Бугунги кунда мамлакатимизда интенсив боғдорчиликни ривожлантириш аҳоли

4.1.2-жадвал. Томизгичдаги сув сарфи 2 л/соат бўлган ТСТ да суғорилган 
тупроқнинг ҳисобий қатламини намлантириш учун талаб этиладиган вақт, соатда 
(ўрта қумоқ ўтлоқи бўз тупроқ, Ўрта Чирчиқ, 2015 й.). 
Вақт 
давомида, соат 
Тупроқнинг намланиш майдони, м/соат 
2 
4 
6 
8 
10 
12 
14 
16 
18 
20 
22 
Намланган 
периметр 
диаметри, м 
0,12 
0,19 
0,25 
0,33 
0,41 
0,52 
0,59 
0,63 
0,68 
0,71 
0,73 
Ҳисобий 
қатлам 
чуқурлиги, м 
0,13 
0,24 
0,29 
0,36 
0,44 
0,53 
0,64 
0,73 
0,87 
0,96 
1,04 

---

106 
Ярим эллипсоид ҳажми эса қуйидагича аниқланади. Эллипс тенгламасини ѐзамиз.
b
у
а
х
1
2
2
2
2


(3.1.8)
Юқоридаги тенгламадан Оу ўқи атрофида айланишдан ҳосил бўлган ҳажмни 
интеграллаш орқали аниқлаймиз. 


у
b
b
а
х
2
2
2
2
2


(3.1.9) 




b
a
dy
у
b
b
а
dy
у
b
b
а
V
b
b
y









2
0
2
2
2
2
0
2
2
2
2
3
2
2
1



(3.1.10) 
Аниқланган тенгламани кўчатнинг илдизи ривожланган фаол қатламни намланиш 
майдони, чуқурлиги ва ҳажми билан боғлайдиган бўлсак, қуйидаги тенгламага эга 
бўламиз. 
3
2
э
;
3
2
м
R
h
V




(3.1.11) 
Бу ерда:
V
э
-кўчатнинг илдизи ривожланган фаол қатламни намланиш ҳажми; м
3 
h-ҳисобий қатлам чуқурлиги; м 
R-намланиш контури юқори қисми радиуси. м
2
Демак, тупроқнинг 0,8 м қатламини намлик билан таъминлаш учун оғир қумоқ 
тупроқ шароитида, тупроқнинг ҳажм массаси 1,38 г/см
3
, намланиш периметри радиуси 
0,40 м бўлганда: 

---

107 
37
,
0
2
4
,
0
*
38
,
1
8
,
0
14
,
3
3
2
э




V
м
3
(3.1.12) 
га тенг бўлади. 
3.1.1-расм: Томчилатиб суғоришда тупроқнинг намланиш динамикаси. 
Қурғоқчил минтақаларда нам тақчил бўлганлиги сабабли суғориш майдонига 
маълум миқдорда сув ҳажми берилиб, суғориш амалга оширилади. 
Мевали боғларни суғориш меъѐр ва муддатларини икки хил суғориш усулида 
кўриб чиқамиз ва ўрганилаѐтган тупроқ шароити учун мақбул усулни танлаймиз. Бу 
суғориш усуллари анъанавий эгатлаб суғориш ҳамда сув тежамкор ҳисобланган 
томчилатиб суғориш усулларидир. 
Юқоридаги ҳисоблаш ишлари натижаларига асосан боғларни суғоришда 
томчилатиб суғориш тизимида суғориш техникаси элементлари, яъни тупроқнинг ҳисобий 
намланиш чуқурликлари (горизонт) ни намланиш динамикаси ўрганилди. Бунга 
асосланган ҳолда маълум вақт мобайнида тупроқнинг намланиш ҳажмини билиш ва унга 
асосан суғориш давомийлигини белгилаш мумкин бўлади. Бу эса томчилатиб суғориш 
усулида суғориш давомийлигини аниқ белгилаш имконини беради. 
Биз изланишларимизда тупроқнинг механик таркиби, геологик ва гидрогеологик 
шароитларини инобатга олган ҳолда суғориш усуллари ва техник элементларини танлаш 
учун юқоридаги келтирилган усулларга таяндик. Боғларни суғоришда эгатлаб суғориш 
усули катта миқдорда сув сарфлашни тақазо этади, томчилатиб суғориш усули эса 
бугунги кунда энг сув тежамкор ва самарали усул эканлигини инобатга олган ҳолда ушбу 
усулни боғларда жорий этиш учун кетадиган харажатларни ўрганиб чиқамиз. 

---

108 
Томчилатиб суғориш тизимини жорий қилишнинг нархи қуриладиган жойнинг 
ўзига хослигига ва экин турига боғлиқ. 4х2,5 м схемада экилган боғда томчилатиб 
суғориш тизимини жорий қилиш харажатлари нархи (С.А.Маматов маълумотлари).