Bo‘z tuproqlar mintaqasi

3.3-jadval

Tuproq sho‘rlanish darajasini baholash uchun FAO klassifikatsiyasi

Tuproqning sho’rlanish darajasi	ESe, dS/m	EC 1:1, dS/m tuproq-suv aralashmasi
Sho’rlanmagan	0-2	0- 0,60
Kuchsiz sho’rlangan	2-4	0,61-1,15
O’rta sho’rlangan	4-8	1,16-2,30
Kuchli sho’rlangan	8-16	2,31-4,70
Juda kuchli sho’rlangan	16 undan yuqori	>4,70

Agar sho„rlanishning o„lchangan (suv-tuproq aralashmasidan) qiymati 1.2 dS/m. dan katta bo’lsa, u holda tuproqning sho„rlanishi jiddiy.

Agar dalada tuz dog’lari va so„ligan qishloq xo’jalik ekinlari kuzatilmasa, tahlil vaqtida 15-20 gektar maydondagi kamida 5 ta nuqta (konvyert usulida) o„rganiladi.

Xarita tuzilgandan so„ng, dalaning qaysi yerlari cheklar bo’yicha va qaysi yerlari egatlar bo’yicha sho’r yuvish zarurligi aniq bo’ladi.

Tuproq sho‘rini yuvish. Paxtadan yuqori hosil olish uchun sho’rlangan yerlarda qishki-bahorgi tayyorgarlik ishlarini olib borish, sho’r yuvish ishlarini amalga oshirish zarur. Sho’r yuvishni sizot suvlari eng chuqur joylashgan (odatda kuz va yanvar oyidan keyin) davrda olib borish zarur.

Drenaj ishlab turgan sharoitda sho’r yuvish texnologiyasini tanlash zarur: egatlar bo„yichami yoki cheklar bo„yicha? Sho’rlanish darajasi kuchsiz bo’lsa,

-5

sho’r yuvishni bahorda egatlar bo’yicha 2000 m /ga suv me’yorda olib borish mumkin.

Kuchsiz sho’rlangan yerlarda sho’r yuvishni egatlar bo’yicha yaxob suvi berish bilan qo„shib olib borilsa, mehnat va suv iqtisod qilinadi.

Kuchsiz sho’rlangan yerlarni oldindan (kuzda) sho„rini yuvish maqsadga muvofiq emas, Chunki qishning quruq kelishi va kichik me’yorlarda suv berish bilan olib borilgan kuzgi sho’r yuvish kam samarali bo’lib, bahorda tuproqning sho„rlanishi qayta tiklanishi mumkin.

O’rta sho’rlangan yerlar, agar ular engil qumloq yoki qumoq bo’lsa egatlar bo’yicha yuviladi. O’rta sho’rlangan (qumoq va loyli) Shu ningdek, kuchli sho’rlangan yerlarni faqat cheklar bo’yicha yuvish zarur. CHeklar bo’yicha sho’r yuvishni sizot suvlari chuqur joylashgan (yanvar-fevral) vaqtda amalga oshirish kerak. Suvni tekis tarqalishi uchun cheklarning o„lchamlari 50x50 m. bo„lishi

-5

kyerak. Suv uzatish me’yorini gektariga 3-4 ming. m 2-taktda o’rta sho’rlangan

-5

tuproqlarda; 5,0-6,0 ming.m kuchli sho’rlangan tuproqlarda 3-taktda amalga oshirish lozim.

SHo‘r yuvishga tayyorgarlik ishlari. Sho’rlangan maydonlar sho„rini yuvishni samarali o’tkazishni ta’minlashda yerlarni sho’r yuvishga tayyorlash ishlarini sifatli bajarish muhim rol o„ynaydi. Buning uchun sho„ri yuviladigan maydonlar eski ekin qoldiqlaridan yaxshilab tozalanishi, sifatli haydalishi (kamida 30-35 sm chuqurlikda), maydonlar atrofidagi ariq va zovurlar tozalanishi, sug’orish anjomlari tayyorlangan bo„lishi lozim.

Zichlangan va gipsli yerlarda ikki yo„nalishda - zovurning bo„yi va eniga qarab chuqur (60-80 sm) yumshatish o„tkazilishi yerning sho„rini yaxshi yuvilishiga imkoniyat yaratadi.

Sifatli Shu dgorlangan dalada uzun bazali yordamida ikki yo„nalishda 5-6 sm li qiyalik farqi bilan joriy tekislash o’tkaziladi. So„ngra cheklar olish uchun belgilar qo„yib chiqiladi.

