Botanika faniga kirish

I BOB. O’simlik hujayrasining tuzilishi.
1.1 O’simlik hujayra haqidagi ta`limot asoslari.
Sferasomalar - endoplazmatik to`r tortmalaridan ajrab chiqib, bir qavat membirana bilan qoplangan. Sferasoma yog`larni sintezashda ishtirok etadi.
Mitoxondriya - "mitos"-ip, "xondrion" granula qator amino kislotalarni yog`, uch karbonat siklidagi kislotalarni parchalanish va nafas olishi jaryonida ishtirok etadi hamda ATF ni sintezlaydi.
Plastidalar tarkibida protein va lipid bo`lgan stromalar pigment mineral elementlardan tashkil topgan fermentlar bor. Plastidalar o`simlik hujayrasida zahira oziq moddalar hosil bo`lishi va almashinuvida asosiy rol` o`ynaydi. Plastidalarning hujayradagi to`plami plastidoma deyiladi. Plastidalar hujayrada uch xil bo`ladi: leykoplast, xromaplast, xloroplast.
Leykoplastlar - hujayralarda, embrional to`qima hujayralarida, sporalar sitoplazmasida, urg`ochi gametofitlarda, urug`larda, tuganak va ildiz, piyozboshlarda hamda bir pallali o`simliklar epidermisida uchraydi. Shakli sharsimon bo`lib, kraxmal, oqsil, lipid kabi zahira moddalarni sintez qilishda ishtirok etadi. O`simliklarda kraxmal sintez qiluvchi leykoplastlar, ya`ni amiloplastlarni uchratamiz. Bularda bargdan oqib keladigan qand moddasidan ikkilamchi kraxmal donachasi hosil bo`ladi. Oqsillarni hosil qiluvchi leykoplastlarni proteinoplastlar, lipidlarni hosil qiluvchi leykoplastlar esa aleyronoplastlar deyiladi.
Xloroplastlar - o`simliklarning yer yuza qismlarida asosan barg va poya, gul, meva va urug`larida uchraydi. Xloroplastlarda fotosintez jarayonini boshqaradigan modda oqsil, yog` kislotasi vafosfolipidlarni sintez qiladigan fermenetlar bor. Xloroplast yumoloq, ovalsimon ikki tomoni bo`rtgan linzaga o`xshash bitta 1 tadan 30 tagacha bo`lishi mumkin. Tarkibi suv, oqsil, lipid, xlorofill, karotinoit, DNK, RNK uchraydi. Xlorofilli 2 komponetga "A" C55H72O5N4Mg xlorofill va "B" C55H70O6N4Mg xlorofillga ajraladi. S va V xlorofillari ham mavjud.
Yadro - irsiy belgilarni saqlashda va hujayrada oqsil sintezini boshqarishda, hujayraning nafas olishini ham nazorat qiladi. Hujayraning butun organizmini o`sishi embrional to`qima hujayralarining bo`linishi natijasida sodir bo`ladi.
Hujayra bo`linishidan oldin yadro bo`linishi ro`y beradi, hujayraning nisbatan tinch turgan holati, birinchidan ikkinchi bo`linishigacha bo`lgan davr interfaza deyiladi.
Hujayra tirik organizm bo`lgani uchun ham bo`linib ko`payadi.
Hujayra uch xil: amitoz, mitoz, meyoz yo`l bilan ko`payadi.
Hujayraning amitoz yo`l bilan ko`payishi tuban o`simliklarda bakteriya va zamburug`larda sodir bo`ladi.
Mitoz bo`linish hujayraning murakkab bo`linishi bo`lib, 4 xil fazada o`tadi. Profaza, metafaza, anafaza, telofaza. Mitoz bir soat davom etadi. Mitotik sikl umuman 10-20 soat chamasi bo`ladi. Mitoz bo`linish o`simliklarning o`suvchi qismlarida ro`y beradi.
Endomitoz - bo`linish bu hujayra ichida o`tadigan bo`linish bo`lib, undan ikkita hujayra hosil bo`lmaydi, faqat xromosomalar reduplikasiyasi ya`ni (uning ikki barobar ortishi kuzatiladi), xromosomalar hujayra qutblari tomon ajralmaydi. Bunda xromosomalar spiralanadi va yo`g`onlashadi. Hujayra markaziga to`planadi. Ikki barobar ko`paygan xromosomalar bitta yadroda qoladi. Yadrocha va yadro po`sti saqlanadi, natijada hosil bo`lgan yadro tertroploid bo`ladi, ana Shunday bo`linish hujayrada bir necha marta takrorlansa, undan hosil bo`lgan hujayra yiriklashib ko`p miqdordagi xromosomaga ega bo`ladi, poliploidga olib keladi.
Meyoz (reduksion)- meyoz bo`linish ham hujayraning murakkab bo`linishi bo`lib 4 fazada o`tadi. Mitozdan buning farqi meyoz faqat jinsiy hujayralarda sodir bo`ladi. Shuning uchun ham gulli o`simliklarda meyoz bo`linish har yili gullashfazasida o`tadi.
Fermentlar - hujayrada nafas olish fotosintez, oqsil, lipid va uglevodlarning sintezi va parchalanishida kimyoviy jarayonlarning hammasida ishtirok etadi. Hozirgachafan 2000 ga yaqin ferment borligini aniqladi. Hujayraning nafas olishida preksitaza va katalaza fermentlar ta`sirida o`tadi. O`simlik va hayvonlarning o`sishi va rivojlanishi fermentlar ishtirokida bo`ladi. Diastaza-fermenti kraxmalni qand moddasiga (mal`tozaga) aylantiradi, lekin yog` va oqsillarga ta`sir etmaydi. Invertaza fermenti shakar qamishdagi qandni parchalaydi, biroq kraxmalga ta`sir eta olmaydi. Oqsilga ta`sir etuvchi fermentlar proteaza, lipidlarga ta`sir etuvchi fermentlarga lipaza deyiladi, fermentlardan sanoatda non mahsulotlari, vino va tamaki tayyorlashda, qand, choy, kakao, pivo olishda foydalaniladi.
Vitaminlar- yunoncha "vita" so`zi hayot degan ma`noni bildiradi. Ularni 1880 yilda rus olimi N.Lunin hamda 1912 yilda esa K. Funk kashf etganlar tarkibida turli tuman organik moddalarni saqlovchi vitaminlar, fermentlar, komponentlari bo`lib, hujayrada katalizator rolini o`ynaydi. Organizmda vitaminlar yetishmasa moddalar almashuvi buziladi. Agarda ular mutlaqo bo`lmasa hayotiy funksiyalari buziladi. Hozirgacha 40 ga yaqin vitaminlar aniqlangan, ularning hammasi toza holda sanoatda ishlab chiqarilmoqda va oziq - ovqat rasionida ishlatilmoqda. Vitaminlarning nomlari yunon alfavitining bosh harflari bilan belgilanadi A, V,C, D vitaminlar o`simlikning ma`lum bir qismida joylashadi. Masalan: V (V1,V2 va boshqa) guruh vitaminlar ko`pincha urug` murtagida va po`stida yoki javdar, bug`doy kabi o`simliklarning yosh maysalarida bo`ladi. C vitamini na`matak, limon, smorodina mevalarida, piyoz va sarimsoq o`simligining piyozboshlarida, E vitamini o`simlik yog`larida bug`doy, makkajo`xori maysalarida, situris va pomidor mevasida, K vitamini - chayon o`ti bargida, sabzi ildiz mevasida ko`p bo`ladi.