Boshqarish, tashkil etish maxsus boshqarish faoliyati; boshqarish toʻgʻrisidagi fan

16.1
Menejment (inglizcha: management) — boshqarish, tashkil etish) — maxsus boshqarish faoliyati; boshqarish toʻgʻrisidagi fan. Menejmentning holati ishlab chiqarish samaradorligiga, texnika va texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining sifatiga taʼsir koʻrsatadi. Menejment fanining mazmuni boshqaruv tizimi va boshqaruv obʼyekti orasidagi oʻzaro munosabat boʻlib, uning asosiy vazifasi boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik sanʼati sirlarini oʻrganishdan iborat. Boshqaruv — tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish jarayonidir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha boʻgʻinlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Menejment ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-huquqiy, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqadordir. Menejment dastavval iqtisodiy nazariya fani bilan yaqindan bogʻliq. U iqtisodiy qonunlarni bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy usullarni qoʻllashga, har bir xodimga va jamoaga taʼsir koʻrsatishga asoslanadi. Bir qancha iqtisodiy fanlar: makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, statistika, mehnat iqtisodiyoti kabilar ham Menejment fani bilan chambarchas bogʻliqdir. Oʻzbekistonda Menejmentning nazariy asoslari va uning asosiy tamoyillari XIV-XV asrlarda Amir Temur davrida shakllana boshlagan. Buyuk sarkarda "Temur tuzuklari" asarida davlat, qoʻshin va boshqalarni boshqarish sanʼati toʻgʻrisida oʻz qarashlarini bayon etib, izohlab bergan. Menejment fanining nazariy asosini bir necha yuz yillar davomida toʻplangan amaliy tajriba natijalari tashkil etadi, ularni nazariy jihatdan asoslab turli xil konsepsiyalar, nazariy gʻoyalar, ish prinsiplari va uslublari ishlab chiqilgan. Ammo alohida fan sohasi sifatida menejment XIX asrga kelib shakllana boshladi. Boshqarish fanining asoschisi — amerikalik muhandis va tadqiqotchi F. Teylor hisoblanadi. Boshqarish tamoyillarini Teylorning zamondoshi fransuz olimi Anri Fayol ishlab chiqdi. Korxonada amalga oshirilayotgan barcha operatsiyalarni u olti guruh (texnika, tijorat, moliya, mol-mulk va shaxslarni qoʻriqlash, hisobkitob, maʼmuriy)ga boʻlib, boshqarishni 6-guruhga kiritadi. Menejment yoki boshqarishning obʼyekti korxona faoliyati, uning subʼyekti esa boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning xodimlaridir. Menejment bilan maxsus tayyorgarlik koʻrgan, boshqarishning qonun-qoidalarini chuqur biladigan malakali mutaxassislar — yollanma boshqaruvchilar — menejerlar shugʻullanadilar. Ular aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil qiladi. Menejmentning yuqori (firma strategiyasini ishlab chiqish), oʻrta (ishlab chiqarish, sotish, narx belgilash, mehnatni tashkil qilish), quyi (sex, boʻlim doirasida ishni tashkil qilish, kunlik, haftalik, oylik ish topshiriqlari bajarilishini boshqarish) boʻgʻinlari bor. Shunga muvofiq holda menejerlar oliy martabali, oʻrta toifadagi va quyi toifadagi menejerlarga boʻlinadi.
Ayrim tadqiqotlar menejment kishilardan nafli samaralar olish sanʼati, deb hisoblaydilar. Mukammal menejmentning xos belgilari: faoliyatga, izlanishga tarafdorlik; oddiy tuzilma va kamsonli xodimlar; isteʼmolchiga yaqinlik; unumdorlikni taʼminlashda insonning hal qiluvchi oʻrni; tadbirkorlikni ragʻbatlantiruvchi mustaqil idora qilish huquqi; asosiy faoliyat turiga birlamchi eʼtibor; hammadan koʻra yaxshiroq tanish boʻlgan sohaga kirishish; erkinlik va kuchli nazoratni birgalikda qoʻllash.
