Boshlangʻich sinflarda ʼʼotʼʼ mavzusini oʻrgatish metodikasi Mundarija: Kirish

I.BOB. Boshlang'ich sinflarda til birliklari haqida ma’lumotlar berish va so‘z turkumlari haqida tushuncha berish
1.1. Boshlang'ich sinflarda til birliklari haqida ma’lumotlar berish
Til birliklari nutqni hosil qiladi, ya'ni har bir inson o’z fikrini boshqalarga til orqali, til birliklari orqali bayon qiladi, boshqalari fikrini til orqali egallaydi, tushunadi. Ya'ni nutq tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar haqidagi fikr muloqazalarni boshqalarga yetkazishdir. Shuning uchun til va nutq inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha ta'limda nutq o’stirish metodikasi fanining o'qitilishi, nutq o’stirish usullarini bilish, har bir yosh guruhda bolalar nutqini o’stirish vazifalarini to’g’ri hal etish imkonini beradi, bolalarni maktabga tayyorlash vazifasining bajarilishini ta'minlaydi. Yuqorida bayon qilingan fikrlardan shunday xulosa qilish mumkinki, o’zbek tili qadimiy til sifatida taraqqiy etgan, jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida jamiyat a'zolari uchun xizmat qilmoqda.
Respublikamiz mustaqilligi o‘zbek tili taraqqiyotiga ijobiy ta'sir etdi, tilimiz mustaqillikning mohiyatini ifodalash, ta'lim tizimining barcha bosqichida ona tili ta'limini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Maktabgacha ta'limda bolalar nutqini o’stirish ularga ona tilini amaliy o'rganish demakdir.Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida 1920 yillargacha pedagogika fani tarkibida taraqqiy etdi, so’ng mustaqil fan sifatida shakllandi.Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida maktabgacha ta'limda bolalar nutqini o’stirishni puxta egallagan mutaxassis tayyorlashda buyurtmachi sifatida, ilmiy izlanishlar asosida yaratilgan “Ilk qadam” tayanch dasturini o’quv jarayoniga joriy etish, nutq o’stirish metodikasi bo'yicha bilim va malakalarni shakllantirishning nazariy va amaliy jihatdan mutanosibligini ta'minlaydi, nutq o’stirish usullarini ishlab beradi. Uni takomillashtirish, eng qulay usulni qo'llash orqali bolalarga ona tilini amaliy o’rgatish, nutqda til birliklaridan foydalanish, o’zaro nutqiy muloqot munosabatida ona tilida fikrni to’g’ri, ifodalay olish, tengdoshlari nutqini tinglab tushunish nutqda til birliklarini ajrata bilish (tovush, so’z) nutq meyyorlarini ishiga mos holda o'rganib borish, unga amal qilish kabi faoliyatini shakllantiradi.Demak, nutq o’stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda nutq o’stirish vazifasini amalga oshiradi, bolalarda ifodali, aniq, lo nda va obrazli so’zlashishni shakllantirish orqali ona tilini amaliy o’rgatadi, bolalarga ta'lim beradi.
Nutq o‘stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda bolalarni og‘zaki nutqini o‘stirish, tengdoshlari va kattalar bilan nutqiy muomala malakalarini shakllantirish orqali nutqda so’zdan to‘g’ri va o'rinli foydalanish, ya'ni nutq va xulq egasi bo’lish kabi ma'naviy axloqiy sifatlarni, so’zlash odobini egallashni shakllantiradi.Nutq o’stirish metodikasi pedagogik fan sifatida rivojlantiruvchi vazifani bajaradi. Ya'ni usulika bolalar nutqini o‘stirish orqali ularning nutq a'zolarini anatomik-gimnastik mashq qildirish orqali nutqning ravon tushunarli bo‘lishini ta'minlaydi: bolalar tafakkuri, aqliy faoliyatini rivojlantiradi, ularda nutq odobi, ma'naviy barkamollikni shakllantiradi. Chunki yaxshi rivojlangan nutq tushunarli ta'sirchan bo'ladi, bola o‘z nutqini to’zatib boradi.Nutq o‘stirish metodikasi pedagogik fan sifatida bolalar nutqini o’stirishning pedagogik qonuniyatlari, pedagogik faoliyatning shakllanishi va talablarini o'rganadi, nutq o‘stirishning eng samarali omillari, vositalarini, usul va usullarini hozirgi zamon pedagogikasining yutuqlari, ilmiy pedagogik talablari asosida ishlab chiqadi, ta'limga, fanga tavsiya etadi. Nutq o’stirish metodikasi ana shu pedagogik vazifadan kelib chiqqan holda pedagogikaning quyidagi asosiy savollariga javob beradi

1.2. Boshlang'ich sinflarda so‘z turkumlari haqida ma‘lumotlar berish

Kichkintoyni qanday qilib suhbatga tortish va uning nutqini rivojlantirish mumkin? Biz buning bir necha oddiy usullarini bilamiz va ularni sizning e’tiboringizga havola qilmoqchimiz .

1. 
   Bola bilan kattalardek gaplashing Sizning nutqingiz oson va to‘g‘ri, kattalarcha bo‘lsin.“Bi-bi”ning o‘rniga — “mashina”, “nyam-nyam”ning o‘rniga “yeyish, ovqatlanish” va hokazo. Shunda bola birdan to‘liq so‘zlarni ayta boshlaydi va keyin uni kattalar tilida gaplashishga qaytadan o‘rgatishga to‘g‘ri kelmaydi.
   

2. 
   Gapirishni o‘rganishga kitoblar, qo‘shiqlar va she’rlarni jalb qiling.Bolalar adabiyoti, musiqali asarlar, xalq og‘zaki ijodi, she’rlar va boshqalar bolaning nutqini o‘stirishda yaxshi yordamchi bo‘lishi mumkin.Bola yangi tug‘ilgandan buni boshlash mumkin. Go‘dakni kiyintirayotganingizda, cho‘miltirish yoki massaj qilish vaqtida bu harakatlaringizni albatta quvnoq hikoyalar yoki she’rlar bilan to‘ldiring.Sal keyinroq, bola bir yoshga to‘lganda uning so‘z boyligi bir necha so‘zlardan iborat bo‘ladi. Shunda kitoblarni ham jalb qilish mumkin.Bola uchun oddiy ertaklar tanlang. Sizning o‘qiganlaringizni eshitish mobaynida bola nutq tuzilishini qabul qila boshlaydi, yangi so‘zlarni va ayniqsa ularni talaffuz qilish qoidalarini o‘rganadi.Go‘dak yura boshlagandan keyin, o‘stirishga bolalar qo‘shiqlarini ham qo‘shish mumkin. Ularni bolaga qo‘yib bering va u bilan birga raqsga tushing.Bunday ovunchoqlar vestibulyar apparatning rivojlanishiga yordam berishdan tashqari bolaning nutqini ham kuchaytiradi.
   

3. 
   Bolaning o‘yinchoqlari o‘rtasida ko‘rinishlar ijro eting.Agar bolaning o‘yinchog‘i sizning qo‘lingizda birdan jonga kirsa va buning ustiga gapirsa, go‘dak quvonchining cheki bo‘lmaydi.Ikki personaj qatnashadigan eng oson suhbatlar va ko‘rinishlardan boshlang.Asta-sekinlik bilan personajlar sonini oshirib va mavzuni murakkablashtirib boring.Shunday sodda o‘yinlar yordamida bola odamlar orasidagi suhbat qanday shakllanishini bilib oladi.Oʻquvchilarni oʻz fikrini mustaqil yozishga oʻqilgan matnni hikoya qilishga oʻrgatishni iloji boricha ertaroq boshlagan ma’qul. Buning uchun oʻquvchilar matnni ogʻzaki hikoya qilayotganda qoʻllangan alohida soʻzlarni yozishdan gapni yozishga, soʻng matnni qismlarini yozishga va ikkinchi sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga oʻrgatiladi.
   

