Bozor turlari

Download 1.18 Mb.

Bog'liq
Bozor turlari 2 (копия)

bajardi: Xasanov Komiljon

MONOPOLISTIK BOZORLAR (MONOPOLIYA, TABIIY MONOPOLIYA, MONOPOLISTIK RAQOBATLI BOZOR)
RAQOBATLI BOZORLAR (MUKAMMAL VA NOMUKAMMAL RAQOBATLI BOZORLAR)
OLIGOPOLIYA VA MONOPSONIYA

Monopoliya (yun. mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi oʻz tovari bilan faoliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning oʻrinbosari boʻlmaydi. Monopoliya ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi.

Tabiiy monopoliya - bozorda muayyan tovarlar (ishlar, xizmatlar) turlariga boʻlgan talabni qondirishda raqobatli sharoitlarni yaratish texnologik xususiyatlarga koʻra mumkin boʻlmaydigan yoki iqtisodiy jihatdan maqbul boʻlmaydigan holat. Tabiiy monopoliyalar faoliyati ularning mamlakat iqtisodiyotida egallagan ahamiyatini hisobga olgan holda davlat tomonidan tartibga solinadi.

Monopolistik raqobat — bu koʻpgina sotuvchilar oʻxshash boʻlgan, ammo bir xil boʻlmagan tovarlarni taklif qiluvchi bozor turi hisoblanadi. Monopolistik raqobat va monopoliya nomlari oʻxshash hisoblansa-da, amalda bu ikki raqobat turi keskin farq qiladi. Bunday raqobat turi dastlabki qarashda sof raqobatlashgan elementlariga ega boʻlsa-da, nomukammal raqobatlashgan bozorlar(monopollashgan bozor) turiga kiradi. Monopolistik raqobatda ham faoliyat yurituvchi firmalar nisbatan koʻp, yangi firmalarni bozorga kirib kelishi yoki unda harakat qiluvchi firmalarning undan chiqib ketishida kichik cheklovlar mavjud.

Mukammal (sof) raqobat - bu ko'plab ishlab chiqa-ruvchilarning raqobati bo'lib, unda har bir ishtirok-chining ta'siri iqtisodiydir. bozorning umumiy holati bo'yicha jarayon shunchalik kichikki, uni e'tiborsiz qoldirish mumkin. Mukammal raqobat sharoitida standartlashtirilgan mahsulot ishlab chiqaruvchi firmalar soni juda ko'p. Mukammal raqobatning aso-siy va xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) Odatda yuqori darajada tashkil etilgan bozorda o'z mahsulotlarini taklif qiladigan juda ko'p sonli mustaqil sotuvchilar.
2) Standartlashtirilgan mahsulotlar.
3) "Narxga rozi bo'lish".
4) Bepul kirish va sanoatdan chiqish.

Nomukammal bozor - bu individual xaridorlar va sotuvchilar narxlar va ishlab chiqarishga ta'sir ko'rsatadigan bozor. Bu yerda mahsulotlar va narxlar to'g'risida to'liq ma'lumot berilmagan. Bu mukammal raqobat, bozor muvozanati va cheksiz xaridorlar va sotuvchilar bilan ajralib turadigan mukammal bozorning aksi.

Oligopoliya — tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi.
Oligopoliya (oligo va yun. poleo — sotaman) — bozorni tashkil etish shakllaridan biri.
Oligopoliya uchun bozorda bir necha sotuvchining boʻlishi xos, ammo umumiy bozor sav-dosi hajmida ulardan har birining hissasi juda katta boʻlganidan, har bir sotuvchi oʻzi taklif etadigan mahsulotlar miqdorini oʻzgar-tirishi bilan narxlarda ham oʻzgarishlar yuz beradi.
Firmalarning uncha koʻp boʻlmasligi yashirincha kelishishlarga qulaylik tugʻdiradi. Bu esa, oʻz navbatida, ularga narxlarni belgilash, bozorni boʻlish yoki taqsimlash va boshqacha yoʻllar bilan oʻzaro raqobatni cheklashda qoʻl keladi. Yashirincha kelishishning bir qator shakllari (kartel bitimi va boshqalar) bor. Monopoliya kabi Oligopoli-ya ham nomukammal raqobat koʻrinishi hisoblanadi.
Oligopolist ishlab chiqaruvchilarga Oʻzbekistonda sement (asosan Bekobod, Quvasoy, Ohangaron, Navoiy shaharlarida joylashgan), koʻmir (Angren shahri, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Shargʻun) va Boysun (Toʻda) tumanlarida joylashgan) ishlab chiqarishni misol keltirish mumkin.

Monopsoniya — tarmoqdagi ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchilar soni juda koʻp boʻlib, ular tovar yoki xizmatlarining yagona isteʼmolchisi yoki xaridori mavjud boʻlgan sharoitdagi yakkahukmronlik holati hisoblanadi. Bunga Asakadagi avtomobil zavodi yaqqol misol boʻla oladi. Mazkur yirik korxona mamlakatimizdagi yengil avtomobillarni ishlab chiqarishda zarur boʻlgan koʻplab ehtiyot va butlovchi qismlarni ularning nisbatan mayda ishlab chiqaruvchilaridan sotib olishda yakkahukmronlik mavqeiga ega.

Download 1.18 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: