Bozor ishtirokchilarining o’zaro kelishuvlar bo’yicha xatti harakatlari normasi

4. Mulkchilik huquqlarini iqtisodiy asoslash

Individlar uchun mulkchilik huquqlarini o’rnatish hamda ushbu huquqlarga ularning amal qilish zarurati qonunga ixtiѐriy bo’ysunish normalari bilan o’zaro uzviy bog’langan.

Mulkchilik huquqlari individlar o’rtasida yuzaga keladigan o’zaro munosabatlardagi noaniqlikni kamaytiruvchi institutlardan biri hisoblanadi. Mulkchilik xuquqlarini tahlil qilish uchun ikkita fermer o’z podalarini biri past hosildor bo’lgan ikkita yaylovda o’tlatishini ko’rib chiqamiz Berilgan holatga ko’ra, yem-xashak zaxiralari ushbu yaylovlarning har birida bir vaqtning o’zida ikkita podani o’tlatish imkonini bermaydi. Ushbu holatda Pareto bo’yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil yakun (4; 8) ѐki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noѐb resurs (yaylov)ni taqsimlash– navbat instituti faoliyat yuritishi asosida ѐtuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi.

Xulosa

Normalar individlarning o’zaro muvofiq munosabatlari barqarorligining asosiy kafolati hisoblanadi. Iqtisodiѐtning asosiy qonuni (konstitusiyasi) deb individlarning iqtisodiy faoliyat yuritishini ta’minlovchi normalar tizimiga aytiladi. Buyruqbozlik va bozor tizimlarida iqtisodiѐt qonunining normalari o’zaro zid holda amal qiladi. Buyruqbozlik iqtisodiѐtining normalar (oddiy foyda ko’rish, maksimal individuallashtirish, «sen – menga, men - senga», qonunga tilda bo’ysunish) tizimi surunkali taqchillik, ya’ni resurslarning yetishmasligini namoѐn Bozor iqtisodiѐti normalari tizimi – bozorda bitimlarni amalga oshirish va unda muvozanatga erishish imkonini beruvchi xatti-harakatlarning o’zaro shartlangan normalari (murakkab foyda ko’rish, rasional maqsadli fe’l-atvor, individuallashmagan ishonch, xayrihohlik, ochiqlik) yig’indisini tashkil etadi.

Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noѐb resurs (yaylov)ni taqsimlash – navbat instituti faoliyat yuritishi asosida ѐtuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balkioshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-fermer esa ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nuqtai nazaridan bunday qarorning nomutanosibligini hisobga olgan holda, ikkovining ham manfaati yo’lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim. Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy etilgunga qadar va undan keyingi naflilikni taqqoslaylik. Ushbu holatda Pareto bo’yicha optimallik nuqtai nazaridan ikkita bir xil yakun (4; 8) ѐki (8; 4) mavjud. Yakunlardan birini qayd etuvchi institusional qarorlar bir nechta bo’lishi mumkin. Ulardan eng oddiysi yaylovdan foydalanishdagi ustuvorlikni unga birinchi bo’lib o’z podasini olib kelgan fermerga beruvchi qoidani qo’llashdan iborat. Kelish tartibi bo’yicha noѐb resurs (yaylov)ni taqsimlash – navbat instituti faoliyat yuritishi asosida ѐtuvchi tamoyillardan birini aks ettiradi. Biroq navbat institutidan foydalanish podani qaysi yaylovga olib borish to’g’risida qaror qabul qilish vaqtida fermerlarning ikkilanishini kamaytirmaydi, balki oshiradi. Bundan tashqari, ikkilanish har safar yaylovni tanlashda ham takrorlanadi.Yaylovda mulkchilik huquqlarining o’rnatilishigina masalani hal etishning muqobil varianti bo’ladi. Masalan, 1-fermer birinchi yaylovning, 2-fermer esa ikkinchi yaylovning mulkdori hisoblansin. Hatto fermerlarning nafliligi nuqtai nazaridan bunday qarorning nomutanosibligini hisobga olgan holda, ikkovining ham manfaati yo’lida mulkchilik huquqlarini tan olish va hurmat qilish lozim. Kam hosilli yaylovni oluvchi ikkinchi fermerning mulkchilik huquqlari joriy etilgunga qadar va undan keyingi naflilikni taqqoslaylik.