Bayon oʻqib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan soʻng yozma qayta hikoyalashdir. Oʻqish darslarida matn ustida ishlash, oʻqilgan matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida ogʻzaki qayta hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi.Bayon yozishning turlari hilma-hildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish qayta hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari boshlangʻich sinf oʻquvchilarining yozish sur’ati sekin, shunga koʻra bayon uchun kichik hajmdagi kompozitsiyasi sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi.
Bayon matni asta-sekin murakkablashtirib boriladi. Avval hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi bir matn tanlansa unga yana bir qancha lavhalarning tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari qoʻshiladi; keyinroq shaxsini oʻzgartirib bayon yozishga oʻtiladi.Shunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus oladi. Boshlangʻich sinflar ona tili dasturiga koʻra 2-sinfda katta boʻlmagan (30−40 soʻzli) matn yuzasidan oʻqituvchi yordamida soʻroqlar asosida bayon yozish koʻzda tutiladi.Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon oʻquvchilarda adabiy nutqni toʻgʻri shakllanishiga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayoti, ona tabiat tasviri, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlari aks ettirilgan yuksak gʻoyali matn tanlanishi, bayon mavzusi oʻquvchilarning bilish tajribasini kengaytirishi, ularning dunyoqarashini shakllantirishi zarur. Qayta hikoyalash va bayonda oʻquvchilarning ya’ni berilgan matnni tushunmasdan yodlamasligi, nutq birliklaridan, sintaktik birlikdan foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni oʻqish, suhbat, matn tahlili davomida oʻzlashtiriladi; matndagi soʻzlar va nutq birliklari “oʻziniki” boʻlib qoladi. Qayta hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushurishga harakat qiladi. Oʻzlashtirgan mazmunni toʻliqroq va aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan oʻquvchining mustaqil fikrlash darajasi va bilish faolligi oʻsadi. Ijodiy elementlar qoʻshila boradi. Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bogʻliqlik saqlanishi asosiy faktlar berilishi ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim oʻrinlar toʻliq bayon qilinishi zarur. Vaqt-vaqti bilan ilgari eshitilgan, oʻqituvchi oʻqib bergan yoki radio televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, oʻquvchi bir marta ovoz bilan yoki ichida oʻqigandan soʻng qayta hikoyalashdan foydalanishni tajribada qoʻllab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi.
Bayon yozdirishda oʻquvchilar matn mazmunini qanchalik tushunganliklari, oʻz fikr va tushunchalarini ijodiy va mustaqil ifodalaganlari, yozma nutq malakasi va savodxonligi sinab koʻriladi.Harakat so'zni tushunish va eslab qolishga yordam beradi. So'z va musiqa bolalarning kognitiv faoliyatini faollashtiradigan motor sohasini tartibga soladi va tartibga soladi. Musiqa bolalarda ijobiy his-tuyg'ularni uyg'otadi, miya yarim korteksining ohangini oshiradi va markaziy asab tizimini tonlaydi, diqqatni kuchaytiradi, nafas olishni, qon aylanishini rag'batlantiradi va metabolizmni yaxshilaydi. Ritm so'zda, harakatda, musiqada muhim rol o'ynaydi. Professor G.A. Volkovaning ta'kidlashicha, "tovushli ritm harakatdagi ritm tuyg'usini tarbiyalash va rivojlantirish va uni nutqqa kiritish vositasi bo'lib xizmat qiladi". Ritm tushunchasi logopediya ritmikasi nomiga kirganligi bejiz emas.Logoritmika nutq terapiyasining eng hissiy bo'g'ini bo'lib, nutq buzilishlarini tuzatishni bolalarning hissiy va motor qobiliyatlarini rivojlantirish bilan birlashtiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq terapiyasi ritmikasi ta'siri ostida tovush talaffuzida, so'z shakllanishida, faol so'z boyligini to'plashda sezilarli o'zgarishlar yuz beradi.Logoritmik mashg'ulotlar maktabgacha yoshdagi bolalarga tuzatuvchi ta'sirning ajralmas qismidir, chunki ko'p bolalar nafaqat nutq buzilishlaridan aziyat chekishadi, balki umumiy va nozik motorli ko'nikmalarning bir qator buzilish belgilariga, prosodiya buzilishiga va psixologik muammolarga ega.
Nutq terapiyasi ritmi nutq va nutq bo'lmagan bu ijobiy kognitiv motivatsiyani shakllantirishga qaratilgan keng ko'lamli maxsus o'yinlar va mashqlar bilan ifodalanadi. Logotip ritmining elementlaridan, jumladan, nutq terapiyasi, musiqa, jismoniy tarbiya, nutqni rivojlantirish darslarida foydalanishingiz mumkin.

O'Z-O'ZI-TA'LIM MAVZUSUNDA ISH REJASI

Vaqt
avgust, sentyabr	O'z-o'zini tarbiyalash mavzusini tanlash
	Mavzu bo'yicha ish rejasini tuzish
dekabr	Masala nazariyasini o'rganish O'z-o'zini tarbiyalash mavzusida ish shaklini aniqlash va faoliyatni rejalashtirish
Yanvar - aprel	O'z-o'zini tarbiyalash darslarining konspektlarini tayyorlash
Aprel oxiri	Ishning tahlili va uning amaliy natijalari
may	Bajarilgan ishlar yuzasidan hisobot va taqdimot tayyorlash
iyun	O'z-o'zini ta'lim loyihasini himoya qilish

MUAMMO
bor maktabgacha yoshdagi bolalar ko'pincha til tizimining turli tarkibiy qismlarining sezilarli darajada buzilishiga duch kelishadi, psixomotor va nutq jarayonlari yetarlicha shakllanmagan.
GIPOTEZA
Bolalarning nutqi va aqliy faoliyatini rivojlantirishda logotip ritmi darslari ijobiy rol o'ynaydi.
TADQIQNING MAQSADI
Logotip ritmi darslaridan foydalanish orqali bolalarning nutqi va aqliy faoliyatini rag'batlantirish.O'rganish obyektiMaktabgacha yoshdagi bolalarning nutqi va psixomotor rivojlanishi jarayoni.
O'QISH MAVZU
Nutq terapiyasi ritmi bolalarda nutq va vosita ko'nikmalarini rivojlantirish va rag'batlantirish vositasi sifatida.Logotip ritmikasi turli harakatlar maxsus nutq materialining talaffuzi bilan birlashtirilgan harakat mashqlari tizimidir. Bu faol terapiya shakli bo'lib, nutq va nutqning aqliy funktsiyalarini rivojlantirish va tuzatish orqali nutq va unga bog'liq bo'lgan buzilishlarni bartaraf etish va pirovardida bolani tashqi va ichki muhit sharoitlariga moslashtirishdir.
Usulning o'ziga xosligi shundaki, nutq materiali vosita vazifalariga kiritilgan bo'lib, uning sifati nutq terapiyasi ritmi bilan ishlashga mo'ljallangan. Bolalarda muntazam ravishda o'tkaziladigan logoritmik mashqlar ta'sirida yurak-qon tomir, nafas olish, vosita, hissiy, nutq motori va boshqa tizimlarning ijobiy qayta tuzilishi, shuningdek, hissiy va irodali shaxsiy xususiyatlarni tarbiyalash sodir bo'ladi.Logoritm nutq funktsiyasining rivojlanishi bilan bog'liq muammolarga duch kelgan barcha maktabgacha yoshdagi bolalar uchun foydalidir, jumladan nutq rivojlanishining kechikishi, tovush talaffuzining buzilishi, duduqlanish va autistik kasalliklar.Nutqni negativizm deb ataladigan bolalar uchun nutq terapiyasi ritmi juda muhimdir, chunki mashg'ulotlar nutqqa ijobiy hissiy munosabatni, logopediya mashqlarini bajarish uchun motivatsiyani va boshqalarni yaratadi. Logoritm - bu nutq terapevti va shifokorning birgalikdagi samarali ishlashi uchun kuchli yordamchi vositadir. maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish bo'yicha musiqa direktori.Logotip ritmining maqsadi:so'z va musiqa bilan birgalikda vosita sohasini rivojlantirish, tarbiyalash va tuzatish orqali nutq buzilishlarining oldini olish va bartaraf etish.Nutqni rivojlantirish bo'yicha ishlarda logarifmikani qo'llash keng doiradagi muammolarni hal qilish imkonini beradi vazifalar.
Sog'lomlashtirish vazifalari: mushak-skelet tizimini mustahkamlash; fiziologik nafas olishning rivojlanishi; harakatlar va vosita funktsiyalarini muvofiqlashtirishni rivojlantirish; to'g'ri turish, yurish, harakatning nafisligini tarbiyalash; chaqqonlik, kuch, chidamlilikni rivojlantirish.Tarbiyaviy vazifalar: vosita ko'nikmalari va qobiliyatlarini shakllantirish; fazoviy tasavvurlar va boshqa bolalar va narsalarga nisbatan kosmosda erkin harakatlanish qobiliyati; almashtirish qobiliyatini rivojlantirish; kuylash mahoratini oshirish.Tarbiyaviy vazifalar: ritm tuyg'usini tarbiyalash va rivojlantirish; musiqa, harakatlar va nutqda ritmik ekspressivlikni his qilish qobiliyati; reenkarnatsiya qilish, badiiy va ijodiy qobiliyatlarini namoyon etish qobiliyatini tarbiyalash; oldindan belgilangan qoidalarga rioya qilish qobiliyatini tarbiyalash.Tuzatish vazifalari: nutq nafasini rivojlantirish; artikulyar apparatlarning shakllanishi va rivojlanishi; umumiy va nozik vosita ko'nikmalarini rivojlantirish; nutqning leksik va grammatik tuzilishini takomillashtirish, idrok etish, tasavvur qilish, tafakkurni rivojlantirish; ritm, temp, prosodiya, fonemik eshitish, fonemik va eshitish idrokini rivojlantirish; dam olish, stressni engillashtirish qobiliyatini rivojlantirish.