Bugungi kunda bozor munosabatlarining rivojlanishida yangi kasb-hunarlarni shakllantirish, davr talabiga mos keluvchi yetuk mutaxassis kadrlar yetishtirish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda

Bugungi kunda bozor munosabatlarining rivojlanishida yangi kasb-hunarlarni shakllantirish, davr talabiga mos keluvchi yetuk mutaxassis kadrlar yetishtirish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Globalizatsiya jarayonlariga ijodiy kompleks yondashish, kasb madaniyati, komillik va mukammallik haqida alloma va mutafakkirlaming qarashlarini tahlil etishda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga xos jihatlarni va zamonaviy tajribalami chuqur egallash, texnika, texnologiya va axborot madaniyatini o‘zlashtirish masalalari ham akmeologiyaning obyektlaridan biriga aylanishi mumkin.

Har qancha yangi imkoniyatlarga ega bo‘lgan texnologiyalardan ko‘ra, zamonaviy va intellektual bilimga ega mohir va aql bilan ish tuta biladigan, o‘z kasbining yetuk mutaxassislari, mahorat egalari kabi aniq maqsadga to'la erishib bo'lmaydi. Inson idroki, aql-zakovatiga, inson kasbiy mahoratini shakllantirishga qaratilgan uzoq muddatli tajriba orttitish, ko'nikma va malakalarni hosil qilish har qanday tashkilotning uzoq muddatli ustuvor faoliyatining asosiy omili bo'lib kelmoqda.
Ayni asrda eng ilg‘or kompaniyalar o'z personallarini zamonaviy bilimlar asosida o'qitishga, malakasini oshirishga, mehnatlariga sharoitlar yaratishga va bir butun jamoa bo'lib ishlashiga alohida ahamiyat bermoqdalar. Yoshlar o'z mutaxassisliklari asosida ishga kirib kelmoqdalar lekin ularning malaka ko'rsatkichlari, bilimlari, iqtidori mos ravishda yuksalishi uchun uzoq muddatli amaliy jarayonlarni talab etadi. Akmeologiyaning tadqiqot obyekti - bu “akme”– shaxs ya’ni yetuk shaxs, obyektiv qonuniyatlarga asoslangan holda kasb faoliyatining va ijodiy faoliyatning metodologik, texnologik hamda gumanitar jihatlarini o 'rganish jarayonida jamiyat rivojida kasb-hunar moddiy, ma'naviy jihatlari bilan bog'liq akmeologik muammolami aniqlaydi.
Akmeologik yondashuv yordamida kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini takomillashtirishni turli qirralarini hisobga olgan holda, malakali mutaxassislarning ijodiy qobiliyatlarini ochish va rivojlantirish muammolari oldingi o'ringa chiqib bormoqda. Bu borada ta'lim tizimida o'qituvchi shaxsiga e'tibor katta. Bo'lajak o'qituvchilarning kasbiy moslashishini ijodiy qobiliyatini akmeologik jihatdan tadqiq qilinsa, bugungi zamon talabiga mos, biroq avvalgi chuqur bilimlarga ham ega yetuk o'qituvchi shaxsini, o'z ishining mutaxassisi etib yetishtirish jarayoni juda murakkab pedagogik va psixologik jarayon hisoblanadi.
Yosh avlodga bilim beruvchi yetuk mutaxassis kadrlar tayyorlash muhim ustuvor masala bo‘lib qolaveradi. O‘qituvchi shaxsi o‘z ustida tinimsiz ishlashi hamda izlanishi masalasiga e’tibor bugungi kunda ham juda katta. Akmeologik yondashuvlar asosida o'z faoliyatining akme darajasiga intilish va uni ro'yobga chiqarish ustida yangi usul va har kim o‘ziga xos yo'nalishlaridan borishini talab etadi.
B. G. Ananyev “inson bilim predmeti sifatida” monografiyasida inson haqidagi fanlar tizimida akmeologiyaning shaxs sifatida o'rnini belgilab bergan ¹.U ta'lim ta'siri ostida kattalarning rivojlanishi, shuningdek, kattalar va bolalarning ta'lim orqali rivojlanishi bo'yicha birinchi uzunlamasına tadqiqotlarni tashkil etdi. Bu fundamental ta'limning akmeologik nazariyasini yaratishga olib keldi.
Aynan akmeologiyada ta’lim birinchi marta madaniyat mahsulotlarida insonning tabiiy salohiyatini o'z - o'zini anglash qonunlariga bo'ysunadigan, kerakli neoplazmalar-insonda ma'naviy mahsulotlarni ta'minlaydigan o'z-o'zini tashkil etuvchi tizim sifatida ko'rib chiqilgan. Pedagogik akmeologiya ta'limning AK-meologiyasiga aylandi, uning vazifasi o'quv jarayoni sub'ektlarini faoliyatning turli sohalarida, shu jumladan tanlangan kasbda insonning ijodiy salohiyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish nazariyasi va texnologiyalari bilan jihozlashdir.
Akme fenomenining universalligini tan olish ta'lim akmeologiyasining mohiyatini inson, kattalar va o'sishning yaxlit rivojlanishida, har bir yosh bosqichida va uzluksiz ta'limning har bir bosqichida cho'qqilarga chiqish qonuniyatlari haqidagi fan sifatida tushunishni asoslaydi. Ta'limga akmeologik yondashuv insonning ta'lim muhitida o'zini o'zi takomillashtirishga, uning rivojlanishiga, o'sib borayotgan va kattalarni bir cho'qqidan ikkinchisiga ko'chirishga, yetukligining turli darajalarida, ijodida, sog'lig'ida va hokazolarda akmega erishishga qaratilgan. Akmeologiya ta’lim tizimlari sharoitida o'sib borayotgan va kattalarning yaxlit rivojlanishidagi eng yuqori yutuqlarga yo'naltirilgan nazariy va uslubiy yondashuv sifatida ishlaydi. Akmeologik yondashuv quyidagilarni o'z ichiga oladi:

