Буддавийликнинг вужудга келиши ва унинг жаҳон динига айланиши

Буддавийлик.

Режа:

1. 
   Буддавийликнинг вужудга келиши ва унинг жаҳон динига айланиши.
   
2. 
   Сиддхарта Гаутама – буддавийлик асосчиси.
   
3. 
   Буддавийлик таълимоти.
   
4. 
   Буддавийлик дининининг тарқалиши.
   

Илмий адабиётларда буддавийлик, христианлик ва ислом жаҳон динлари сифатида ўрганилади. Жуғрофий нуқтаи назардан ушбу динлар тарқалмаган ўлка, мамлакат деярли учрамайди. Ушбу жаҳон динлари асосланган ва илгари сурадиган умуминсоний ахлоқий-фалсафий қарашлар жаҳондаги турли таълимотларга, тузумлар ва таълим-тарбия тизимларига таъсир этиб келадики, бу омил уларни жаҳонда кенг тарқалган динлар сифатида қарашга ундайди.

Буддавийлик эр.ав. VI-V асрларда Ҳиндистонда юзага келган. Ўша пайтларда Ҳиндистонда уруғ-қабилачилик муносабатлари емирилиб, қулдорлик муносабатлари шаклланаётган эди.
Маълумки, ижтимоий муносабатларнинг ўзгариши кишилар ҳаётига ё ижобий ёки акс таъсир кўрсатади, уларнинг ўз даврига муносабатларини ё чуқурлаштиради ёки кескинлаштиради. Ана шундай ўзгаришлар даврида турли ижодий, фалсафий, диний ва сиёсий оқимлар,қарашлар юзага келади ва улар келгуси тараққиётни белгилаб беради.
Ҳиндистонда кенг тарқалган брахмонлик давр талабларига жавоб бермай қўяди. Ундаги табақавий ёндашиш, тоат-ибодатларнинг тор доирадаги кишилар томонидан халққа тушунарсиз тилда олиб борилиши каби омиллар брахмонликни ёт эътиқодга айлантиради.
Бундан ташқари Ҳиндистонда турли князликлар мавжуд бўлиб, улар ўртасида тез-тез тўқнашувлар, урушлар содир бўлиб турар, ушбу низолардан эса оддий халқ, ҳунарманд ва деҳқонлар азоб тортарди. Демак, ушбу князликларни бирлаштиришга объектив эҳтиёж мавжуд эди.
Баъзи адабиётларда буддавийлик қулдорлик тузуми дини сифатида юзага келган деган фикр учрайди. Бу фикрни асослаш учун буддавийликдаги «ёмонликка қарши бош кўтармаслик керак» деган ғоя келтирилади. Халқларни, кишиларни бирлаштириш ғояси деярли барча динларда мавжуд. Юқоридаги фикр қулдорларни қўллаб-қувватлашга, уларга итоат этиб яшашга эмас, балки кишилар психологиясини яхши билган кишининг ўзаро муроса қилиб, муроса йўлларини излаб яшашга даъватидир. Шунинг учун буддавийликнинг юзага келиши негизида Будда изланишларининг хусусиятлари, ўзига хос талқинлари ва янги ғояларни илгари суриш усуллари ётади. Унинг аввало Шарқий Ҳиндистон, кейин Ҳиндистон ва бошқа минтақаларга кенг тарқалиши эса, шаклланаётган янги муносабатлар ва давр эҳтиёжларининг натижасидир.
