Бухгалтерия щисобининг назарий асослари

Operativ xisob ma’lum xajalik jarayoni va operatsiyalarni shu jarayon va operatsiyalar joyining azida kechiktirmay nazorat qilib boradi.


Operativ xisobning afzallik tomonlaridan biri xajalik faoliyatining xamma tomonlari emas, balki ba’zi bir karsatkichlari kuzatib boriladi. Kuzatuv natijalarini maxsus xujjatlarda rasmiylashtirish talab etilmaydi.
Statistik xisob - ommaviy ijtimoiy xodisalarni arganish va nazorat qilish sistemasidan iboratdir. U ishchi kuchi miqdori, tovarlar massasi, narxlar tag’risida jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini taxlil qilish va prognozlash maqsadida axolini soni va tarkibi taqrisida axborot taplaydi va tayyorlaydi.
Statistik kuzatishlarning va ruyxatga olishning saralash usulini keng qallaydi. Operativ va buxgalterliya xisobi ma’lumotlari bir vaqtning azida xisoblanadi va xujjatlarda rasmiylashtiriladi.
Buxgalteriya xisobi - xujjatlar asosida, turli alchovlarda xajalik faoliyatini yoppasiga, uzluksiz, azaro bog’liqligini aks ettirish tizimidir.
Xujjatlar bilan rasmiylashtirilgan xar bir fakt barcha mol-mulk, ishlab chiqarish zaxiralari, xarajatlar, maxsulotlar pul mablag’lari, fondlar, korxonaning qarzdorligi (kreditorligi) va xokazolarning barcha turlari nazarda tutiladi.
Uzluksiz (vaqt jixatidan) moddiy boyliklar, pul mablag’lari, xisob-kitoblar, fondlar, kreditlar va xokazolar tag’risida korxonada sodir balgan faktlarni xujjatlarda doimiy ravishda kuzatib va yozib borishni talab etadi.
Buxgalteriya xisobida sodir etilayotgan xajalik jarayonlari tag’risida axborot shakillantiriladi. Misol uchun, xodimlarga korxona kassasidan naqd pul talangandan keyin ular oldida korxonaning faqat qarzdorligini kamaymasdan balki, kassadan naqd pul mablag’lari xam az-azidan kamayadi.
Buxgalteriya xisobining bu sifatlari operativ va statistika xisob turidan farq qiladi. Buxgalteriya xisobi iqtisodiyotning umumiy tizimida xisobning rolini va axamiyatini oshiradi. Xisob jarayonida turli buyumlar va jarayonlar tavsifini inobatga olish lozim. YUqoridagilarni xisobga olib buxgalteriya ishida alchovlarning 3-karinishi qabul qilingan:

• 
  mexnat (minutlar, soatlar, kun, oy, yil) alchovi. Mexnat sarflari vaqtini baxolashda va xodimlarning ish xaqini xisob-kitob kilish uchun xam qallaniladi;
  
• 
  natural alchov (kg., metr, dona). Bu alchovda moddiy zaxiralarni, tayyor maxsulotlarni va boshqalarni xisoblashda qallaniladi. Natural alchovlar yordamida mulkning xilma-xil shakllarini saqlab qolish nazorati amalga oshiriladi;
  
• 
  pul (umumlashtirilgan) alchovi. Bu alchov yordamida barcha tovar-moddiy boyliklari miqdorini va mexnatga sarflangan tejalgan vaqtlarni xam pulda baxolash mumkin. Xisobning barcha uchta karinishini birgalikda qallanilishi ularning az vaqtida muximligi xamda ob’ektivligi korxona jamoasiga tejamli, oqilona ishlab chiqarish zaxiralarini qidirib topish, maxsulot tannarxini kamaytirish va foydani kapaytirish imkoniyatini yaratadi.