikasini barqarorligini oshirgan holda boshqaradi. Psixologik himoyalanganlikni ta’minlovchi asosiy mexanizm sifatida shaxsni barqarorlashtiruvchi maxsus boshqaruv tizimi v 11 /.liga chiqadi. Ular nizoni anglash bilan bog‘liq bo‘lgan xavotir tuyg‘ularini bartaraf qilish yoki minimumgacha keltirishjiti yo‘naItirilgan. Bu yondashuv bilan bog‘liq holda uning asosiy limksiyasi sifatida ong muhitini negativ shaxsni jarohatlovchi kechinmalardan «to'sish» ko‘rib chiqiladi. Kcng ma’noda «psixologik himoya» atamasi psixologik illikomfoftfii bartaraf etish natijasida yuzaga keladigan negativl/m kabi shaxs xislatlari faolligini chalkashtiruvchi «yolg‘onlar» pnydo bo‘lishi, shaxslararo munosabatlar tizimini o‘zgartiruvchi luir qnnday harakatlarni tushuntirishda qo‘llaniladi. Tor ma’noda esa psixologik himoya bir qator himoya mexaní/mlarini funksiyalashuvi natijasida ong tarkibini o‘ziga xos turada o'zgarishiga olib keluvchi tushunchani anglaymiz. Ular lushkunlik, rad etish, proeksiya, identifikatsiya, regressiya, izoIvulsiya, ratsionalizatsiya, konversiya va boshqalardir. Bu himoya mexanizmlarining faoliyati insonning axl>orot-yo‘nalganlik harakatlari asosini va uning subyektiv, shaxsiy munosabatlar tizim ini adekvatligini oshirmasdan uni mosligini hatto tushirishi ham mumkin. Himoya mexanizmi — bu xatar yoki xavotir manbayini buzib kiVrish rad etish yoki qochish mumkin bo‘lgan har qanday jarayon. Ilimoya mexanizmlari, shuningdek, bizning «Men»ligimizni idenlliishtirilgan obrazini tartibga solishga hamda o‘zimizni qabul qillshimiz qulay bolishi uchun yordam beradi. Zigmund Freyd bil inch i lardan bo‘lib, himoyaning ko‘p turlarini identifíkatsiyalangan vil bu mexanizmlar ongsiz tarzda harakat qilishini taxmin qilgan. Himoya mexanizmlarini juda ko‘p qo‘llovehi insonlar yaxshi moslashmay qoladilar, chunki ular emotsional energiyalarining ko‘pini xavfni nazorat qilish va oczi haqidagi yolg‘on tasavvurlarlni saqlab qolishga harakat qiladi. Shunga qaramay himoya meximizmlarini foydasi mavjud. Ular ko‘pincha xavfni yengib o‘tishgu yordam beradi. Bizda xavfdan samarali qutulish va muammoga diqqatni qaratishga vaqt paydo bo‘ladi. Agar siz bizning aytganlai imizdan o‘zingizga taalluqliligini oigan bo'lsangiz, bu siz o‘zin gizni faqatgina himoya qilaverasiz degani emas. Awal ta’kidlaganimizdek, hamma ham himoya mexanizmlarini qo‘llab turadi. Himoya mexanizmlarining ikkita asosiy tavsifnomalari mavjud: 1. Reallikni rad etish yoki buzish. 2. Ongsiz darajadagi faoliyat. Ko‘pincha odamlar himoya mexanizmlarini bitta turini emas, balki ularni kompleks tarzda qo'llashni ma’qul ko‘radilar. Bundan tashqari ko‘pchilik insonlarda bitta mexanizmlarni boshqasidan afzal ko‘rish moyilligida, ya’ni xuddi ularning qo‘llanilishi odat tusiga aylangandek tuyuladi. Psixologik himoya mexanizmlarining turlari: 1. Siqib chiqarish — bu yoqimsiz fíkr, istak yoki tuyg'ularni ongsiz, beixtiyor ravishda chiqarib tashlash jarayoni. Z.Freyd motivatsion unutish orqali himoya mexanizmini to‘liq ifodalab bergan. U simptomlarning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Bu mexanizmning faoliyati xavotirlikni kamaytirish jarayonida yetarli bo‘lmaganda hamda siqib chiqarilgan ma’lumotni buzilgan holda anglashga yordam beruvchi boshqa himoya mexanizmlari ishga tushadi. Ma’lumki, psixologiya fanida himoya mexanizmlarining ikkita kombinatsiyasi keng tarqalgandir: A) siqib chiqarish+siljish. Bu kombinatsiya faollik reaksiyalarining yuzaga kelishiga yordam beradi. Siqib chiqarish va siljish mexanizmlari dushmanlikka qarshi himoyani ifodalaydi; B) siqib chiqarish+konversiya — bu kombinatsiya isterik reaksiyalarning asosini tashkil qiladi. Tushkunlik mexanizmining mohiyati т ongdan jarohatlovchi voqea mohiyati va u bilan bog‘liq emotsiyalarni chiqarib tashlashdir. Tushkunlik qo‘rquv emotsiyalarini ushlab turish uchun rivojlanadi. Ularning paydo bo‘lishi o‘zini ijobiy idrok qilish uchun noma’qul shuningdek, agressorga bog‘liq bo‘lib qoladi. Qo‘rquv real stimulni unutish oqibatida qo‘rquvni keltirib chiqaruvchi, shuningdek, u bilan bog‘liq bo‘lgan assotsiativ obyektlar, faktlar vaziyatlaming barchasi yig‘iladi.