Boshlang’ich sinflarda plastilin va loy bilan ishlash darslarini tashkil etish metodikasi reja

BOSHLANG’ICH SINFLARDA PLASTILIN VA LOY BILAN ISHLASH DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI

REJA:

1. 
   Plastilin bilan ishlash mashg’ulotlarini tashkil qilish tashkil qilish tartibi.
   
2. 
   Plastilin tarkibi va mashg`ulot jarayonida texnik xavfsizlikga rioya qilish.
   
3. 
   Loy bilan ishlash mashg’ulotlarini tashkil etish tartibi, tozalikga rioya etish va mashg`ulotlarda foydalaniladigan usullar
   

4.Loy tayyorlash va kulolchilik san’ati.

KIRISH

Boshlang’ich sinflarda loy va plastilin bilan ishlash mashg’ulotlarining maqsadi va vazifasi bolalarning haykaltoroshlikning elementar asoslari bilan tanishtirish va amaliy ishlashga o’rgatishni nazarda tutadi. Bunday mashg’ulotlarni yuksak saviyada tashkil etish va o’tkazish har bir o’qituvchidan mazkur soha bo’yicha mahlum tayyorgarlikka ega bo’lishni talab etadi. Buning uchun o’qituvchilar o’z ustlarida ko’proq ishlashlari, xaykaltoroshlik va sapoldo’zlik asoslarini yaxshi bilib olishlari kerak bo’ladi.Mehnat darslarida loy, plastilin, mum kabi materiallardan foydalanib, ulardan turli uyinchoqlar, jonivorlar, qushlar, ertak qaxromonlari yasaladi. Uyinchoq – dekorativ sahnatning eng qadimiy turlaridan biri bo’lib, qadim asarlarda loydan yasalgan narsalar bizgacha yetib kelgan. Mamlakatimizda sanoat va madaniyatning rivojlanib borishiga ko’ra uyinchoqlarni assortimenti, ularning obrazlari yildan-yilga boyib bormoqda. Uyinchoqlar yasaladigan materiallar xilma-xildir. Biroq afzallik loyga beriladi. Loy narsalar yasashda asosiy material hisoblanadi.CHunki u istalgan joyda topiladi, arzon va qayishqoqdir. Narsalar yasaladigan materialda chet predmetlar, tosh, qum va shu kabilar bo’lmasligi kerak. CHunki ish qo’lda bajariladi. SHuning uchun ish boshlashdan oldin loyni tayyorlash kerak, topilgan matni narsalar yasashga yaroqli yoki yo’qligini oldindan tekshirish kerak. Loy shirali va shirasiz bo’ladi. SHirasiz loy tarkibida qum ko’p bo’lib, unda yopishqoqlik xususiyati yomon bo’ladi.Loy va plastilin ham turli narsalar yasash uchun juda qulay bo’lib, ayrim xususiyatlariga ko’ra, bir-biridan ajralib turadi. Masalan plastilin rang-barangligi va doimo ishga tayyor holda ekanligi bilan ajralib turadi. Lekin asosiy kamchilik shundaki, plastilin issiqda tez erib ketadi va o’zining qayishqoqlik xususiyatini yo’qotadi. Bundan tashqari plastilindan ishlangan haykalchalarni ochiq joyda saqlash juda qiyin. Undan asosan kichik modellarni yasashda foydalaniladi

Birinchi variant – toza quyuq loyga glitserin qo’shib bir turli massa hosil qilguncha aralashtiriladi. Glitserin tayyorlanayotgan massa qo’lga yopishmaydigan holatga kelguncha qo’shiladi.Ikkinchi variant - quritilgan toza loy mayda qilib tuyuladi va unga vazelin qushib, qulga yopishmaydigan quyuq massa hosil bo’lguncha aralashtiriladi. Plastilinga kerakli rangdagi quruq buyoq massasi qushib va puxta aralashtirib buyash mumkin.Uchunchi variant- 1 qism tuprog’ida 1/5 qism ilitilgan mum hamda plastilin qulga yopishmaydigan darajaga yetguncha glitserin qushib aralashtiriladi. Plastilin va loydan narsalar yasashni u yaxshilab qulda ezilgandan keyin boshlash kerak.Plastilin va loydan tashqari narsalar yasashda mumdan foydalaniladi. Mumning tabiiy va suhniy (neftdan olingan) turlari mavjud. Mum ancha qimmat turadi va undan mayda narsalar yasaladi. Mum bilan ishlash qulay, u qurimaydi, suv bilan namlanishni talab qilmaydi, darz ketmaydi va

Loy va plastilin bilan ishlashda kerak bo’ladigan usullar.Yumoloqlik – bu parcha loydan shar yasash, unga olcha, olma kabilar shaklini berishdir.Bir bo’lak loydan kaftda aylana harakatlar bilan shar yasaladi.SHar yasash, so’ngra uzunasiga harakatlar bilan uni tuxum, ustun kabilarga aylantirish.Yassilash – sharikdan yassi non yasaladi, qulning holati doimo o’zgarib turadi.CHuzish – sharikning bir qismi chuziladi.Surish (yamash) buyumning ayrim qismlarini o’zaro biriktirish.Loy va plastillin bilan ishlash mashg’ulotlarini tashkil etish va o’tkazishda ish joyini bekamu-ko’st jihozlanganligi muhim ahamiyatga egadir. SHuni kayd etish lozimki, Uzbekiston issik iklim sharoitida narsalar yasash buyicha amaliy mashgulotlarni loydan bajargan mahkul, chunki plastilindan yasalgan narsaar issikda uz shaklini tez yukotadi.Ishni oddiy predmetlar: sabzavot-mevalarni yasashdan boshlash kerak. Bunda tayyor namuna yoki rasm buyicha ishlashni taklif etish mumkin. Ukuvchilar narsalarni yasash usullarini egallab olganlaridan sung uyinchoklar, badiiy bezakli dekorativ idishlarni yasashga utishlari mumkin Ta’lim jarayonida boshlang’ich sinflarda texnologiya ta’limining asosiy vazifalari: mehnatga axloqiy va ruhiy tayorlash, o‘quvchilarni boshlang’ich politexnik bilimlar bilan qurollantirish, mehnatga amaliy tayorlashlardan iboratdir.

Mehnatga axloqiy tayyorlash – O`quvchilarga jamoada ishlashni, o‘zaro do‘stona yordamni, ijodiy tashabbuskorlikni, tashkilotchilik qobiliyatlarini namoyish qilish, mehnat kishilari va mehnat natijalarini xurmat kilishga o‘rgatishdan iboratdir.