Sho’r yuvish uchun cheklar odatda KZU-0,3 kabi mashinalar yordamida olinadi. CHeklarning marzasi tuproqning suv o’tkazuvchanligi va sho’r yuvish me’yorlariga qarab 30-40 sm gacha balandlikda, oldin ko„ndalangiga, keyin bo„yiga qarab olinadi. Zarur hollarda marzalarning tutashgan joylarini qo„l kuchi bilan to„g„rilab chiqiladi.

Har bir fyermyer o’z dalalarini sho’rlanganlik darajasiga qarab har qaysi maydon uchun sho’r yuvishning ma’lum turini tanlaydi. Odatda kam sho’rlangan yerlarda sho’r yuvishni polosalar yoki egatlar, o’rtacha va kuchli sho’rlangan yerlarda esa cheklar yordamida o’tkazish tavsiya qilinadi.

Muayyan dala uchun sho’r yuvishning aniq muddatlari tuproqning sho’rlanish darajasi, sho’rlanish tipi, tuproq xususiyatlari, sizot suvlar sathining chuqurligi va ekin ekish muddatiga bog„liq ravishda belgilanadi.

Yerlarni sho‘rini yuvish bo’yicha tavsiyalar. Fyermyer xo„jaligida sho’r yuvishdan oldin foydalanilgan suv qayerga chiqib ketishini aniqlab olish zarur. Suvni chiqarib yuborishning iloji bo’lmasa yoki sizot suvlari yuza (1 metr) joylashgan bo’lsa, u holda sho’r yuvish tavsiya etilmaydi, Chunki bu faqat sho’rlanish jarayonining jadallaShu viga va botqoqlashishiga olib keladi. Sho’r yuvishni sizot suvlari chuqur joylashgan davrda (odatda kuz va yanvardan keyin), ob-havo sharoitlari imkon byerganda olib borish kerak.

Agar drenaj ishlab turgan bo’lsa, sho’r yuvish texnologiyasini: egatlar yoki cheklar bo’yicha tanlash kerak. Sho’rlanish darajasi kuchsiz bo„lganda, sho„r

-5

yuvishni bahorda gektariga 2000 m me’yorda, egatlar bo’yicha yaxob suvi berish yo„li bilan amalga oshirish mumkin. Egatlar etarlicha chuqur va egat oxiri byerk qilib, pushta olgichlar yordamida tayyorlanishi kerak. Sho’r yuvishni yaxob suvi berish bilan birgalikda olib borishda suv va mehnat tejaladi. Ammo kuchsiz sho’rlangan yerlarning sho„rini kuzda yuvish tavsiya etilmaydi, berilgan da va qish quruq kelganda sho’r yuvishning samarasi pasayib, bahorda qayta sho’rlanish sodir bo„lishi mumkin.

Engil qumoq yoki qumloqli o’rta sho’rlangan yerlarda egatlar bo’yicha sho’r yuvish mumkin. Qumoq va loyli o’rta sho’rlangan, Shu ningdek kuchli sho’rlangan yerlarni faqat cheklar bo’yicha yuvish zarur.

CHeklar bo’yicha sho’r yuvish sizot suvlari chuqur joylashgan vaqtda yanvar-fevral oylarida o’tkazish lozim. Suvning dala bo„ylab tekis taqsimlanishi uchun chek o„lchamlari 50x50 metrdan oshmasligi zarur. Suv berish me’yori

-5

o’rtacha sho„rlanishda gektariga 3-4 ming m (3 marta).

CHek o„lchamlari dalaning nishabligiga qarab tanlanadi (3.4-jadval).

3.4-jadval

CHek o„lchamlari

Dala nishabligi	chek o„lchamlari, m	chek maydoni, g^a
0,002 dan kichik	50 x 50	0,250
0,002-0,004	50 x 33	0,165
0,004-0,006	50 x 25	0,125
0,006-0,01	50 x 17	0,085

CHek olishdan oldin maydon yaxshilab tekislanadi. CHeklar KZU tipidagi mashinalar yordamida olinadi. CHek olish bilan bir vaqtning o„zida dala qiyaligining yuqori tomonidan o„qariq olinadi.