Firmalarning menejment tizimi umumiy menejment, funksional menejment, moliyaviy menejment, marketing ishi, xodimlar ishini boshqarish, ishlab chiqarish menejmenti, ilmiy-texnika ishlarini boshqarish va boshqalarni oʻz ichiga oladi.
Menejment nazariyasi va amaliyoti evolyusiyasi turli xil qarashlarda oʻz ifodasini topdi. Masalan, XX asrning 50—60-yillarida asosiy eʼtibor boshqarishning tashkiliy tuzilishiga qaratilgan boʻlsa, 60—70-yillarda strategik rejalashtirishdan strategik boshqarishga oʻtish davri boʻldi.
XX asrning oʻrtalariga kelib menejment Oʻzbekistonda tez surʼatlar bilan rivojlandi. 1966-yilda Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Kibernetika institutining tashkil qilinishi, akademik V. K. Qobulov boshchiligida olib borilgan nazariy, uslubiy, amaliy ilmiy tadqiqot ishlari respublikada M. fanining rivojlanishiga asos boʻldi. Menejment sohasida birinchi tadqiqotlar sinfiy maktablar tomonidan amalga oshirilgan. Birinchi menejerlarni asosan ishlab chiqarish (texnik yondashuv) masalalari tashvishga solgan. Ular o‘z faoliyatlarini ishchilarni moslash masalalariga qaratganlar. Bu maqsadlar uchun ish joyi dizayni ishlab chiqilgan. Turli operatsiyalarga ish vaqti o‘rganilgan va hokazo. O‘sha davrning ko‘pchilik tadqiqotchilari menejment bu san’at deb tasavvur qilgan. Menejmentni bunday tushunishning sababi hamma xodimlar ham o‘z o‘lchovlari bo‘yicha rahbarlik lavozimiga to‘g‘ri kelmasligidir.
XX asr oxiri XXI asr boshlarida menejment Oʻzbekistonda maxsus fan sifatida oliy oʻquv yurtlarida oʻqitila boshladi, menejmentga doir tadqiqotlar yoʻlga qoʻyildi, darsliklar yozildi.
16.2
Ma'muriy maktabning rivojlanishi ikki yo'nalishda - ishlab chiqarishni ratsionalizatsiya qilish va menejment muammolarini o'rganishda sodir bo'ldi. Klassik maktab vakillarining asosiy tashvishi - bu butun tashkilot ishining samaradorligiga erishishdir. Ushbu maktabning maqsadi universal boshqaruv tamoyillarini yaratishdir, ularning amalga oshirilishi albatta muvaffaqiyatga olib keladi (G. Emerson (1853-1931), A. Fayol (1841-1925), L. Urvik (1891-1983), M. Weber ( 1864-1920), G. Ford (1863-1947) 1920 yillarning boshlarida mamlakatimizda mehnatni ilmiy tashkil etish, xalq xo'jaligining barcha tarmoqlarida va davlat apparatida boshqarish sohasida faol tadqiqot ishlari boshlandi. menejmentni olimlar A. A. Bogdanov (1873-1928), A. K. Gastev (1882-1941), P. M. Kerjentsev (1881-1940), N. A. Voznesenskiy (1903-1950) va boshqalar kiritdilar.
G. Emerson o'zining "Hosildorlikning o'n ikki printsipi" (1911) fundamental ishida korxonalarni boshqarish tamoyillarini ko'rib chiqdi, ularni boshqa sohalar misollari bilan asoslab berdi. Hosildorlik yoki samaradorlik tushunchasi - bu Emerson menejment faniga kiritgan narsadir. U dastlab keng ma'noda ishlab chiqarish samaradorligi masalasini ko'targan. Emerson zamonaviy ma'noda ishlab chiqarishni boshqarish va umuman, barcha faoliyatni tashkil qilishning ko'p qirrali amaliy muammolarini hal qilishda yaxlit, tizimli yondashuvni qo'llash zaruriyati va maqsadga muvofiqligi masalasini asoslab berdi.