Буддавийликнинг асосчиси Шакья князлиги ҳукмдорининг ўғли Сидхарта Гаутамадир. «Будда» эса унинг «ҳақиқат нажоткори» деган кейинги номидир. Баъзан уни «нурланган», «софланган», «камолот йўлини топган» деган сўзлар билан ҳам аташади.
Будданинг дунёга келиши ҳақида турли ҳикоялар, ривоятлар мавжуд. Баъзан унинг туғилишини ер қимирлаши, мамақалдироқлар гумбурлаши, чақмоқлар чақиб бутун оламга комил бир зот келганидан хабар берувчи овозлар эшитилган, дейишади. Ҳатто Будда онасидан чордона қурган ҳолда туғилган, шунинг учун хайкалларда у чордона қуриб ўтиради, деган ғайритабиий фикрлар юради. Хуллас, илоҳий зотларнинг туғилиши ҳам илоҳийона афсоналар билан йўғрилган бўлади.
Шакья қабиласининг ҳукмдори Шуддходана фолбинни ўз олдига чақириб, ўғли келгусида ким бўлишини билиб беришини сўрайди. Фолбин, ўғлинг истаса шоҳ, йирик давлатнинг ҳукмдори , истаса кишиларнинг маънавий ҳаётига йўлбошчи бўлиши мумкин, деб башорат қилади. Подшоҳ ўғлини ўз меросхўри бўлишини, давлатни мустаҳкамлаб, уни идора этишини истарди. Шунинг учун у Сидхартхани дунё ишларига жалб этиш учун ҳамма чораларни кўради. Аммо шаҳзода катта бўлгач, ҳаётдаги лаззатлардан тўла баҳраманд бўлиб, ҳамма нарсанинг ўткинчи эканини англаб етгач, кишиларни азоб-уқубатлардан халос этиш йўлларини топишга аҳд қилади. Суюкли фарзанди ва хотинидан, шоҳона яшашдан воз кечиб зоҳидлик йўлига киради. Етти йил ўрмон ичида ҳаёт азоб-уқубатлари, машаққатлари ва улардан кишиларни халос этиш йўллари ҳақида бош қотиради. Оч, юпун яшайди, бутун борлиғи билан нажот йўлларини излайди.
Будданинг ҳаёти «Абнихишкрамансутра» (1 аср), «Ниданакатха» (1 аср) «Махавсоту» (2 аср) «Лалитавистара» (1-2 асрлар) каби асарларда ўз аксини топган. Худди шунингдек Будда ҳаёти ҳақида фалсафий, бадиий асарлар ҳам ёзилган.
Будда ўз таълимотини 40 йил тарғиб этди, аммо у кишиларни маънавий-аҳлоқий камолга эриштириш жуда қийин иш, асло амалга ошириб бўлмайдиган вазифа эканлигини умрининг охирида англаб етади.Топган ҳақиқатларини одамларга етказди, камол топган киши сифатида обрў топди, шогирдлар орттирди, лекин давлат, тахт, ер учун курашаётган шоҳлараро низоларни тўхтаолмади. Умринг охирида ўзаро урушдан вайрон бўлган юртини кўриб, ридоси билан бошини беркитганича ерга тиз чўкади. «Ҳаммаси ўткинчи, ҳаммаси ўтар» деган афсус-надоматларга тўла сўзлари унинг ҳаёти ва изланишларининг ўзига хос якуни бўлди.
Буддавийликда тушкунлик етакчи ўринда туради, у кишини борлиқдан, ҳаётдан кечиб яшашга ундайди деган фикр мавжуд. Ҳақиқатан ҳам динда тушкунликка мойил фикрлар, қарашлар бор, аммо у маънавий-ахлоқий камол топиш йўллари йўқ дегани эмас. Буддавийликда кишини ахлоқий камолотга етаклаш бош ғоядир.