CHeklarga suv uzatish dalaning quyi qismidan boshlanadi va bir chekka alohida suv yuboriladi. Har bir chek undagi suv qatlami 15-20 sm etguncha to„ldiriladi. CHekka to„ldirilgan suv miqdori sho’r yuvishning umumiy me’yoriga etmasligi bois, umumiy sho’r yuvish me’yori tabaqalashtirilib, ya’ni tuprog’i kuchsiz sho’rlangan yerlarda bir marta, o’rta va kuchli sho’rlangan yerlarda bo’lib- bo’lib 3-6 sutka davomida byeriladi. Dalaga suvni cheklarning suvga to„lishini ta’minlayigan miqdorda berish tavsiya qilinadi. Buning uchun cheklarga kamida 30-40 l/s miqdorda suv byerilishi lozim.

Sho’r yuvishda har bir chekka alohida suv byeriladi va uni bir chekdan ikkinchisiga o„tishiga yo„l qo„yilmaydi. Aks holda tuproqdagi tuzlar yuvilib pastga tushmaydi, sho’r yuvishning samarasi yo„qqa chiqadi.

Suv sarfi suv o„lchash vositalari yordamida nazorat qilinadi. Ular bo„lmaganda cheklarga yig„ilgan suvning qalinligiga qarab berilgan suv miqdorini nazorat qilish mumkin.

Tuproq tobga kelishi bilan uning sho„rligi kimyoviy usullar yoki elektrokonduktometrlar yordamida yana bir bor aniqlanadi. Olingan natijalarni sho’r yuvishdan avvalgi ko„rsatkichlar bilan taqqoslash asosida o„tkazilgan sho’r yuvishning samarasi baholanadi.

Minyerallashgan suv bilan sho’r yuvish. Ba’zi hollarda sho’r yuvish uchun mo„ljallangan suv, yuqori (tuz miqdori 2-3 g/l) minyerallikka ega bulishi mumkin, bu esa fyermyerni uylantirib quyadi, bunday suv sho’r yuvishni ta’minlay oladimi?

Tadqiqotlarning ko„rsatishicha, sho’rlangan yerlar tuproq yeritmasi tarkibida yerigan tuz miqdori qo„yidagicha bo’ladi: kuchsiz sho’rlanganda 3,0-6,0 g/l; o’rta sho’rlanganda 5,0-7,5 g/l; kuchli sho’rlanganda 7,2-10,0 g/l va juda kuchli sho’rlanganda 15-16 g/l gacha. O’rta sho’rlangan tuproq sho„rini yuvish uchun minyeralliga 2 g/l bo’lgan suvdan foydalanilganda tuproq yeritmasi konsentratsiyasi suv minyeralligidan 2,5-4 marta yuqori, suv minyeralligi 3 g/l bo„lganda esa kamida 2,0-2,5 marta.

Kuchli sho’rlangan yerlar uchun, 2 g/l minyerallikka ega bo’lgan suvning konsentratsiyasi tuproq yeritmasinikidan 3,5-5,0 marta, 3 g/l minyerallikka ega bo’lgan suvniki esa 2,4-3,3 marta kam. Minyeralligi 2-3 g/l bo’lgan suv tuproqda mavjud bo’lgan tuzlarni yerita oladi va sho’r yuvish uchun yaroqlidir. Bu holda albatta tuproqning yuvilish xususiyatiga va drenajga axamiyat berish zarur.

Sizot suvlari 2,5 m dan past joylashgan va drenaj ishlab turganda, chuchuk yoki toza suv bo„lmaganda, mexanik tarkibi engil bo’lgan o’rta va kuchli sho’rlangan yerlarning sho„rini yuvishda 3 g/l gacha minyerallikka ega bo’lgan suvdan foydalanish mumkin. Minyerallangan suv bilan sho’r yuvishda samaradorlikni oshirish uchun sho’r yuvish me’yori 30% ga oshiriladi (3.5-jadval).

3.5-jadval

Minyerallashgan suvdan foydalanganda, sho’r yuvish me’yorini oshirish

Tuproqning sho„rlanish darajasi	Sho’r yuvish me’yorlari, m^3/ga
	Oddiy suv bilan yuvilganda (<1 g/l)	Minyerallangan (2-3 g/l) suv bilan yuvilganda
Kuchsiz sho’rlangan	2000	2600 - 3000
O’rta sho’rlangan	3500	4600 -5000
Kuchli sho’rlangan	5000	6500 -7000

Minyeralligi 2-3 g/l bo’lgan suv bilan kuchsiz sho’rlangan yerlarni yuvishda juda ehtiyot bo’lish lozim, Chunki drenaj yaxshi ishlamagan holatda, daladan o’z vaqtida chiqarib yuborilmagan suv bug„lanib, tuproq sho’rlanish darajasining oshishiga olib keladi. Shu ningdek og’ir tuproqlarni ham 2-3 g/l minyerallikka ega bo’lgan suv bilan yuvish tavsiya etilmaydi.