Frantsuz kon muhandisi A.Fayol menejment faniga katta hissa qo'shdi. U o'zining "Umumiy va sanoat menejmenti" (1916) asosiy ishida ma'muriyat faoliyatini tahlil qilishga yondashuvni ishlab chiqdi va boshqaruvning ba'zi qat'iy majburiy tamoyillarini shakllantirdi. Menejmentdagi ilmiy yo'nalishning asoschilari ishlab chiqarish muammolarini ishlab chiqdilar. Fayolle ma'murning boshqaruv rolining muhimligini ko'rsatdi. Uning yozishicha, ma'muriyat ma'muriy faoliyat - katta va kichik sanoat, tijorat, siyosiy, diniy va boshqa tashkilotlarning ishlarini muvofiqlashtirishda muhim ahamiyatga ega.
. Fayolning xizmatlari nafaqat muhandislar va texniklar, balki jamiyatning har bir a'zosi ma'muriy faoliyat tamoyillarini tushunishi kerak degan xulosadir.
Klassik ma'muriy maktab vakili L. Urvik Fayolning asosiy qoidalarini ishlab chiqdi va chuqurlashtirdi. U ma'muriy faoliyatning asosiy elementlarini shakllantirdi: rejalashtirish, tashkil etish, kadrlar bilan ta'minlash, etakchilik, muvofiqlashtirish va byudjet. U hozirgi kunga qadar o'z ahamiyatini yo'qotmagan rasmiy tashkilotni qurish tamoyillarini ishlab chiqishga e'tibor qaratdi: Agar Fayol menejmentning funktsional tomonini o'rgangan bo'lsa, unda M.Veber institutsional jihatni ishlab chiqdi. Uning asosiy ishi "Jamiyat nazariyasi va iqtisodiy tashkilot" (1920) tashkilotdagi etakchilik muammosi va hokimiyatning byurokratik tuzilishini tahlil qilishga bag'ishlangan. Veber etakchiga ega bo'lgan hokimiyat xususiyatiga qarab uchta asosiy tashkilot turlarini ajratib ko'rsatdi: xarizmatik, an'anaviy va ideal (yoki byurokratik). Veber tomonidan taklif qilingan ideal (byurokratik) tashkilotning xususiyatlari tashkilotning ayrim parametrlarini ajratib ko'rsatish va uning faoliyatini shakllantirish yo'nalishlarini aniqlashga imkon berdi.
Mamlakatimizda menejment maktabiga tegishli bo'lishi mumkin bo'lgan tadqiqotlar olib borildi. A. A. Bogdanov "Umumiy tashkiliy fan" (1913-1917) asarida tabiatda, jamiyatda, texnikada boshqaruvning barcha turlari umumiy xususiyatlarga ega ekanligini ta'kidladi. U amaliyotga "maxsus tashkiliy fanni" joriy etishga, uning predmetini, qonunlarini, asosiy toifalarini aniqlashga intildi. A. A. Bogdanov tomonidan ishlab chiqilgan bir qator tushunchalar iqtisodiy jarayonlarning matematik modellarini qurish va rejalashtirish va iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun ishlatiladi.
Rus ilmining yana bir vakili A.K.Gastev ta'kidlaganidek, mexanizatsiyalashgan ommaviy ishlab chiqarishning o'ziga xos tendentsiyalari bilan hech qanday bog'liqliksiz tashkiliy fan deb ataladigan narsani yaratish urinishlari muvaffaqiyatsizlikka mahkumdir. U o'z asarlarida mehnatni oqilona tashkil etish va madaniyatiga asosiy e'tiborni qaratdi, menejment nazariyasiga kompleks yondashishga asos yaratdi. P. M. Kerjentsev mehnatni ilmiy tashkil etish asoslarini biroz boshqacha yo'nalishda ishlab chiqdi. U mehnatni ilmiy tashkil qilishni tashkiliy texnika va tashkiliy ishlarning eng oqilona usullarini o'rganish deb tushundi. Shu bilan birga, u o'z tadqiqotlarini faoliyat sohasidan qat'i nazar, odamlarni, jamoalarni boshqarishga qaratdi.
Rus adabiyoti menejmentning nazariy printsiplarini aks ettiradi. "Sotsialistik ishlab chiqarishni boshqarish nazariyasi" monografiyasida 10 tamoyil: demokratik markazlashuv tamoyillari, siyosiy va iqtisodiy etakchilikning birligi, rejali iqtisodiy boshqaruv, mehnatni moddiy va ma'naviy rag'batlantirish, ilmiy boshqarish, mas'uliyat, samaradorlik va samaradorlik, tarmoq va hududiy boshqaruvning optimal kombinatsiyasi, iqtisodiyotning uzluksizligi echimlar.
Ilmiy menejment asoschilari va ma'muriy maktab inson omilining muhimligini angladilar, ular asosan ikki omilga e'tibor qaratdilar - ish haqi va iqtisodiy rag'batlantirishdagi adolat. 20-30-yillarda. boshqaruvning ekstensiv usullaridan intensiv uslubiga o'tishni boshlanishi ta'siri ostida insonga nisbatan ko'proq insonparvarlik bilan boshqaruvning yangi shakllarini izlash zaruriyati paydo bo'lib, "odamlar munosabatlari" maktabi shakllanmoqda. Maktab tadqiqotchilari, agar menejment o'z ishchilariga katta g'amxo'rlik ko'rsatsa, u holda xodimlar o'rtasida ularning faoliyatidan qoniqish darajasi oshadi, bu tabiiy ravishda mehnat unumdorligini oshirishga olib keladi degan taxmindan kelib chiqqan. Amerikalik olim P. Drakerning fikriga ko'ra, faqat inson resurslari iqtisodiy natijalar berishga qodir, qolgan barcha resurslar mexanika qonunlariga bo'ysunadi, ulardan yaxshiroq foydalanish mumkin, ammo ularning chiqishi hech qachon kirishlarning yig'indisidan katta bo'lmaydi. U asosiy vazifani shaxssizlashtirilgan munosabatlarni yo'q qilish va ularni sheriklik va hamkorlik tizimiga almashtirishdan ko'rdi.
Ushbu maktab tarafdorlarining maqsadi: ijtimoiy va psixologik omillar tizimiga ta'sir o'tkazish orqali boshqarishga harakat qilish.
Klassik maktab tarafdorlari, ilmiy menejment haqida yozganlar singari, menejmentning ijtimoiy jihatlari haqida unchalik ham ahamiyat bermaydilar. Bundan tashqari, ularning faoliyati asosan ilmiy metodologiyaga emas, balki shaxsiy kuzatishga asoslangan edi. "Klassikalar" tashkilotlarga keng nuqtai nazardan qarashga harakat qilishdi, tashkilotlarning umumiy xususiyatlari va shakllarini aniqlashga harakat qilishdi. Klassik maktabning maqsadi universal boshqaruv tamoyillarini yaratish edi. Bunda u ushbu tamoyillarga rioya qilish, shubhasiz, tashkilotni muvaffaqiyatga olib boradi degan fikrdan kelib chiqdi.
Ushbu tamoyillar ikkita asosiy jihatni qamrab oldi. Ulardan biri tashkilotni boshqarishning oqilona tizimini ishlab chiqish edi.Tadqiqotchilarning asosiy funktsiyalarini aniqlash - nazariyotchilar - "klassiklar" ular tashkilotni bo'linmalarga yoki ishchi guruhlarga bo'lish usulini nurlar yordamida aniqlay olishlariga ishonishgan. An'anaviy ravishda ushbu funktsiyalar moliya, ishlab chiqarish va marketingni o'z ichiga olgan. Menejmentning asosiy funktsiyalarining ta'rifi shu bilan chambarchas bog'liq edi. Fayolning menejment nazariyasiga qo'shgan asosiy hissasi shundaki, u menejmentni rejalashtirish va tashkil etish kabi bir-biriga bog'liq bo'lgan bir nechta funktsiyalardan iborat universal jarayon sifatida ko'rib chiqdi.