Boshlang’ich sinflarda biblioterapiyani amalga oshirish hasanova Sabohat Terdpi boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 2-kurs talabasi

BOSHLANG’ICH SINFLARDA BIBLIOTERAPIYANI AMALGA OSHIRISH
Hasanova Sabohat
TerDPI Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 2-kurs talabasi
[e-mail]
[phone]
Annotatsiya: ushbu maqolada boshlang’ich sinfda biblioterapiyani amalga oshirish, o’quvchilar yuzaga kelishi mumkin bo’lgan ijtimoiy va xissiy qiyinchiliklarni yengishga yordam beradigan ko’nikmalar va o’z-o’zini davolashda biblioterapiyaning bevosita yordami haqida fikr yuritilgan.
Kalit so’zlar: biblioterapiya, terapevtik hikoyalar, tushunish jarayonlari, badiiy va badiiy bo’lmagan adabiyotlar, insonning ruhiyati.
So’nggi sahifalarini o’qiyotganingda uning yaxshi kitob ekanini his qilsang, demak, yana bir yangi do’st bilan xayrlashishga to’g’ri keladi. Paul Sviney
Inson qaysi davrda va qanday makonda yashamasin, uning fitratida go’zallik va ezgulik mujassam. Biroq, barcha bir xil sharoitda dunyoga kelib, bir xil hayot kechirmaydi. Hayot so’qmoqlarida insonlarni turli kuylarga solidi., turli vaziyatlar bilan ro’baro qiladi. Aynan shu vaziyatlarda insonning inson bo’lib qola olishi har kimga ham nasib qilavermaydi va bu davrda ko’pchilikning fitratidagi ezguliklarga putur yeta boshlaydi.
Bilamizki, so’nggi vaqtlarda psixologiya va psixoterapiya ancha rivoj topdi va uning yangi yo’nalishi “Biblioterapiya” ya’ni, insonlar uning ruhiyatini kitoblar bilan davolash texnikasi fanga tatbiq qilindi. Har bir insonni ruhiyati turlichadir va ba’zi kishilar o’zini-o’zi rivojlantirishni xohlaydilar. Aynan shunday ruhini oziqlantirishni, o’zini yangitdan kashf qilishni va asliyatiga qaytishni istagan kishilar uchun ko’plab terapiya kitoblar chiroyli tarzda yo’l ko’rsata oladi.
Biblioterapiya deganda kitob o’qish orqali davolash tushuniladi, ya’ni bu terapiya (davolash) usulining bir turidir. Aslida bu atama qadim zamonlardan beri qo’llanib kelinmoqda. Kitoblar ko’p yillar davomida odamlar uchun davolash vositasi bo’lib kelgan, so’nggi paytlarda esa “biblioterapiya’’ so’zi odamlarda qiziqish uyg’ota boshladi. Ammo bu mavzu bo’yicha mahalliy tadqiqotlar yetarli darajada olib borilmayotganligi sababli ko’pchilik mavzu nimani anglatishini to’g’ri tushunmay qoldi.
Biblioterapiyaning insonga ta’sirida ko’p. Biblioterapiyaning insonga ta’siri juda ko’p. Biblioterapiya-to’g’ri odam bilan to’g’ri kitobning o’z vaqtida uchrashishi, biblioterapiya uchun kitob tanlashda davolanayotgan odamning psixologik holati juda muhim.
Kitobni o’qiyotdanda hissiy holatiga ko’ra, inson muammolarga ijodiy yondashishni o’rganadi. Bu odamlarga boshqa chiqish yo’llari borligini ko’rsatadi. Odam kitobida o’zini asarda berilgan qahramonlar bilan solishtirishga kirishadi. Masalan, o’xshashlik va farqlarini, voqea-hodisalarga yondashish yo’nalishlarini ajratib ko’rsatish va shunga ko’ra u qahramonning ba’zi xususiyatlari va mahoratini o’ziga xos tarzda qo’llay boshlaydi. Bu o’z-o’zini rivojlantirish yo’lining boshlanishi. Biblioterapiyaning eng muhim afzalliklaridan biri kitobni o’qigan inson o’zini to’liq qabul qila boshlaydi. Vaqt ortgan sayin o’ziga ishonchi ortadi.
Umuman olganda , biblioterapiya kattalarda yozish va bolalarda o’yin terapiyasi bilan birgalikda qo’llaniladi, bu reabilitatsiyani kamroq stressli qilishdir. Biblioterapiya 3 bosqichda yakunlanadi.

1. 
   Moslashuv va aks etish . Bu bosqichda kishi kitobdagi voqealar bilan tanishadi, qahramonlar bilan uchrashadi, voqealarni o’zi bilan taqqoslaydi.
   
2. 
   Hissiy portlash – qarama –qarshilik . Inson ma’lum vaqtdan so’ng boshidan kechirganlarini eslay boshlaydi. Ba’zida ma’lum vaqt talab etiladi, o’tgan voqealarni eslab yengil tortganday bo’ladi.
   
3. 
   Integratsiya .
   

Bu bosqich oxirgi bosqichidir. Inson voqealarga boshqa nuqtai nazardan qarashga harakat qiladi. Kitobdagi voqealardan kelib chiqib, u o’zini yanada uyg’un vaziyatda ko’rishni istaydi. Muammo yechishda o’zini yanada ijodiy tutadi.
Kitob yoki o’quv materiali ruh uchun dori ekanligini va shuning uchun kutubxona va kutubxonachilar, psixolog va boshqalarning retsept bo’yicha maslahatlari asosida olinishi mumkin bo’lgan dorixonadir. Buyuk Britaniyadagi kutubxonalarda biblioterapevtlar mavjud. Ular mijozni individual shaxs sifatida biroz bilishadi. Ular suhbatlashadilar va mijoz nimani o’qishni yaxshi ko’rishni so’rashadi, ularga mahalliy kutubxonalarni qanday qilib yaxshiroq bilish va qadrlashni bilishlariga imkon berishadi va mijozga yoqadigan kitoblarni birgalikda qidirib topadilar. Bunga o’qilgan narsalarni muhokama qilish uchun guruhlar tuzish va oldida bir chashka choy yoki qahva ichish kiradi. Stol ustida kutubxonalar va kutubxonachilar biblioterapiya bilan bog’liq faoliyatni anchadan beri boshlaganlar: odamlarga terapevtik maqsadlarga o’z fikrlarini, his-tuyg’ularini yoki xatti-harakatlarini o’zgartirishga yordam berish va hokazolar.
Hikoya yoki muayyan ma’lumot o’qishni o’z ichiga olgan ijodiy san’at terapiyasi bo’lmish biblioterapiya insonning kitoblar, she’rlar va boshqa yozma so’zlarning mazmuni, munosabatidan terapiya sifatida foydalanadi.
Psixoterapiya biblioterapiyani qo’llab quvvatlab, unda foydalangan standart qo’llanmasi o’qish orqali his-tuyg’ularini tartibga solish ko’nikmalarini yuzaga keltiradi. O’zining eng asosiy shaklida biblioterapiya odamlarga ma’lum bir vaqtda ular duch keladigan muammolarni hal qilishda yordam berish uchun kitoblardan foydalanish demakdir. Bu mijozning hayotiy vaziyatiga mos keladigan o’qish materiallarini tanlashdan iborat. Biblioterapiya, shuningdek, “o’quvchi shaxsi va adabiyot o’rtasidagi dinamik o’zaro ta’sir jarayoni – shaxsiy baholash, moslashish va o’sish uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan o’zaro ta’sir” sifatida ham tushuntirilgan. Kattalar uchun biblioterapiya-bu o’z-o’zini davolashning bir shakli bo’lib, unda tuzilgan materiallar qayg’uni yengillashtiradigan vositadir.
London kutubxonasida biblioterapiyaga “Davolovchi tibbiyot”ning bir qismi sifatida qaraladi. Davolash konsepsiyasi insonning adabiyot va san’atdagi o’z ifodalari orqali boshqalar bilan o’zlashtirishga moyilligiga asoslanadi. Misol uchun, ota-onasini yo’qotgan bola haqidagi hikoyani o’qigan bola bu dunyoda nimasidir kamroq ekanini his qilishi yoki kayfiyati yomon odam kulguli asar o’qishi bilan biblioterapiya tushunchasi kengayib terapevtik aralashuvlarsiz o’z-o’ziga yordam beradigan qo’llanmalarni yoki mijozga kerakli ekanligini ta’minlaydigan filmni “ta’riflaydigan” terapevtni o’z ichiga oladi. Biblioterapiyada ma’lum bir harakterga ega bo’lgan o’quvchiga tavsiya etilgan asarlar, uning shaxsiy identifikatsiyasi, psixologik xatarsiz paydo bo’lishiga va bu esa matnda taklif qilingan yechimning o’quvchilar o’z tajribasiga mosligini oqilona tushunishga olib keladi.
Bugungi kunda biblioterapiya Amerika va Yevropa ta’lim tizimida keng qo’llanilmoqda. Bu bilan ular bolalarda ma’lum xususiyatlar va ko’nikmalar qandaydir tarzda shakllanganligini aytishadi. O’quvchilar orqali o’qish uchun berilgan hikoyalar orqali mijoz umidga ega bo’lish va xissiy tarangliklarini bartarash etish, ularda salbiy xatti-harakatlarni muqobil, ijobiy harakatlarni taklif qilish orqali tuzatishga yordam beradi.
Biblioterapiya asosan o’z-o’ziga yordam beradigan kitoblarga tayanadi va hikoyadagi holatlar va o’quvchining shaxsiy muammolari o’rtasida ham bog’liqlik bo’lishi kerak. Negaki ushbu mutolaa ularni o’zlari haqida o’ylashga majbur qilishi kerak. Biblioterapiyaning yana bir afzallilaridan biri , yoshlarning muammolarini hal qilishga o’rgatish, o’quvchilarga masxara bo’lmaslik, tengdoshlarini masxara qilish, qo’rquv, jinsiy hayotdagi o’zgarishlar, tekshirish va o’limini yengishga yordam berishni o’z ichiga oladi. Biblioterapiya faqat o’qishdan iborat bo’lishi yoki u muhokama, o’yin faoliyati bilan to’ldirilishi mumkin. Boladan hisobda ko’rsatilgan sahna ko’rinishni chizishni so’ralishi yoki kitobdagi ma’lum bir qahramon bilan umumiylik sezilmadimi? Kitobdan bolani muhokama qilishda ikkilanib qolgan mavzularni chizish uchun foydalanish mumkin.
Zarur bo’lganda, biblioterapiya asosan, dastlab mavjud matnlardan foydalangan. Bolaga tegishli bo’lgan muayyan mavzuga bag’ishlangan adabiyotlar manba materiallarini taqdim etdi. Biblioterapiyaning 2 ta shakli mavjud bo’lib, ular klinik va rivojlanish shakllaridir.
Rivojlanish biblioterapiyasi muammo paydo bo’lishidan oldin foydalanish uchun foydali vositadir. Ushbu biblioterapiya ko’pincha o’qituvchilar yoki ota-onalar tomonidan qo’llaniladi. Ko’pgina terapevtik hikoyalar alohida individual ehtiyojlar uchun yozilgan bo’ladi. Ammo amaliyotchilar guruh va jamoalar qiyinchiliklarga duch kelganda psixologik barqarorlikni oshirish uchun ham foydalanadilar. Bunga misol qilib terapevtik hikoyalar inklyuziv sinf va mehnat jamoalarini yaratishda rol o’ynashi mumkin.
Kitob hamda o’qish yoshlar hayotining ajralmas qismidir. Biblioterapiya ma’nolarni belgilamaydi va bu to’g’ridan to’g’ri o’qitish shakli emas. Bu ko’proq bolalarga donolik va idrokni ochish uchun taklif va ruxsatdir. Aks holda so’ndirilishi mumkin.
Xulosa qilib shuni ayta olamanki, biblioterapiya insonni o’zi bilan ishlashga , o’zini aniqlab xis qilishga , xatolarini birov emas, aynan o’zi tushunib yetib to’g’irlashga yordam beradi. O’zbekistonda ham biblioterapiyani keng targ’ib qilish, boshlang’ich sinflardan bu tadqiqotni amalga oshirish kerak deb hisoblayman.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Nevzat Tarxan. Masnaviy terapiya. Toshkent 2022. Yangi asr avlodi
   
2. 
   Gualano, Bert, Martarona, Voglino. “Clinik Psychology International” 2017
   
3. 
   Amer. Biblioterapiya. 1999
   
4. 
   Berns. Biblioterapiya 2004
   
5. 
   Cornet, Claudiya . Biblioterapiya 1980