1. 
   ta'lim muhitida o'sib borayotgan va kattalarni yaxlit o'rganish-shaxs, shaxs, individuallik va hayot sub'ekti sifatida;
   
2. 
   muvaffaqiyatni rag'batlantirish uchun pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, o'quv jarayoni sub'ektlarida yutuqlarga bo'lgan ehtiyojni yangilash, ularning yuqori natijalarga, ijodkorlikka intilish;
   
3. 
   ijodiy ijodiy faoliyatni o'zgaruvchan ta'lim maydoni sifatida tashkil etish, har bir shaxsning intellektual va ijodiy salohiyatini tashkil etish;
   
4. 
   sinergetik ta'lim tizimlarida o'qituvchi va talabaning o'zini o'zi rivojlantirish va o'zini takomillashtirishning ajralmas mezonlari nuqtai nazaridan ta'lim sifatini baholash: ijodiy individuallik insonning yaxlit rivojlanishining eng yuqori darajasi sifatida; sog'liq hayotning ajralmas mezoni sifatida
   
5. 
   inson kuchlari; ijodkorlik insonning faolligi va mustaqilligining eng yuqori darajasi sifatida; etuklik o'sib borayotgan inson kamolotining har bir yosh bosqichida rivojlanish, ta'lim va tarbiya birligining ajralmas mezoni sifatida; professionallik insonning muhim kuchlarini uning kasbiy faoliyatida amaliy amalga oshirishning eng yuqori darajasi sifatida; ma'naviyat
   

Zamonaviy maktab, V. N. Maksimova ta'kidlaganidek, o'qituvchining yangi turiga muhtoj: o'qituvchi-akmeolog, mavzuni o'qitishda bolani rivojlantirish bo'yicha mutaxassis, tuzatish va rivojlantirish texnologiyalari va iqtidor va ijodkorlikni rivojlantirish texnologiyalariga va ularni samarali qo‘llay olish qobiliyatiga ega shaxs bo‘lishi kerak. U zamonaviy ta'lim falsafasiga muvofiq uslubiy madaniyat va malakaga ega bo'lishi kerak, nafaqat an'anaviy axborot-kommunikatsiya, balki insonga doimiy ravishda o'sib borayotgan axborot oqimi bilan ishlash qobiliyati uchun zarur bo'lgan uslubiy yo'naltirilgan ta'limni ham berishi kerak. O'qituvchining ilmiy va pedagogik kompetentsiyasi uning faoliyatining professionalligini ta'minlaydi, u kasbiy savodxonlikning yangi turlarini o'z ichiga oladi: uslubiy, mavzuni rivojlantirish, psixologik, valeologik, akmeologik.
Akmeologik pozitsiya-bu o'qituvchi sifatining ajralmas ko'rsatkichi, uning o'zini takomillashtirish va o'zini rivojlantirish natijasidir. Bu umuman ta'lim sifatini, pedagogik jarayonni va uning natijasini oshiradi. O'qituvchining akmeologik rivojlanishi-bu uning mutaxassis, shaxs va ma'naviy etuk shaxs sifatida yaxlit kasbiy rivojlanishi, bu o'zini takomillashtirish, kasbiy va shaxsiy va ma'naviy rejalarda o'z-o'zini rivojlantirish, o'qituvchining kasbiy o'zini o'zi anglashining o'sishi, pedagogik faoliyat va kasbiy xatti-harakatlarning aks etishi.
Bo'lajak o'qituvchilarni akmeologik rivojlanish jarayonini yana bir e'tiborli jihati bu yuqorida ta'kidlab o'tilgan yo'nalishlardagi kasbiy bilim, ko'nikma va malakalarni o'zlashtirish va amaliyotga to'laqonli tatbiq etishning zaruriy shart- sharoitlari majmuasining belgilanishidir. Chunki, qulay va maqsadga yo'naltirilgan pedagogik sharoit jarayondan ko'zlangan natijaga erishishini engillashtiradi.
Mamlakatimizda ilg'or xorijiy tajribalar asosida uzluksiz ta'lim tizimi uchun bolajak yosh o'qituvchilarni tayyorlashning zamonaviy talim mazmunini modernizatsiyalash, talabalar ichki imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishga imkon beruvchi zarur shart-sharoitlar yaratishga yo'naltirilgan talim muhitini yaratish bo'yicha tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Ozbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasida "uzluksiz talim tizimini yanada takomillashtirish, sifatli talim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash siyosatini davom ettirish" kabi ustuvor vazifalar belgilangan.
Mutaxassislarning kasbiy kompetentligi masalasini tadqiq etishga keyingi paytlarda qiziqish ancha kuchayib bormoqda. Bu borada qarashlar, fikr-mulohazalarning xilma-xilligi mazkur muammo xususida hozircha tizimlashtirilgan, yagona kontseptual model yaratishga imkon bermaydi. Bo‘- lajak o'qituvchi tezkor pedagogik muammolarni hal etishda axborot texnologiyalaridan foydalanish; talim muassasasida axborot texnologiyalarining tasirini taminlashda ishtirok etish kabilarni o'zlashtirishi lozim. Hozirgi zamonda axborot texnologiyalarini o'zlashtirmagan shaxs nafaqat talim sohasida, balki deyarli hech bir sohada faoliyat yurita olmasligi barchaga ravshan.  Shaxs ta'lim jarayonining faol obyekti va subyekti bo'lib, bo'lajak o'qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayonidagi faolligi uning yo'nalganligi bilan belgilanadi.

1. 
   Акмеология: учеб. пособие / под ред. А. Деркача, В. Зазы-кина. СПб.: Питер, 2003. 
   

1^ Ананьев Б.Г Человек как предмет познания. Л.: ЛГУ, 1968. 339 с.