Илк буддавийликда «тўрт олий ҳақиқат» ёки «тўрт йўл» ҳақида фикр юритилади. Улар:
1. Ҳаёт азоб-уқубатлардан иборат;
2. Ушбу азоб-уқубатларнинг сабаблари мавжуд;
3. Азоб-уқубатлардан қутулиш мумкин;
4. Азоб-уқубатлардан қутулиш йўлларидир.
Туғилиш азоб, касаллик азоб, яқин кишиларингни йўқотиш азоб, демак, ҳаёт азоб-уқубатлардан иборатдир. “Ушбу азоб-уқубатларнинг,- дейди Будда,- сабаблари, боислари мавжуд. Улар нафс, хоҳиш-истак, яшашга берилиш, ҳирс, меҳр ва б. Ушбу сабаблар боис киши бу дунёга ўзини боғлайди, агар истаклар қондирилмаса азият, азоб тортади, зўравонликка, ахлоқсизликка йўл тутади. Бироқ бу боислар, истаклар киши устидан мутлақ ҳукмрон эмас, уларни бартараф этиш, улардан қутулиш мумкин. Улар бир-бирига боғлиқ «саккизлик»дан иборатдир.
1. Тақводорлик эътиқоди.
2. Тақводорлик қатъияти.
3. Тақводорлик сўзи.
4. Тақводорлик ҳаракати, фаолияти.
5. Тақводорлик турмуши.
6. Тақводорликка интилиш.
7. Тақводорликни орзу қилиш.
8. Тақводорлик ўйи билан яшаш.
Диққат билан кузатсак, ушбу йўллар ўртасида бир-бирига яқинлик кўп. Уларнинг ҳаммасида ҳаром-ҳаришдан, ёмон ишлардан сақланиш, пок яшашга даъват бор. Ушбу йўлларни босиб ўтган одам нажот топади, азоб-уқубатлардан халос бўлади ва нирванага етади.
Будда ушбу тақводорлик йўллари осонлик билан, шахснинг ўз истаклари билангина амалга ошади, деб ўйлашдан узоқ бўлган. У, «ўзинг ўзинггга халоскорсан, ўзинг ўзингга нажоткорсан, нажотни якка ўзингдан изла”, десада, шахс мураккаб ижтимоий муносабатларга банди эканлигини унутмаган. Будда асос солган сангха ҳам аслида иттифоқ бўлиб, ижтимо тарзда комиллик йўлларини қидиришга қаратилган эди. Ибодатхонада яшаганларнинг тилаб топганларининг бир қисмини йиртқич ҳайвонларга, иккинчи қисмини етим-есирларга, учинчи қисмини ожиз ҳаммаслакларига бўлиб бериши зарурлиги ҳам зоҳидона камол топиш мумкин эмаслигини кўрсатади.
Будда таълимотига кўра, олам уч поғонадан иборат. Пастки поғонада одамлар ва ҳайвонлар яшайдилар. Бу поғонада руҳ қафасда бўлиб, у тинмай ташқарига, юқори поғонага интилади. Одам эзгу ишларни қилса, ҳирсга, нафсга берилмаса, Будда таълимотига амал қилиб яшаса, руҳ навбатдаги поғонага кўтарилиши мумкин. Қуйи поғонада ёмон ниятли ва ёмон ишларни қиладиган одамлар яшайди. Улар ҳаёт азоб-уқубатларини тортиш учун яна ва яна туғилаверадилар.
Иккинчи поғонада ҳаёт азоб-уқубатларидан холос бўлган, аммо учинчи поғона-нирванага етолмаган кишилар яшайди. Улар авлиёлар, покланиш йўлига кирган кишилардир. Ушбу поғона «бодисатва» деб аталади.
Учинчи поғона нирванадир. Унда азоб-уқубатлардан мутлақ озод бўлган, нурланган, покланганлар яшайдилар. Улар ҳирсдан, нафсдан, ердаги одамларни ўзига банди этадиган ташвишлардан холидирлар. Мутлақ осойишталик уларнинг шод, бахтиёр яшашини таъминлайди. Жон, руҳ қайта туғилмайди, у мутлақ ором қўйнидадир.
Нирванага етиш, ҳатто киши гуноҳлардан ўзини тийган бўлса ҳам, қийин. Айрим манбаларга қараганда нирванага етган кишилар кўп эмас.
Будда юқоридаги тақводорлик йўлларига амал қилишни ахлоқий талаблар билан ҳам қўшишга интилади. Худди шунинг учун ҳам буддавийликка дин эмас, балки аҳлоқий-фалсафий таълимот сифатида қараш мавжуд. Ушбу аҳлоқий талаблар қуйидагилардан иборатдир.
1. Ҳеч бир тирик мавжудотни ўлдирмаслик.
2. Ҳеч кимнинг мол-мулкига кўз тикмаслик.
3. Аёлларга меҳр қўймаслик.
4. Алданмаслик.
5. Ичкилик ичмаслик.
Ушбу ахлоқий талабларнинг айримларини христианлик ва исломда ҳам учратамиз. Масалан, «бировнинг молига, хотинига, кўз олайтирма”, дейди Исо алайҳиссалом. Ислом эса ёлғон гапиришни, ичкилик ичишни гуноҳ деб билади.
Буддавийлик III асрга келиб Ҳиндистон доирасидан чиқиб, Афғонистон, Эрон ва Ўрта Осиё ҳудудларига ҳам тарқалди. Подшо Ашока (мил.авв. 273-232йй.) эса уни ўз давлатининг расмий дини деб эълон қилди. Будда таълимотига оид манбаларни, китобларни, халқ ичидаги афсона, ривоят ва Будда ҳаётига оид ҳикояларни тўплаттирди. Кушонлар давлатида ҳам расмий дин даражасига кўтарилди. Буддавийликнинг бундай кенг тарқалиши унда хинаяна (кичик доира) ва махаяна (катта доира) оқимларини юзага келтирди.
Хинаяна тарафдорлари Будда тириклигида ишлаб чиқилган тартибларни, ижтимо бўлиб нажот топиш усуллари (сангха)ни ёқлайдилар. Улар нирванага фақат буддавийлик руҳонийлари етишиши мумкин деб ҳисоблашади. Бу ақида нирвана таълимотини тор тушуниш натижасида юзага келган бўлса ажаб эмас.
Махаяна тарафдорлари Буддани худо деб қарашади. Улар нирванага ахлоқий талабларга амал қилган ҳар қандай киши Будда таълимотига етишиши мумкин, деган фикрни илгари суришади. Бу эса буддавийликнинг ахлоқий нормаларига мос келади.
Худди шунингдек, махаяна тарафдорлари буддавийликка жаннат ҳақидаги догмани ҳам олиб кирдилар. Бу Сиддҳартханинг тириклик даврида йўқ эди. Умуман Будда худо, жон, руҳ ҳақида фикр юритишдан қочган. Унинг учун камолот йўли инсоннинг ахлоқидадир.

Буддавийлик қадимий ҳинд диний фалсафий таълимотлари асосида вужудга келган. Унинг асосини “Ҳаёт бу азоб –уқубатдир”, ва “нажот йўли мавжуд” деган ғоя ташкил этади. Унинг таълимотига кўра, инсон ўзига мослашган мавжудот бўлиб, ўзидан туғилади, ўзини ўзи ҳалок этади ёки қутқаради. Булар Будданинг илк даъватида мужассамлашган 4 ҳақиқатда ўз ифодасини топган.
1. Азоб-уқубатлар мавжудлиги ҳақидаги таълимот бўлиб ҳар бир тирик жон уни бошидан кечиради, шунинг учун ҳар қандай ҳаёт азоб –уқубатдир. Демак туғилмоқ, яшамоқ, касаллик, ўлим ва бошқалар азоб-уқубатлардир. Дунё тузилишининг асосий қонуни бир-бирига боғлиқлик. Ҳеч бир нарса сабабсиз бўлмайди, лекин унинг сабабини билиш мумкин эмас. Буддавийлик дунё қандай бўлса, уни шундайлигича қабул қилишга чақиради. Буддавийлик таълимотига асосан худо бор нарса, хох у моддий бўлсин ёки маънавий, у дхарма (элемент)лардан тузилган. Улар ҳаракатсиз бўлиб, уларни ҳаракатлантирувчи куч инсон хаёллари ва сўзларидир. Инсонни ташкил этувчи 5 та шакл яъни тана, сезги, ҳис-туйғу, ҳаракат ва англаш бўлиб, инсон улар орқали яшайди ва борлиқ билан алоқада бўлади.
2. Азоб-уқубат, қийноқларнинг сабаби мавжудлиги ҳақидаги таълимот бўлиб, инсон моддий нарсалар ва маънавий қадриятлардан фойдаланиб, уларни ҳақиқий ва доимий деб ҳисоблайди ва уларга эга бўлиш учун доимо ҳаракат қилади. Будда манбаларида: “Ташналикдан меҳрибонлик келиб чиқади, меҳрибонликдан борлиқ юзага келади, борлиқдан туғилиш юзага келади, туғилишдан эса қарилик ва ўлим, бахтсизлик, ғам-ғусса, азоб-уқубат, хўрлик, умидсизлик пайдо бўлади. Демак, қайта туғилиш ва янгидан қийноқларга дучор бўлиш давом этади” дейилган.
3. Азоб-уқубат, қийноқларни бартараф этиш ҳақидаги таълимот. Ҳар қандай ҳаёт,-дейилади Будда таълимотида, -барча мавжудотга азоб берувчи ёмонликдир. Ёмонлик ва қийноқларнинг сабаби –инсон ва барча тирик мавжудотлар бу дунёга боғланганлиги, кўнгил қўйганлигидир”. Демак, азоб-уқубат ва қийноқлардан қутилиш учун кишилар ўзларининг истак ва нафсларини жиловлаб олишлари керак.
4. Азоб-уқубат ва қийноқлардан қутулишнинг нажот йўли борлиги ҳақидаги таълимот ўз мазмунини қуйидаги 8 та олижаноб йўлда мужассам этади.
1) тўғри маслак, тўғри нуқтаи –назар –бу доноликдир.
2) Тўғри ният. Бу барча мавжудотга дўстона муносабатда бўлишни, ҳар қандай шароитда ҳам руҳан вазмин бўлишни англатади.
3) Тўғри юриш-туриш. Ўғирлик қилмаслик, тирик мавжудотни ўлдирмаслик, ноқонуний никоҳда бўлмаслик, маст бўлмаслик, ёлғон гапирмаслик.
4) Тўғри сўз. Ёлғон гапиришдан, фисқу-фасод суҳбатлардан, бўҳтонлардан, миш-мишлардан ўзини тийиш.
5) Яшашнинг тўғри даромад манбаига эга бўлиш.
6) Тўғри ҳатти-ҳаракат. Ёмон фикрламаслик, фойдали ўй-фикрлар билан яшаш.
7) Тўғри хотирлаш. Бу Будданинг аҳлоқ нормаларига амал қилиб яшашида муҳим аҳамиятга эгадир.
8) Фикр-эътиборни тўғри нарсаларга қаратиш. Бу инсонга Будда таълимоти қоидаларидан чалғимай яшаш имконини беради.
Буддавийликнинг маросим ва байрамлари
Эрталабки ва кечки ибодат ҳар куни адо этилади. Бунда дуолар ўқилади ва сажда қилинади. Ибодат Будда тасвирига қараб бажарилади. Тасвир атрофига тароват тарқатувчи гуллар қўйилади, шамлар ёқилади. Гулларнинг қуриши дунёнинг ўткинчи эканлиги, шам нури дунёнинг нурланганлиги рамзидир.
Дунёвий ҳаёт кечирувчи буддавийлар монахларга егулик келтирадилар.
Бир ойда 2 марта “тийилиш куни” ўтказилади. Бунда ҳақиқатнинг 8 лик йўли талаблари такрорланади. Монахлар дунёвий ҳаёт кечирувчи диндорлар устига сув сепадилар. Улар эса ерга сув сепадилар.
Буддавийликда яна дунёга келишни, балоғат ёшини нишонлаш, никоҳ, янги уйга кўчиб ўтиш, аждодларни хотирлаш, дафн этиш каби маросимлар бор.
Буддавийлик байрамлари –янги йил, Будда туғилган куни, нурланган ва вафот этган кунлари байрам қилинади. Янги йил байрами апрелнинг ўрталарида 2-3 кун нишонланади. Бу кунлари буддавийлар Буддани, авлиёларни, аждодларни эслайдилар. Бунда томчилатиб сув сепилади. Бу айни вақтда ёмғир чақириш ва хотиржам ҳаёт белгиси ҳисобланади.
Буддавийликнинг тарқалиши.
Унинг тарқалишида сангҳа буддавийлик жамоаларининг роли катта бўлган. Улар йилнинг об-ҳавоси яхши бўлган 9 ойи мобайнида шаҳарма-шаҳар, қишлоқма-қишлоқ юришиб будда таълимотини ўрганишган. Фақат ёғингарчилик кучли бўлган 3 ой ибодатхоналарда ибодат қилиш билан шуғулланишган.
Мил. Авв. 273-232 йилларда ҳукмронлик қилган Ашока даврида буддавийлик кенг тарқалган. У бутун Ҳиндистонни ягона давлатга бирлаштириб, буддавийлик ҳаракатининг кучайишига ҳомийлик қилган ва умрининг охирида ўзи ҳам монахликни қабул қилган.
Буддавилий милодий I асрда Хитойга, IV асрда Кореяга, VI асрда Японияга, XVII-XVIII асрларда Бурятистон ва Тувага, XIX-XX асрларда Америка ва Европага тарқалган.
Хитой маълумотларига қараганда, буддавийликнинг Хитойга кириб боришида Ўрта Осиёдан борган будда олимларининг ҳиссаси катта бўлган. Тахминан 30 га яқин даъватчи олимлар Хитойнинг турли шаҳарларида Будда таълимотини ёйганлар.
Буддавийликнинг кенг тарқалишининг яна бир сабаби – у бошқа худоларга сиғинишни ҳеч қачон таъқиқламаган. Будда тимсоли билан бирга бошқа худолар ва муқаддас шахсларнинг рамзлари ҳам ибодатхоналардан жой олган.


АДАБИЁТЛАР:

1. Диншунослик. Маърузалар матни. –Т.: 2000.

2. Открытие Индии. Философские и эстетические воззренеия в Индии ХХ века. –М.: Худ. лит-ра, 1987.
3. Будда. Жизнь Учение Мысли Изречения Афоризмы. –Мн.: Совр. 22слово, 1998.Радхакришнан С. Индийская философия. –М.: Изд-во иностр. лит-ры, т.1, 1956.
4. Рерих Е.И. Основы буддизма. –Улан-Удэ, Бурят. книж. изд-во, 1991.