Mehnatga ruhiy tayyorlash - murakkab, uzoq davom etuvchi va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, u butun ta’liva tarbiyaga singib ketgandir. U garchi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lsada mehnatga axloqiy tayyorlashga juda yaqindir. Mehnatga ruhiy tayyorlash – o`quvchilarni mehnatga ruhiy tayyorlash va unda mehnatga nisbatan uning yoshiga mos keluvchi ongli va ijobiy musbatlarni tarkib toptirish, unda amaliy malaka va ko‘nikmalarni egallashga qiziqishini shakllantirishdan ibortadir. O‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarga yoshligidan boshlab mehnatning yaxshi tomonlarini singidirishdir. Bolalarni mehnatga qobiliyati har bir kishi uchun zarur bo‘lgan vositalarni ishlab chiqarishda qatnashish zarurligini anglashlari juda muhimdir. Bugungi kunda plastilindan foydalanish ko'lami nihoyatda keng. U quyidagi sohalarda ishlatilish ko`lami yuqori:bolalar bog'chalarida, maktablarda ta’lim oluvchilarda nozik ko'nikmalarini rivojlantirish va ularni tashqi dunyo bilan tanishtirish;modellashtirish sohasida;

igna ishi uchun material sifatida (plastilin modellashtirish kabi sevimli mashg'ulotining mashhurligi bugungi kunda o'sishda davom etmoqda);animatsiya va inson hayotining boshqa ko'plab sohalarida.Plastilin turli xil hunarmandchilikni amalga oshirishga imkon beradi, jumladan:

qog'oz va boshqa yuzalardagi dasturlar;

hayvonot dunyosi vakillarining haykalchalari;

har qanday o'simliklar, sabzavotlar va mevalar;

avtomobillar, samolyotlar va boshqa jihozlarning modellari;

ajoyib hayvonlar va belgilarning haykalchalari;

boshqa ko'plab hunarmandchilik.

Bir asrdan ko'proq vaqt davomida plastilin mavjud bo'lishiga qaramay, uning mashhurligi o'sishda davom etmoqda va uning qo'llanilishi faqat kengaymoqda. Bundan tashqari, ushbu materialdan tayyorlangan turli xil hunarmandchilik, kompozitsiyalar va boshqa mahsulotlar bir necha bor Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan.Hozirgi kunda plastilindan asosan professional haykaltaroshlar va bolalar foydalanadilar - shunga ko'ra haykaltaroshlik va dekorativ plastilindan foydalaniladi.Haykaltaroshlar ushbu materialni juda yaxshi ko'radilar, foydalanish bo'yicha loydan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Ular medallarni, turli xil miniatyuralarni, janr kompozitsiyalarini, keyinchalik yirik haykallarni yaratish uchun kichik eskizlarni va plastilindan turli xil modellarni tayyorlaydilar. Plastilin boshqa materiallarga nisbatan afzalliklarga ega: u qurib ketmaydi va egiluvchan bo'lib qoladi. Shuning uchun ham haykaltaroshlar murakkab zahmatli ishlarni bajarishda undan nozik detallar yasashda foydalanadilar.Bolalarning ijodiy faoliyati uchun hozirda keng tanlov mavjud turli xil turlari plastilin: shar, pog'ona, mum, qattiqlashuvchi, suzuvchi, nano-plastilin, art-plastilin. U turli xil shakllarda sotiladi: to'plar, kublar, chelaklar, hujayralar va kolbasalarda. Bolalar uchun yaxshi plastilin yumshoq, toksik bo'lmagan bo'lishi kerak, u qo'llarga yopishmasligi, ularni bulg'amasligi va bo'yalmasligi va yog'li izlarni qoldirmasligi kerak.Plastilin foydalanish uchun juda ko'p afzalliklarga ega. Undan foydalanadigan darslar juda foydali axir, bola haykaltaroshlik qilganda, u qo'lda vosita mahoratini rivojlantiradi. Shuningdek, bunday tadbirlar aniqlik vatasavvurni rivojlantirishga yordam beradi, asab tizimiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Va ijodiy jarayonning istalgan bosqichida siz mahsulotni sozlashingiz mumkin.Bolalar uchun plastilindan foydalanish bo'yicha ko'plab fikrlar mavjud. Siz undan turli xil narsalarni yasashingiz mumkin: bu hayvonlar, mevalar, o'yinchoqlar, gullar bo'lishi mumkin. Plastilindan asl rasmlar olinadi - asos uchun karton yoki qog'oz olinadi. Shisha va plastilindan tayyorlangan vitray rasm chiroyli va g'ayrioddiy ko'rinadi. Shuningdek, bu plastik material vaza, stakan yoki taxta kiyib, turli xil naqshlar shaklida chig'anoqlar, boncuklar va donalarni yopishtirishingizmumkin.

Farzandlari uchun ijodiy faoliyat uchun yorqin bloklari bo'lgan qutini sotib olayotganda, kattalar ko'pincha plastilin nima ekanligini, u nimadan yasalganligi va qaerdan kelib chiqqanligi haqida o'ylamaydilar. Ammo bu juda qiziqarli material.Plastilin o'z maqsadi uchun emas, balki derazani moylash materiallari va qog'oz yuzalaridagi doglarni olib tashlash vositasi sifatida ishlatilgan. Shuningdek, ushbu ko'p qirrali material haykaltaroshlar tomonidan interyer va haykallarda bezak elementlarini tayyorlash uchun keng qo'llanilgan.Hozirgi kunda plastilindan asosan professional haykaltaroshlar va bolalar foydalanadilar - shunga ko'ra haykaltaroshlik va dekorativ plastilindan foydalaniladi.Plastilin qachon paydo bo'ldi? - Plastilin ixtirosini birdaniga ikki kishiga - Germaniyada nemis farmatsevti Franz Kolbaga va Buyuk Britaniyada ixtirochi Uilyam Harbuttga bog'lash odat tusiga kirgan va bu yuz yildan ko'proq vaqt oldin sodir bo'lgan. Ulardan birinchisi Franz Kolb 1880 yilda "Plastilin" deb nomlangan namunaviy massani patentladi, ikkinchi ixtirochi Uilyam Harbutt esa 1987(yoki 1899) yilda "Plastilin" deb nomlagan quritmaydigan loydan yasaldi. "Shuningdek, plastilin ixtirochilaridan yana biri italiyalik Djo Mak Viker degan versiya mavjud. Bundan tashqari, u haykaltaroshlik uchun emas, balki devor qog'ozini dog'lardan tozalash uchun material yaratdi. Ammo uning qarindoshi - bolalar bog'chasi o'qituvchisi hunarmandchilikni yaratish uchun loy o'rniga uning ixtirosidan foydalanishni boshladi. Uning g'oyasi keng ko'lamda amalga oshirildi - va 1955 yilda plastilin rasman maktabgacha ta'lim muassasalarida modellashtirish darslari uchun joriy etildi. Va Makvikerning o'zi 27 yoshida plastilin tufayli dollar millioneriga aylandi.Plastilin so'zi shiva deb tarjima qilingan italyancha sifatdan kelib chiqqan.Qizig'i shundaki, plastilin o'zining paydo bo'lishining boshida faqat bitta rangga ega edi - kulrang. Biroq, ushbu ixtironing hunarmandchilikni ishlab chiqarish uchun material sifatida tobora ommalashib borishi bilan to'rtta rangda modellashtirish uchun massa sotuvga chiqarila boshlandi. Plastilin ishlab chiqaradigan birinchi zavod ochilgandan bir necha yil o'tgach, Harbutt tomonidan tashkil etilgan va 1968 yilgacha bo'lgan, yong'in tufayli ishlab chiqarish Tailandga o'tkazilgan. Ikkinchi ixtirochi Frants Kolbga kelsak, uning retsepti bo'yicha tayyorlangan asl haykaltaroshlik materialini bugun "Myunxen Art Plastileni" nomi ostida sotish mumkin.Plastilin - modellashtirish uchun maxsus material, uning tarkibi gil, mum, neft jeli, tozalangan va bir hil holatga keltirilgan ezilgan. Plastilin tarkibiga turli xil yuqori molekulyar sintetik moddalar - polietilen, polivinilxlorid, shuningdek kauchuklar, ozokerit, seresin va hayvon yog'lari kirishi mumkin.Plastilinning ozgina kamchiliklari bor: ochiq quyosh nuri ta'sirida susayishi va erishi, ba'zi turlarni yoqish ehtimoli, chang unga yopishib qoladi. Agar u to'g'ri va to'g'ri tanlangan bo'lsa, xavfsiz materialdir. Uning amal qilish muddati yo'q, ranglarning eng keng palitrasi mavjud. Ammo eng muhimi, plastilin bolalar ijodiyoti uchun eng qulay materialdir.Plastilinlarning qanday turlari bor? - xushbo'y, rangli, oq, yaltiroq, yumshoq va boshqa turlarini uchratamiz.Plastilin har-xil oddiy va murakkab turlari bo‘lib, retseptlari bor.

Birinchi variant – toza quyuq loyga glitserin qo‘shib bir turli massa hosil qilguncha aralashtiriladi. Glitserin tayyorlanayotgan massa qo‘lga yopishmaydigan holatga kelguncha qo‘shiladi.Ikkinchi variant - quritilgan toza loy mayda qilib tuyuladi va unga vazelin qushib, qulga yopishmaydigan quyuq massa hosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Plastilinga kerakli rangdagi quruq buyoq massasi qushib va puxta aralashtirib buyash mumkin.Uchunchi variant - 1 qism tuprog’ida 1/5 qism ilitilgan mum hamda plastilin qulga yopishmaydigan darajaga yetguncha glitserin qushib aralashtiriladi. Plastilin va loydan narsalar yasashni u yaxshilab qulda ezilgandan keyin boshlash kerak.To`rtinchi variant - Magnit aqlli plastmassa Aqlli plastilin yuqori egiluvchanlikka ega, shuning uchun u har qanday shaklni osongina oladi. Bir vaqtlar u "lizun" yoki "jumper" deb nomlangan, agar u to'p shaklida qilingan bo'lsa, endi u yangi "hendgam" nomini oldi. Ushbu polimerni uyda qilish mumkin, chunki jarayon qiyin emas va ingredientlar juda oddiy. Materialning o'ziga xos xususiyati shundaki, undan yog'li izlar yo'q. Bundan tashqari, bu yumshoq plastmassani oddiygina devorga tashlash mumkin, u unga yopishadi. Materialning xususiyatlari kichkintoylarning ijodini, nozik vosita mahoratini va nutqini rivojlantiradi. Magnit qo'l dastagi odatdagidan farq qiladi, chunki u maxsus zarralar tufayli metallarni o'ziga jalb qila oladi. Uyda aqlli plastmassa qilish uchun sizga kerak bo'ladi:

PVA elim - 200 g;

nozik magnit zarralar;

natriy tetraborat (glitserin bilan mumkin) - 2 ta idish;

bo'yoq - yashil yoki tabiiy;

bezatish uchun spangles yoki xushbo'y hid uchun atirlar.

Uyda magnit plastilinni qanday qilish kerakligi quyidagicha:

Toza shisha idishda elim bilan bo'yoq aralashtiring. Birinchi ingredient yangi bo'lishi kerak: bir yildan ortiq emas va undan ham yaxshiroq - ishlab chiqarilgan kundan boshlab 3 oydan kechiktirmasdan.U erda lazzat bilan yaltiroqni kiriting, spatula bilan aralashtiring. Tetraborat qo'shing, aralashmani qalin va bir tekis bo'lguncha yoğurun, magnit zarralarini qo'shingPlastilin va loydan tashqari narsalar yasashda mumdan foydalaniladi. Mumning tabiiy va su’niy (neftdan olingan) turlari mavjud. Mum ancha qimmat turadi va undan mayda narsalar yasaladi. Mum bilan ishlash qulay, u qurimaydi, suv bilan namlanishni talab qilmaydi, darz ketmaydi va undan yasaladigan narsalar uzoq saqlanadi.Mehnat darslarida uchun magazinlarda ochdan to to‘q rangacha bo‘lgan rangli mum tayoqchalari sotiladi. Asboblar, xavfsizlik qoidalari - Haykaltaroshlikni boshlashdan oldin, plastilindan tashqari, siz ba'zi oddiy vositalarni ham olishingiz kerak. Bular har xil yog'och yoki plastmassa tayoqchalar, suyakchalar va qo'lidagi har qanday vositalar. Tirnoqlar, ignalar, tish cho'chqalar, har qanday bo'rttirma yuzalar - tishli qutilar, shishaning qopqoqlari, naychalar, shuningdek yumshoq materialni siqib chiqarish uchun qandolat mahsulotlari yoki tibbiy shpritslar mos keladi.

Plastilin bilan xavfsiz ishlash qoidalarini eslab qolishingiz kerak:

Og'zingizga plastilin solmang!

Iflos qo'llar bilan ko'zlaringizni silamang!

Asboblar o'tkirligini esdan chiqarmang!

Plastilin bilan ishlagandan keyin qo'llarni yuving!

Plastilinning kamchiliklari

Yorug'likda so'nish

Changga yopishish

Issiqlikda xiralashish

Plastilin bilan ishlashdan qo'llarning ifloslanishi

Plastilinning ba'zi turlari kuyadi

Plastilin mashhur haykaltaroshlik materialidir. Plastilindan tayyorlangan hunarmandchilik gil buyumlarga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Loy va plastilinning xususiyatlarini taqqosladik:

Loy tez quriydi, plastilin qurib qolmaydi yoki qotib qolmaydi.

Loy maydalanadi, yoriladi, ammo plastilin yo'q.

Loy - uzoq muddatli saqlash paytida o'z xususiyatlarini yo'qotadi, va plastilin uchun - saqlash muddati cheklanmagan.

Loy rangsiz materialdir, plastilin esa ranglanadi.

Loy - qo'llarga qattiq yopishadi va plastilin yopishmaydi.

Loy - u erda turli xil qurtlar va ularning lichinkalari yashashi mumkin, va plastilin ekologik jihatdan zararsizdir.

Loy bilan ishlash mashg’ulotlarini tashkil etish tartibi, tozalikga rioya etish va mashg`ulotlarda foydalaniladigan usullar

Texnologiya darslarida loy, plastilin, mum kabi materiallardan foydalanib, ulardan turli uyinchoqlar, jonivorlar, qushlar, ertak qaxromonlari yasaladi.Asboblar, xavfsizlik qoidalari - Loy bilan ishlaganda asosan oddiy asboblar, pichoq, oddiy konstruktsiyadagi yog’och va metall uchli steklardan foydalaniladi. Plastilin va mum bilan ishlaganda metall steklardan foydalaniladi. Ularni qizitish hamda yo‘g’on mis, alyumin yoki temir simdan tayyorlash mumkin. Sirkul, o‘lchov chizg’ich va burchaklar kabi o‘lchov asboblari modellarni chizish va o‘lchash ishlarida kerak bo‘ladi.Tayyor narsalardagi changlarni yo‘qotish, loy narsalarni supurib tashlash, narsani solish va unga narsalar surtish jarayonida har – xil mo‘yqalamlar bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.