Nazorat savollari:

1. 
   Tuproq tarkibidagi tuzlarni laboratoriya sharoitida qanday aniqlanadi?
   
2. 
   Tuproq tarkibidagi tuzlarni dala sharoitida tezkor aniqlash usuli qanday aniqlanadi?
   
3. 
   Tuproq tarkibidagi tuzlarni nima uchun aniqlanadi?
   

10. 
    Qishloq xo‘jaligi ekinlaridan olingan hosil ma’lumotlariga variatsion statistika uslubda matematik ishlov byerish.
    

1. 
   Olingan hosil ma’lumotlariga variatsion statistika uslubda matematik
   

ishlov byerishni aniqlash.

Dala va hattoki vegetatsiya tajribalarida ular juda puxta o„tkazilganda parallel va variantlardan bir hosil olib bo„lmaydi. Bitta variantning o„zida hosildorlik hatto takrorlanishlar bo’yicha ham o„zgarib turadi. Bu dala tuprog’i unumdorligini bir xil emasligi, tajribani o’tkazish texnikasi, har tup o„simlik o’ziga xos o„zgaruvchanlik hususiyatiga egaligi va mexanik zararlanish bilan izohlanadi.

Ko’p sonli parallel variantlar va tajribalarda hatoliklar bo„lsmasa, tuproq unumdorligi ideal daraja birxillashtirilsa, olingan hosil haqidagi ma’lumotlarning o’rtacha arifmetik qiymati Shu hosilning haqiqiy qiymatiga mos keladi. Bunday hollarda parallel variantlardan olingan hosil uchun haqiqiy hosilning muayyan qiymati atrofida bo’ladiki, bunda ularning ko„rsatkichlari maromida taqsimlanish yeri chizig„i yoki variatsion

Parallel variantlar soni cheklangan (4-6) bizning amaliy ishimizda xar bir variant uchun hosilning o’rtacha arifmetik qiymati bu variantdagi xakiqiy hosil uchun anik ko„rsatkich bo„la olmaydi. Ammo ayrim ko„rsatkichlar xakiqiy o’rtacha qiymat atrofida ma’lum tarzda joylashayotganini bilgan xolda, empyerik o’rtacha qiymati xakiqiydan u va bu mikdordaga o„zgarish extimolligini belgilash mumkin.

Eng yukori ko„rsatkichlar o’rtacha arifmetik qiymat yakinida joylashgan. O’rtacha son ko„rsatkichidan oshishlar oshgan sari, ulardan keskin farklanuvchilar bo’ladi.

Grafikda kobarikdan botik shaklga o’tgan nukta asosiy yoki kvadratik o„zgarishga mos keladi, yunon xarfi (sigma) bilan belgilanadi. U variatsiya kamrovi, kator tarkokligini tavsiflaydi. Kator qancha tor bo’lsa, Shu ncha kam vaaksincha, kator qancha keng bo’lsa, Shu ncha katta, o„zgaruvchnlik bo„lmaganda nolga teng bo’ladi.

Xamma ko„rsatkichlarning uchdan ikki qismi (68,3%) M=oraligi ichida fakat uchdan biri (31,7%) bu oralikdan tashkarida yotadi. Demak, Shu katordagi tusmollab olingan xar kagday ko„rsatkichning oraligidan tashkariga to„gri kelish extimolligi 0,317 ga teng. U vabu tomonga o„zgarish dan ko„prok bo„lishi barcha ko„rsatkichlarning 22 dan bir qismida (4,5%), o’rtacha ko„rsatkichdan og„ish 38 dan ko„prok bo„lishi esa 370 xolatda fakat bir marta uchraydi.

Alohida aniqlanishning asosiy yoki kvadratli og„ishlari birligini xisoblash quyidagi formula bo„yyicha bajariladi:



Bunda - v o’rtacha arifmetik qiymatining aloxida aniklanish og„ish (ba’zan u bilan ifodalanadi);

Xv² - og„ishlar kvadratlar yigindisi; n - tajribaning parallel variantlari-takrorlanishlar soni.

Variatsiya katoriningg asosiy elementlariga o’rtacha arifmetik xato xam kiradi. Kiskas, o’rtacha yoki kvadratli xato dir. Uasosiy og„ishni kuzatuvlar soni ning kvadrat ildiziga bo„linganiga teng: