Bozorga asoslangan buxgaltyeriya tadqiqotlari elementlari

“Bozorga asoslangan buxgaltyeriya tadqiqotlari elementlari” fanidan YaB biletlari
21-bilet
1.Daromadlarning mohiyati, turkumlanishi va ularni buxgalteriya schetlarida hisobga olinishi (daromad, mahsulot sotishdan tushgan tushum, asosiy faoliyat boshqa daromadlari, moliyaviy faoliyat daromadlari, favqullodda foyda, schetlar bog‘lanishi).
2. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda ichki hisobot tizimi va uni tashkil etish. (Hisobot, buxgalteriya hisoboti, ichki hisobot, boshqaruv hisobi hisoboti).
3. Samaradorlikka ta’sir qiluvchi ko‘p millatli omillarni hisoblash (Samaradorlik, samaradorlik ko‘rsatkichlari, omillar, samaradorlikka ta’sir etuvchi omillar).
4. Ishlab chiqapish xapajatlapini yopdamchi ishlab chiqapishlar bo‘yicha hicobga olishni tashkil etish (Xarajat, yordamchi ishlab chiqarish, schetlar bog‘lanishi).
5. Boshqaruv hisobini tashkil etishning variantlari: avtonom va integratsiyalashgan (Boshqaruv hisobi, avtonom varianti, integratsiyalashgan varianti).
Kafedra mudiri M.Xolmurzaev
2.Boshqaruv hisobi birlamchi hisob ma’lumotlari asosida ichki hisobot ko‘rsatkichlarini shunday shakllantirish qobiliyatiga egaki, ular xo‘jalik yurituvchi subyekt ichidagi muloqotlar tizimi bo‘lib yuzaga chiqadi. Dastlab, birlamchi hujjatlar, asosiy va yordamchi sexlarning hisobotlarida hisob ma’lumotlari vujudga keladi; birinchi darajada ta’minot bo‘limi, tashqi kooperatsiya, ishlab chiqarish bo‘linmalari, sotish va moliya bo‘limi, buxgalteriya, ombor xo‘jaligining yig‘ma hujjatlaridagi ma’lumotlar guruhlanadi; keyingi darajalarda esa, xo‘jalik yurituvchi subyektni
boshqarishning funksional bo‘limlari (bosh konstruktor, bosh texnolog, bosh mexanik, xodimlar bo‘limi, ishlab chiqarish bo‘limi va h.k.)da yig‘ma hujjatlar hisoboti birlashtiriladi va shakllantiriladi.
Eng yuqori darajada esa, tarkibiy bo‘linmalardan olingan yig‘ma ma’lumotlar umumlashtirilishi va uning yakuniy natijasi sifatida ishlab chiqarish-dispetcherlik, reja- iqtisod va buxgalteriya bo‘limlarining hisobot hujjatlarida qayta o‘zgartirilishi amalga oshadi. Hisobotlar tarkibi ulardan maqsadli ravishda foydalanishga yoki rahbarning lavozimiga bevosita bog‘liq. Buxgalterlar quyidagi hisobot shakllarini tuzadilar: mahsulot tannarxini aniqlash maqsadida tannarx tahlili bo‘yicha hisobotlar; kelgusi xarajatlarni rejalashtirish uchun smetalar; bajarilgan ishlar natijalarini baholash uchun ishlab chiqarish bo‘linmalarining joriy operativ (tezkor) hisobotlari; operativ (tezkor) qarorlar qabul qilish uchun ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar hisobotlari; shuningdek uzoq muddatli rejalashtirish va istiqbolni belgilash uchun kapital quyilmalar smetalari tahlilini amalga oshiradilar.
Shunday qilib, tizim ma’lumotlarning to‘liqligi va tahliliyligi tamoyiliga javob berishi lozim. Hisobotlarda aks etgan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha tahliliy qayta ishlov berishni talab qilmasligi, jarayonlar sinteziga (boshqaruvning past darajasidan yuqori darajasigacha) teskari bo‘lmasligi, balki tahlil uchun qulay qilib berilishi kerak. Ushbu tamoyilning buzilishi boshqaruv tizimining qimmatlashuviga va tezkorlikning yo‘qolishiga olib keladi.

4.Ишлаб чиқариш харажатларини элементлари ва калькуляция моддалари бўйича ҳисоб юритишни таъминлаш мақсадида асосий ишлаб чиқаришнинг барча харажатлари 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» счетида тайёрланаётган маҳсулот турлари бўйича гуруҳланади.
2010-«Асосий ишлаб чиқариш» счетидан харажатларни ҳисобга олишда қуйидаги корхона ва ташкилотлар фойдаланади:

• 
  маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича саноат ва қишлоқ хўжалиги корхоналари;
  
• 
  қурилиш-монтаж, геология-қидирув ишларини бажариш бўйича пудрат, геология ва лойиҳа қидирув ташкилотлари;
  
• 
  хизматлар кўрсатиш бўйича транспорт ва алоқа корхоналари;
  
• 
  илмий-тадқиқот ва конструкторлик ишларини бажариш бўйича илмий-тадқиқот корхоналари;
  
• 
  автомобиль йўлларини асраш ва таъмирлаш бўйича йўл хўжаликлари.
  

Ушбу счетнинг дебетида маҳсулотлар ишлаб чиқариш, ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатиш билан бевосита боғлиқ бўлган тўғри харажатлар, шунингдек, ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари, бракдан кўрилган йўқотишлар ва асосий ишлаб чиқаришни бошқариш ва хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган эгри харажатлар акс эттирилади.
2010-«Асосий ишлаб чиқариш» счетининг кредитида ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот, бажарилган иш ва кўрсатилган хизматларнинг ҳақиқий таннархи суммаси акс эттирилади.
©рдамчи ишлаб чиқаришдаги маҳсулот (иш, хизматлар) таннархини аниқлаш учун тегишли харажатлар 2300-«©рдамчи ишлаб чиқариш ҳисоби» счетларида гуруҳланади.
2300-«©рдамчи ишлаб чиқаришлар ҳисоби» счетларидан қуйидаги ёрдамчи ишлаб чиқаришларни ҳисобга олишда фойдаланилади:

• 
  энергиянинг ҳар хил турлари (электроэнергия, газ ва бошқалар) билан ёрдам кўрсатиш;
  
• 
  транспорт хизматларини амалга ошириш;
  
• 
  асосий воситаларни таъмирлаш;
  
• 
  инструментлар, штамплар, қурилиш деталлари, конструкцияларни тайёрлаш;
  
• 
  тош, шағал, қум ва бошқа рудасиз материаллар қазиб олиш;
  
• 
  ёғоч материалларини тайёрлаш ва уларга ишлов бериш;
  
• 
  қишлоқ хўжали маҳсулотларини тузлаш, қоқи қилиш ва консервалаш (асосан савдо корхоналарида);
  
• 
  махсус кийимлар ва пойафзалларни таъмирлаш, тикиш ва бошқалар.
  

Шунингдек, мазкур счетларда 21-сонли Б¥МСга мувофиқ, хўжалик юритувчи субъектлар балансида турган илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик бўлинмалари харажатлари ҳам ҳисобга олиниши мумкин.
2300-«©рдамчи ишлаб чиқаришлар ҳисоби» счетларининг дебетида маҳсулотлар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш ва ишла бажариш билан боғлиқ бўлган бевосита харажатлар, шу билан бирга ёрдамчи ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган эгри харажатлар ҳамда бракдан кўрилган йўқотишлар харажатлари акс эттирилади.
2300-«©рдамчи ишлаб чиқаришлар ҳисоби» счетлари дебетланганда қуйидаги счетлар кредитланади:

• 
  0200-«Асосий воситаларнинг эскириши ҳисоби»;
  
• 
  0500-«Номоддий активларнинг амортизацияси ҳисоби»;
  
• 
  1000-«Материаллар ҳисоби»;
  
• 
  1100-«£стиришдаги ва боқувдаги ҳайвонлар ҳисоби»;
  
• 
  1610-«Материаллар қийматидаги оғишишлар»;
  
• 
  2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари»;
  
• 
  2610-«Ишлаб чиқаришдаги брак»;
  
• 
  2810-«Омбордаги тайёр маҳсулотлар»
  
• 
  3100-«Келгуси даврлар харажатлари ҳисоби»;
  
• 
  3200-«Муддати узайтирилган харажатлар ҳисоби»;
  
• 
  4860-«Даъволар бўйича олинадиган счетлар»;
  
• 
  6010-«Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўловлар»;
  
• 
  6500-«Суғурта бўйича қарзлар ва давлат мақсадли фондларига тўловлар ҳисоби»;
  
• 
  6710-«Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашишлар»;
  
• 
  6970-«¥исобдор шахсларга қарзлар»;
  
• 
  6990-«Бошқа мажбуриятлар»;
  
• 
  6110-«Алоҳида балансга ажратилган бўлинмаларга тўланадиган счетлар»;
  
• 
  9390-«Бошқа операцион даромадлар».
  

2300-«©рдамчи ишлаб чиқаришлар ҳисоби» счетларининг кредитида ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулот (кўрсатилган хизмат, бажарилган ишлар)нинг ҳақиқий таннархи кўрсатилади.