Loy va plastilin o‘yinchoqlar yasashning sensor asoslari. Loy va plastilindan o‘yinchoqlar yasash o‘z xarakteriga ko‘ra bir tomondan, rivojlangan sezgi va idrokni talab qilsa, ikkinchi tomondan uning o‘zi sezgi va idrokni rivojlantiradi. Real olamdagi predmetlarni bilishda ko‘rish yetakchi hisoblanadi. Lekin bolalarda obrazlar shakllanishining dastlabki bosqichlarida sezish ko‘rish uchun tayanch bo‘ladi. I.M.Sechenov ta’kidlaganidek, qo‘llar predmetning shaklini ko‘zga nisbatan boshqacharoq va to‘liqroq aniqlaydi, chunki biz qo‘llarimiz kaftini predmetning doimo ko‘zdan ozroq yoki ko‘proq yashirin yon sirtlariga va mutlaqo ko‘z ilg‘amas orqa tomoni sirtiga qo‘yishimiz mumkin. Loy yoki plastilin o‘yinchoq yasayotgan bola jismlarning moddiy xossalarini — ularning shakli, qattiqligi kabilarini ifodalashi kerak. Lekin u bu ishni o‘z tajribasida sezish alomatlari bo‘lsagina bajara oladi. Chunki predmetning ana shu sifatlarini ko‘rib aks ettirish sezib aks ettirishdan farqli ravishda bilvosita amalga oshadi. Kishida buyumlarning mexanik sifatlari haqidagi mufassal ko‘ruv tasavvuri predmetni ko‘rish va qo‘l bilan paypaslash ko‘p marta takrorlanishi natijasida vujudga keladi. Bog‘cha yoshidagi bolalar predmetni tasavvur qilishlari uchun uning ayrim umumiy belgilari kifoyadir. Predmet bilan uni ushlab tanishishda ko‘pincha predmetning bola ushlab yoki uning qo‘li tegib turgan qismlari bilan cheklaniladi. Bunday passiv sezish bolaga predmetning ba’zi xossalari haqidagina ma’lumotlar beradi va ular yaxlit obrazga birikmaydi. Lekin bu predmetni tasvirlash uchun kamlik qiladi: bola predmetni uning xossalari va sifatlari bilan birgalikda tasavvur etishi kerak. Loy va plastilindan o‘yinchoqlar yasash jarayoni predmetning hajmi xossalarini nozik analiz va sintez qilishni taqozo etadi. Bola buni mustaqil ravishda egallay olmaydi. Bu ishda kattalar unga yordam berishlari kerak. Ular bolaga predmetni faol ko‘zdan kechirishning umumlashtirilgan tizimini o‘rgatadilar. Loy yoki plastilindan o‘yinchoq yasashga kirishishdan oldin predmetni faol ko‘zdan kechirish — bolalarning hissiy tajribasini tashkil etishning pedagogik usulidir. Bu tizimni shartli ravishda to‘rt bosqichga bo‘lish mumkin.

Birinchi bosqich — predmetni yaxlit idrok etishni tashkil qilishdir. Bu bosqich barmoqlar va ko‘zlarning yuqorigi nuqtadan pastga asosiy xarakterli chiziqlar bo‘ylab izchil va uzluksiz (tepadan pastga va qandaydir spiral bo‘yicha) harakatlanishidan iboratdir. Predmet doimo muayyan holatda bo‘ladi. (uni chap qo‘l tutib turadi, o‘ng qo‘l kuzatadi; predmet stolda harakatsiz turishi ham mumkin).kkinchi bosqichda - predmetni qo‘l va nigoh bilan kuzatishda uning asosiy qismlari tahlil qilinadi, ularning xossalary (shakli, kattaligi, mutanosibligi va hokazolari) aniqlanadi; barmoqlarning harakati go‘yo ularning chuqurligi nisbatlarini o‘lchaydi, fazodagi o‘zaro munosabatlarini aniqlaydi.Uchinchi bosqich — predmetning yanada maydaroq qismlarini kuzatish, ularning shakli, kattaligi va asosiy qismlarga nisbatan fazodagi holatini aniqlab olishdir.

To‘rtinchi bosqich — predmetni yaxlit hodda takroran idrok etishdir. Bunda qo‘l va ko‘zning yuqoridan pastga umumiy yakunlovchi harakatlari sezish orqali olingan ma’lumotlarni yaxlit obrazga birlashtirish imkonini beradi. Kuzatishni predmet sirtining strukturasi(tarkibi, tuzilmasi)ni tahlil qilishga (uni silab ko‘rishga) ham qaratish mumkin. Bunda qo‘l barmoqlarining hammasini ishga solish kerak. Materialning tarkibini aniqlash uchun predmetning sirtiga qattiq bosib ko‘rish usuli qo‘llaniladi.Shunday qilib, bolalarga umumlashgan harakatlar tizimini amalga oshirish tavsiya etiladi. Ular bu ishni dastlab kattalar rahbarligida, keyinroq mustaqil holda bajaradilar.Uyinchoq – dekorativ sahnatning eng qadimiy turlaridan biri bo‘lib, qadim asarlarda loydan yasalgan narsalar bizgacha yetib kelgan. Mamlakatimizda sanoat va madaniyatning rivojlanib borishiga ko‘ra uyinchoqlarni assortimenti, ularning obrazlari yildan-yilga boyib bormoqda. Uyinchoqlar yasaladigan materiallar xilma-xildir. Biroq afzallik loyga beriladi. Loy narsalar yasashda asosiy material hisoblanadi. CHunki u istalgan joyda topiladi, arzon va qayishqoqdir. Narsalar yasaladigan materialda chet predmetlar, tosh, qum va shu kabilar bo‘lmasligi kerak. CHunki ish qo‘lda bajariladi. SHuning uchun ish boshlashdan oldin loyni tayyorlash kerak, topilgan matni narsalar yasashga yaroqli yoki yo‘qligini oldindan tekshirish kerak. Loy shirali va shirasiz bo‘ladi. SHirasiz loy tarkibida qum ko‘p bo‘lib, unda yopishqoqlik xususiyati yomon bo‘ladi.

Loy va plastilin ham turli narsalar yasash uchun juda qulay bo‘lib, ayrim xususiyatlariga ko‘ra, bir-biridan ajralib turadi. Masalan plastilin rang-barangligi va doimo ishga tayyor holda ekanligi bilan ajralib turadi. Lekin asosiy kamchilik shundaki, plastilin issiqda tez erib ketadi va o‘zining qayishqoqlik xususiyatini yo‘qotadi. Bundan tashqari plastilindan ishlangan haykalchalarni ochiq joyda saqlash juda qiyin. Undan asosan kichik modellarni yasashda foydalaniladi. U sunhiy plastik massa bo‘lib, loydan hech qachon qurimasligi bilan farqlanadi.

Loy tayyorlash va kulolchilik san’ati

Loy va plastilin bilan ishlashda kerak bo‘ladigan usullar.

Yumoloqlik – bu parcha loydan shar yasash, unga olcha, olma kabilar shaklini berishdir.

Bir bo‘lak loydan kaftda aylana harakatlar bilan shar yasaladi.SHar yasash, so‘ngra uzunasiga harakatlar bilan uni tuxum, ustun kabilarga aylantirish.Yassilash – sharikdan yassi non yasaladi, qulning holati doimo o‘zgarib turadi.CHuzish – sharikning bir qismi chuziladi.Surish (yamash) buyumning ayrim qismlarini o‘zaro biriktirish.Loy va plastillin bilan ishlash mashg’ulotlarini tashkil etish va o‘tkazishda ish joyini bekamu-ko‘st jihozlanganligi muhim ahamiyatga egadir.SHuni qayd etish lozimki, O`zbekiston issiq iqlim sharoitida narsalar yasash buyicha amaliy mashgulotlarni loydan bajargan ma’qul, chunki plastilindan yasalgan narsalar issiqda o`z shaklini tez yo`qotadi.Ishni oddiy predmetlar: sabzavot-mevalarni yasashdan boshlash kerak. Bunda tayyor namuna yoki rasm bo`yicha ishlashni taklif etish mumkin. O`quvchilar narsalarni yasash usullarini egallab olganlaridan so`ng o`yinchoqlar, badiiy bezakli dekorativ idishlarni yasashga o`tishlari mumkin. Kulolchilik qora loydan mo‘jizakor go‘zallik yaratgan SHarqning eng qadimiy hamda navqiron san’atidir. Bu qora loy, saxovat, halollik, ezgulik timsolidir. Tuproq insonlarning barcha extiyojini o‘z zimmasiga olgan farovonlik, to‘kinlik, rizq-ro‘z, go‘zallikning eng oliy ko‘rinishi san’atining zaminidir. Kulolchilik bilan dunyodagi barcha xalqlar shug‘ullanadi. Ular o‘ziga xos tomonlari bilan bir-biridan farq qiladi. O‘zbek kulolchiligi uzoq tarixga, ajoyib an’analar, shakl, mazmun, ijodiy jarayon va o‘ziga xos uslubga ega. Sopol buyumlari sodda bo‘lsada uning ko‘rinishi qismlarining aniqligi, mutanosibligi saqlanishi, naqshlarining badiiy joylashishi, shakl va mazmunining birligi, uyg‘unligi o‘zbek kulollarini jahonga tanitib kelmoqda. Kulolchilik hunari loydan, piyola, kosa, tovoq, ko‘za, lagan, xurmacha, tog‘ora, xum, tan-dir, buyum, o‘yinchoqlar, qurilish materiallari va boshqalar tayyorlaydigan soha bo‘lib, u uzoq tarixga ega. Maxsus tuproqni o‘ta qizdirganda toshsimon bo‘lib pishishini, undan har xil idishlar tayyorlashni odamlar juda qadimdan neolit davrining boshlaridayoq bilganlar. Ular avval loydan idish-tovoqlar yasab, gulxanda qizdirib pishirganlar. Tuproq jaqonning hamma erlarida bo‘lgani uchun kulolchilik keng tarqalgan bo‘lib, dastlab bu hunar bilan ayollar shug‘ullanganlar. Kulolchilik charxi miloddan avvalgi 3-ming yillikning boshlarida ixtiro qilingandan keyin kulolchilik bilan erkaklar shug‘ullana boshlaganlar. Keyinchalik loydan yasalgan idish-tovoqlarni maxsus o‘choq hamda xumdonlarda pishirganlar.Neolit davrida idishlarni tagi uchli qilib tayyorlanib erga sanchib qo‘yilgan. Enolit davri-da esa SHarq mamlakatlarida hamda Qadimgi Gretsiyada nafis kulolchilik idishlari rivoj etgan va me’morchilikda sopoldan foydalana boshlangan. VIII—XII asrlarda kulolchilik O‘rta Osiyodayaxshi rivojlangan. Buni Afrosiyobda va O‘rta Osiyoning boshqa erlarida topilgan kulolchilik buyumlari isbotlab berdi. O‘sha davrda O‘rta Osiyo madaniyati tez sur’atlar bilan rivojlandi. Yangi ko‘tarilish davri bo‘ldi. Ko‘pgina olim, yozuvchi va mutafakkirlar, ya’ni Abu Ali ibn Sino, Beruni, Firdousi, Ro‘dakilar etishib chiqdi. Butun dunyoga mashhur bo‘lgan me’morchilik yodgorliklari bunyod etildi. Buxoroda Ismoil Somoniy maqbarasi qurildi. XIII asrda mo‘g‘ullar bosqinchiligi oqibatida Buxoro, Samarqand, Urganch, Mavr, Balx yong‘in ostida qoldi. Oqibatda kulolchilik san’ati rivojiga putur ketdi. XIV asrdan boshlab O‘rta Osiyo territoriyasida kulolchilik tez sur’atlar bilan rivojlandi. Amir Temur xalq amaliy san’atini rivojlantirishda juda katta xizmat qildi. Bosib olingan joylardan ustalarni olib kelib ular uchun rastalar ochtirdi. Mashhur go‘zal, nafis binolar, qasrlar, saroylar qurdirdi. Amir Temur vafotidan so‘ng o‘zaro ichki janglar oqibatida Temuriylar xonligida u markazlashgan xonlik kuchsizlanib ketdi.

Natijada Buxoro, Xiva, Qo‘qon xonliklari paydo bo‘ldi. O‘rta Osiyoda bir necha feodal davlatning bunday ajralishi natijasida o‘zaro aloqa susayib ketishiga sabab bo‘ldi. SHuning uchun ham : kulolchilik turli erlarda turlicha rivojlandi. XIX asrga kelib kulolchilik mamlakatlari tashkil bo‘la boshladi. O‘rta Osiyoda suvga bo‘lgan ehtiyoj katta bo‘lgani uchun sopol idishlarni tez sur’atlar bilan ishlab chiqarishga ehtiyoj sezildi. Asrlar osha ularning shakli va bezagi nafislashib bordi. Ustalar turli-tuman kulolchilik buyumlarini yasashdan tashqari ularni yuksak did bilan bezay boshladilar.XIX asrda arzon baho chinni ishlab chiqarilishi va Rossiyadan chinni idishlarni ko‘plab olib keltirilishi O‘rta Osiyo territoriyasida sopol buyumlar ishlashni birmuncha pasaytirib yubordi. Lekin arzon sopol idishlarni me’morchilikda keng foydalanilishi kulolchilikning rivojlanishiga to‘sqinlik qila olmadi.XIX asrda O‘rta Osiyoda tojik va o‘zbek xalqlari o‘rtasida kulolchilik juda keng rivojlanib G‘ijduvon, Panjikent, Samarqand, SHahrisabz, Toshkent, Rishtonda kulolchilik markazlari paydo bo‘ldi. Ular sopol idishlarini sirlab bezatishning o‘ziga xos uslublarini vujudga keltirdilar. Ayniqsa, ishlab chiqarilayotgan kulolchilik mahsulotlarining sifatliligi, chiroyliligi, naqshlarining nafis va ta’sirchanligi bilan shuhrat qozondilar. 1930 yilda Toshkentda eksperimental keramika va Samarqandda keramika ustaxonalari ochildi. 1932 yilda Toshkentda o‘quv-ishlab chiqarish ustaxonasi tashkil etilib u er xalq amaliy san’ati ustalari shu qatori kulollar tayyorlaydigan kurslar tash-kil etildi (1943 yilda SHahrisabzda o‘quv-ishlab chiqarish badiiy kombinati ishga tushdi). Kulolchilik sir-asrorlarini mashhur kulollar yoshlar-ga sitqidildan o‘rgatdilar. Bular rishtonlik Uzoq SHermatov, Xolmat YUnusov, g‘ijduvonlik Muhammad Siddiq, Usmon Umarov, Toshkentlik Turob Miraliev, shahrisabzlik Rustam Egamberdiev, Karim Hazratqulov va boshqalar edi.Ko‘pgina kulolchilik ustaxonalari, artellari tashkil etildi. 40 yillarda G‘ijduvondagi «Na-muna», Rishtonda «Yangi hayot» artellari faqat respublikamizda emas, balki butun dunyoga mashhur edi.

Ayniqsa kulolchilikni tatbiq etishda O‘zbekiston xalq rassomi, san’atshunoslik nomzodi Muhiddin Rahimov samarali mehnat qildi. U o‘ziga xos kulolchilik maktabini yaratib, xalq san’atiga oid bir qancha asarlar va ajoyib shogirdlar qoldirdi.Muhiddin Rahimov—Toshkent kulolchilik maktabining mashhur kulollaridan biri (1903). Kulol, san’atshunos, Rassomlar uyushmasining a’zosi, O‘zbekiston xalq rassomi kulolchilik hunarini qarindoshlaridan o‘rgangan. Turkiston xalq xo‘jaligi kengashi qoshidagi Toshkent badiiy hunarmandchilik maktabi (1918—20), Moskva Silikatlar instituti (1924—26) da va Leningrad Keramika instituti (1927—29) da o‘qigan. U Samarqand va Toshkentdagi qadimiy me’morchilik yodgorliklarini ta’mirlashda qatnashdi. Rahimov ijodida an’anaviy o‘zbek kulolchiligi bilan zamonaviy sovet sopolchiligi uyg‘unlashgan. Ijodining dastlabki davrida yaratgan buyumlari (yirik shaklli erkin hamda quyuq bo‘yalgan naqsh bezaklari) da yorqin zamindagi ko‘k, yashil, sariq gullar jilosi ajoyib kompozitsiya hosil qiladi. O‘rta asrlar kulolchiligini yaxshi o‘rgangan Rahimov an’anaviy lagan, guldon va yangi shaklli bezak idishlar, portretli sovg‘a buyumlar yaratdi, ularning bezagida o‘simliksimon naqshlar bilan bir qatorda mazmun, hayvon shakllari va yozuvli tasvirlardan mohirona foydalandi. Sopol materiali va bo‘yoqlarini o‘rganish yo‘lidagi izlanishlar samarasi sifatida bir qator asarlar maydonga keldi, masalan, 1961 yilda rus tilida «Художественная керамика Узбекистана»(O'zbekistonning badiiy keramika buyumlari) asari va boshqalar. U Hamza nomidagi san’atshunoslik institutida ilmiy xodim bulib ishlagan (1965—71), Toshkent teatr va rassomchilik san’ati instituti (1958—61) va P. Benkov nomidagi Jumhuriyat badiiy bilim yurtida dars bergan (1952—76).Xorazm kulolchilik san’atiga katta hissa qo‘shgan ustalardan biri Raimberdi Matjonov— Xorazm badiiy kulolchilik maktabi O‘zbekiston amaliy bezak san’atida alohida o‘rin tutdi. Kulolchilik maktabi Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlar kulolchilik maktablaridan o‘ziga xos yasash uslubi, texnologiyasi, naqsh kompozitsiyalari, koloriti, dinamikligi kishilarga estetik ta’sirchanligi bilan alohida o‘rin tutadi. Xorazmda bu qadimiy san’at avloddan-avlodga an’ana tariqasida o‘tib hozirgi kunda ham rivojlanib, takomillashib kelmoqda. Ana shunday badiiy kulolchilik an’anasini davom ettirib kelayotgan Xorazm kulolchilik maktabining yirik vakillaridan biri.Raimberdi Matjonov Xorazmning qadimiy kulolchilik markazlaridan biri Madir qishlog‘ida 1909 yili kulolchilar oilasida dunyoga keldi. O‘sha davrda Madir qishlog‘ida o‘n besh kulolchilik ustaxonasi bo‘lib, ularda saksondan ortiq kulollar ishlar edi. Koshin pishirishda o‘sha davrda nom qozongan ustalar Usta Bolta Matrizaev, Bolta Vaisov, Matjon Qulmatovlar bor edi. Matjon kulolning o‘g‘li Raimberdi o‘z otasidan kulolchilik sir-asrorlarini o‘rgana boshladi. U avval loydan har xil o‘yinchoqlar, shakllar yasagan bo‘lsa, keyinchalik ixcham bodiya, koshinni o‘rgandi. Kulolchilik sirasrorlarini olti yil deganda o‘rganib, Eshim kulolning oq fotihasini oldi. O‘zi mustaqil idish va ko-shinlar ijod qila boshladi. 1930 yili R. Matjonov kooperativ arteliga kirib kulolchilik ishlarini davom ettirdi. O‘sha davrda kulollar juda kamayib ketgan edi. Uning bu og‘ir ishlariga turmush o‘rtog‘i yordam berardi.Usta naqqoshlik sir-asrorlarini mukammal o‘rgandi. U shu o‘rgangan naqshlarini kulollik buyumlariga qo‘llashga astoydil intilib, XIX— XX asr Xiva koshinkorlik an’analarini boyitadigan buyumlarni yaratdi. Kulol ishlab chiqarayotgan buyumlarda ham, koshinda ham uch xil oq, yashil, lojuvard ranglardan foydalandi. U ranglarni tayyorlash texnologiyasini ham juda yaxshi bilar edi. Idish tayyorlangandan so‘ng qo‘lda va shtamp yordamida naqsh chiziladi, unga sir berilib oftobda quritilib pechda qizdiriladi. Usta sirni o‘zi tayyorlardi. Qoraqumga borib, chog‘on yoki kirchop yig‘ib darhol o‘sha joyda yoqib kulini ustaxonaga olib kelib maydalangan shisha uniga qo‘shadi. Ya’ni uch qism kulga bir qism shisha kukuni qo‘shiladi. Uni biror idishda suv bilan aralashtirib tayyorlangan bodiyaga surtiladi. Keyin bodiyani o‘tda pishirishda o‘sha yumaloq suyuqlik o‘tga tashlanadi. U o‘tda bodiyaga urilib rangini o‘zgartiradi. O‘sha qum poroshogini suz bilan aralashtirib, sovitiladi hamda tozalanadi. Unga un va ozgina mis oksidi qo‘shib tayyorlaydi, so‘ngra bodiya sirtiga surkaydi. Kulol Raimberdi Matjonov shu texnologiya asosida loydan xum, ko‘za, tog‘ora, chanoq, choynak, piyola, oftoba, bodiya va boshqa xilma-xil badiiy buyumlar tayyorladi. Xalqimiz «shogirdsiz usta mevasiz daraxt» deb bejiz aytmagan. Ustani Xorazmda sermeva daraxtga o‘xshatishadi, chunki juda ko‘p shogirdlar etishtirib chiqardi. Uning shogirdlari Davron Sa’dullaev, Amin Mirzaev, Maryamjon Matjonova, Mukaramma Sa’dullaevalar hozir badiiy kulolchilik san’atini rivojlantirishda katta hissa qo‘shmoqdalar. Tarixiy obidalarni ta’mirlashda usta kulolning xizmatlari katta. 1956 yili Xivadagi Pahlavon Mahmud maqbarasini ta’mirlashda qatnashdi. U gumbazning pastki qismi uchun qadimgi uslubda zangori rangda koshinlar tayyorlab bergan, ular hozirgi kunda avvalgidek rangini yo‘qotmay turibdi. Kulol yana Ko‘hna ark darvozasining ikki minorasini va boshqa me’morchilik yodgorliklarini ta’mirlashda qatnashdi.1975 yili Xalq Xo‘jaligi yutuqlari ko‘rgazmasi Bosh komiteti xalq ustasini kumush medal bilan taqdirladi. 1970 yildan beri Rassomlar uyushmasining a’zosi Usta Raimberdi Matjonov sehrli qo‘llarida sayqal topgan badiiy kulolchilik buyumlari Jumhuriya-timizning va Ittifoqimizning turli shaharlarida ham chet ellarda masalan, Vengriya, Fransiya, CHexoslovakiya, Hindiston, Italiya, Mongoliya kabi xorijiy mamlakatlarda namoyish etilib faxrli o‘rinlarni egalladi.

Kulolchilik texnologiyasi

Har bir hunarni o‘ziga xos mashaqqatli va o‘ziga xos sir-asrorlari bo‘ladi . Qadimdan ota-bobolarimiz badiiy kulolchilik sirlarini va tajribalarini faqat o‘z shogirdlariga o‘rgatib o‘zga bolalarga o‘rgatmaganlar. Ota-bobolarimiz asrlar mobaynida kulolchilik sir-asrorlarini o‘rganib har bir mahsulotni ayniqsa sifatiga, badiiyligicha, foydalanish qulayligiga va uning umrboqiyligiga alohida e’tibor berib kelganlar. SHuning uchun ular tayyorlagan oddiy sopol piyolasidan tortib sharq me’morchiligini bezab turgan koshinlarning umrboqiyligi dunyo ahlini lol qoldirmoqda. Ha, bunga erishish uchun ota-bobolarimiz yuqori sifatli g‘oyat chidamli hamda davr sinovlaridan o‘tgan materiallardan keng foydalanib kelganlar. O‘tmishda tuproqdan, qorachiroq, shamdon, sarxona, jomashov, xum hamda ovqat pishiriladigan sopol idishlar tayyorlangan, lekin keyingi vaqtga kelib bularga ehtiyoj bo‘lmagani uchun ular yo‘qolib bormoqda. Hozir tovoq, guldon, lagan, piyola, tandir va boshqalar ko‘p ishlab chiqarilmoqda. Kulolchilikda asosiy xom ashyo tuproqdir. Tuproqlarning sog‘ tuproq, qora tuproq, ko‘kimtir, qizil loykor turlari bo‘ladi. Kulolchilikda ishlatiladigan loy o‘zining xususiyati va ishlatiladigan buyumiga qarab bir necha gruppalarga bo‘linadi.

Loyi guldon — sershirali loy, bu loydan juda nozik guldonlar yasaladi. U elastik xusu-siyatga ega bo‘lib, jusha loyi qo‘shilgan bo‘ladi.

CHinni loy yoki oq loy — yarimfoyans bo‘lib, qoramtir loy oqtosh va ishqor qo‘shilib tayyor-lanadi. Bu loydan kosa, piyola, lagan boshqalar tayyorlanadi.

Kesma koshin loy — o‘tga chidamli qoramtir loydan, ya’ni gilvataga oq tosh yoki oq qum qo‘shib tayyorlanadi. Undan har xil mozaikali koshinlar tayyorlanadi.

Koshin loy — shirachli loyga kvars qumi qo‘shib undan har xil koshinlar tayyorlanadi.

Kosagar loy — patloy yoki tovoq loy deb ham yuritiladi. O`zi loy sog‘ tuproqqa qamish qozg‘og‘ini aralashtirib tayyorlanadi. Undan yassi yuzali idishlar tayyorlanadi. Ko‘zagar loy— 60—70% plastik yog‘li loy va 30—40% sog‘ tuproqdan iborat bo‘ladi. Undan xum, guldon, ko‘za va boshqalar tayyorlanadi. Kulolchilikda shamol,ilvata, bo‘yoqlar, angob, charx, mo‘yqalam, mola, katta mola, kichkina mola, sim, naqshin qolip, labgir, lagan qolip, pargor qalam, kojkord, taroq, tagi qalam, g‘ujmak, tuppa va boshqalar ishlatiladi. Kulolchilikda loyni ustalar har xil texnologiyada tayyorlay-dilar. Maxsus tuproqdan loy qilinib uni tepib, mushtlab pishitiladi. Loyni nam matoga loy tayyorlaydigan xona bo‘lib uyni ichki qismidan hovuzga o‘xshash uncha chuqur bo‘lmagan joy bo‘lgan. Bu hovuz pishiq g‘ishtdan to‘shaladi. Loyni har kuni, ya’ni 20 kungacha suv sepib pishi-tiladi va nam sholchani ustiga yopib qo‘yilgan. Kerakligicha loyni tepib, mushtlab pishitiladi. Loyni yulib olib stol ustiga urib-urib pishitiladi, shunda loy ichida to‘planib qolgan havo yo‘qotiladi. Agar loyda havo qolib ketsa, idishni pechkada pishirganda o‘sha bo‘shliq yana kattalashib idish teshik bo‘lib qolishi mumkin.) SHuning uchun qancha ko‘p loyni pishitilsa shuncha sifatli mahsulot olinadi. Kulolchilik charxida idishlar tayyorlanadi. CHarx asosiy qurol bo‘lib, u katta va kichik yog‘och g‘ildirakdan iborat bo‘ladi. YOg‘och o‘q bilan birlashtiriladi Kulol charxining pastdagi katta g‘ildiragini oyog‘ bilan aylantirib turadi. YUqoridagi g‘ildirakka loy quyib undan idish tayyorlaydi. Tayyorlangan idishlar yaxshilab quritiladi. CHunki yaxshilab quritilgan keyin pechda yorilib ketishi mumkin. U Quritilgan idishlarni xumda qizdiriladi. Sir- lanadigan idishlar sirlanadi yana xumdonda qizdiriladi. Qadimdan kulollar ma’lum idish yoki buyum bo‘yicha ixtisoslashgan bo‘ladi. Masalan, kosagar, tandirchi, ko‘zagar va boshqalar deb yuritiladi. Xorazm badiiy kulol ustalari qadimda I o‘ziga xos texnologiyaga ega bo‘lganlar. Ular koshin, bodiya xum va boshqa kulolchilik mahsulotlari ustiga beriladigan sirni tayyorlash uchun yozning jazirama issiq oylarida ko‘hna Urganch tomonlaridagi qum etaklariga chiqib qaftalab chog‘on o‘simligini to‘plab uni yoqib, kulini olib kelganlar. Hozir bu o‘t juda kamayib ketgan. Bu o‘simlikdan tashqari qora o‘roqdan qam foydalangan. Sentyabr oylarida qora o‘roq ayni shirachga to‘lgan vaqtida faqat yashil patini yoqib kulidan ishqor tayyorlaganlar. Ustaxonaga olib keltirilgan chog‘on va qora o‘roqqa qum aralashtirib qo‘lni namlab guvala qilinadi va humbuzga qo‘yiladi hamda uni yuqori daraja issiqlikda qizdiriladi. Natijada u toshga aylanadi. Keyin esa ikkinchi marta xumbuzning tokchasiga qo‘yiladi. YUqori darajada qizdirish natijasida u pastki oxirga oqa boshlaydi va u oppoq rangga o‘tgan bo‘lsa tayyor bo‘lgani. Agarda u qoramtir tusda bo‘lsa shu jarayon yana qaytadan davom ettiriladi. Hosil bo‘lgan oq toshsimon ishqorni tegirmonda un holiga kel-tirib maydalanadi. Bu ishqor uniga yangi bug‘doy unidan atala pishirib qozonda qorishtiriladi. Qozonga suv solinib bulg‘ab suyuqlik holiga keltiriladi. Hosil bo‘lgan xom ashyo tabiiy ishsor siri deb aytiladi. Tabiiy ishqor siridan tayyorlangan mahsulot yuziga cho‘mich bilan beriladi. Pechda bu sir 1000—1200 daraja issiqlikda loyga shunday kirishib ketadiki u issiqlikka ham, sovuqda ham o‘z xusu-siyatini yo‘qotmaydigan bo‘lib qoladi. Kulolchilikka xos bo‘yoqlar tayyorlash ham o‘ziga xos texnologiyaga ega.

Oq rang — bu rang oq tuproq gilvata va 11% gacha oqtoshni mayda qumini qo‘shib tayyor-lanadi. Uni aralashtirib atala qolda tayyorlab buyum yuziga tekis suriladi va keyin naqsh chiziladi.

Yashil rang — mis kuyundisi kukuni qo‘rg‘oshin sir va o‘tga chidamli tuproq, ya’ni gilvata qo‘shib tayyorlanadi. Mis kukuni avval qizg‘ish rangda bo‘ladi, xumbuzda pishirilganda yashil rangga aylanadi.

Kora rang — qora rang 15% gilvata, marganets oksidi, lazur va qo‘rg‘oshin sirlarini qo‘shib tayyorlanadi.

Sariq rang — yongan temir sop yoki mayda temir chiqindilaridan foydalanib temir kukuni mis qozonga solinadi va unga gilvata, qo‘rg‘oshin siri x.amda suv solib ezg‘ilab tayyo-lanadi.

Havo rang — lojuvard, oq tosh yoki oq qum va gilvata qo‘shib tayyorlanadi.

Kulolchilikda asosiy xomashyo – tuproq. Kelib chiqishi va tarkibi turlicha boʼlgan tuproqlardan turli xil kulolchilik mahsulotlari tayyorlanadi. Loy qancha koʼp pishitilsa, sopolning sifati shuncha yaxshi boʼladi.

Kulolchilikda asosiy qurol kulolning charxi, usta unda idishlar tayyorlaydi va ularga shakl beradi. Tayyorlangan idishlar quritilib, xumdonda qizdiriladi.

Kulolchilik charxi – kulollikda ishlatiladigan dastgoh; kulolning asosiy ish quroli, maxsus loydan ishlanadigan idishni shaklga solishda foydalaniladi.Kulollik charxi ikki yogʼoch gʼildirak-katta parrak (diametri 1 metrgacha) va kichik sartaxta diametri (20-30 sm) hamda gʼildiraklarning markazidan oʼtgan dumaloq xarsang toshga oʼrnatilgan oʼqdan iborat. Kulol pasdagi katta gʼildakni oyogʼi bilan aylantiradi, yuqoridagi gʼildirak ustiga loyni quyib idish yasaydi. Kulolchilik charxi ilk bor Qadimgi Sharqda milloddan avvalgi 4-3 ming yillikda paydo boʼlgan, u dastlab qoʼlda aylantirilgan. Keyinchalik oʼrta asrlarda oyoq bilan aylantiradigan xili-hozir qoʼllanilayotgan Kulolchilik charxi yuzaga kelgan. Kulolchilik dastgohi:1-ustki g‘ildirak,2-pastki g‘ildirak,3-o‘q,4-kulo o‘tiradigan kursi,5-kulol oyoq qo‘yadigan joy,6-loy qo‘yiladigan joy,7-tayyor idish qo‘yadigan joy.

NAZORAT SAVOLLARI

Plastilin nima?

Plastilin tarkibini bilasizmi?

Uy sharoitida plastilin tayyorlashni bilasizmi?

Plastilin bilan ishlash mashg`ulotlarida qo`llaniladigan metodlar qanday?

Loy tayyorlash texnologiyasi ayting?

Loydan foydalaniladigan sohalar?

Xulosa
Glitserin tayyorlanayotgan massa qo’lga yopishmaydigan holatga kelguncha qo’shiladi.Ikkinchi variant - quritilgan toza loy mayda qilib tuyuladi va unga vazelin qushib, qulga yopishmaydigan quyuq massa hosil bo’lguncha aralashtiriladi. Plastilinga kerakli rangdagi quruq buyoq massasi qushib va puxta aralashtirib buyash mumkin.Uchunchi variant- 1 qism tuprog’ida 1/5 qism ilitilgan mum hamda plastilin qulga yopishmaydigan darajaga yetguncha glitserin qushib aralashtiriladi. Plastilin va loydan narsalar yasashni u yaxshilab qulda ezilgandan keyin boshlash kerak.Plastilin va loydan tashqari narsalar yasashda mumdan foydalaniladi. Mumning tabiiy va suhniy (neftdan olingan) turlari mavjud. Mum ancha qimmat turadi va undan mayda narsalar yasaladi. Mum bilan ishlash qulay, u qurimaydi, suv bilan namlanishni talab qilmaydi, darz ketmaydi va undan yasaladigan narsalar uzoq saqlanadi.Mehnat darslarida uchun magazinlarda ochdan to to’q rangacha bo’lgan rangli mum tayoqchalari sotiladi. Loy bilan ishlaganda asosan oddiy asboblar, pichoq, oddiy konstruktsiyadagi yog’och va metall uchli steklardan foydalaniladi. Plastilin va mum bilan ishlaganda metall steklardan foydalaniladi. Ularni qizitish hamda yo’g’on mis, alyumin yoki temir simdan tayyorlash mumkin. TSirkulg’, o’lchov, chizg’ich va burchaklar kabi o’lchov asboblari modellarni chizish va o’lchash ishlarida kerak bo’ladi.Tayyor narsalardagi changlarni yo’qotish, loy narsalarni supurib tashlash, narsani solish va unga narsalar surtish jarayonida har – xil mo’yqalamlar bo’lishi maqsadga muvofiqdir.Haykaltoroshlik haqida qisqacha mahlumot. Haykaltoroshlik – tahsviriy sahnat turlaridan biridir. Sahnatning bu turining xususiyati tasvirni hajmi – formasidir. Plastik tasvirlar orasida aylana haykaltoroshlik yolg’iz tur emas. Undan tashqari, barelg’ef va gorelg’ef ham mavjud relg’ef aylana haykaltoroshlikdan farq qilib, yassi sathda aks etadi. Bu haykaltoroshlik formalaridan idish – tovoq sathini, binolarning old tomoni, interg’eri va shu kabilarni bezashda foydalaniladi.