Бухоро педагогика институти “мусиқа таълими” факултети психология фанидан


Download 133 Kb.
bet2/2
Sana16.06.2023
Hajmi133 Kb.
#1515980
TuriАнализ
1   2
Bog'liq
С Е З Г И Л А Р

М А В З У : К О Б И Л И Я Т.
Р Е Ж А :



  1. Кобилиятлар хакида тушунча.

  2. Кобилиятларнинг сифат ва микдор характеристикаси.

  3. Кобилиятлар ва фаолият.

  4. Истеъдод ва унинг пайдо булиши.

  5. Кобилиятларнинг пайдо булиши.

Аклий кобилият ва истеъдод масаласи кадим замонлардан буен машхур олимларнинг тадкикот объекти булиб келган ва хозирги кунда хам мухим ахамият касб этмокда.


Халк таълимининг навбатдаги тараккиет боскичида истеъдодли болаларни аниклаш ва уларга махсус таълимни ташкил этиш мухим вазифа булиб келмокда. Бу муаммонинг ижобий хал этилиши кишиларнирнг ижодий имкониятларини ривожлантиришга ердам беради ва жамият тараккиетининг мухим омили булиб хизмат килади.
Турли ешдаги истеъдодли болаларга таълим-тарбия бериш хусусиятларини аниклаш масаласини актуаллаштириш жараенида таълим тизимини такомиллаштириш, кобилият ва истеъдодни аниклашнинг назарий ва амалий масалаларини урганиш масалаларини юклайди.
Аклий истеъдод – халк бойлигидир. Уни асраб-авайлаш, турли намоен булиши учун барча шарт-шароитларни яратиш керак. Истеъдод жамиятнинг маънавий омили хисобланади. Шунинг учун хам инсон истеъдоди ва заковатини кадрламаслик мумкин эмас. Акс холда жамият сиесий, иктисодий, маданий ва маънавий жихатдан колок булиб колади.
Кадрлар тайерлашдаги долзарб ва катта истикболий йуналишлардан бири – мактаб укувчилари орасидан истеъдодли болаларни саралаб олиб, уларни махсус мактабларда бойитилган, мазмунли дастурлар асосида укитиш, уларга кенг имтиезлар бериб тез орада халк хужалигининг турли сохалари учун малакали мутахассислар етиштиришдир.
Кишининг хает тарзи унинг кимлиги ни белгилайди. Шу сабабли ахлокан соф, мантикий тафаккури кучли, аклий маданияти юкори болаларни махсус укитилиши ва уларга купрок умид боглаш тарафдоримиз.Айнан шунда болалар келгусида янада мухимрок иктисодий, илмий ва ижтимоий масалаларни ечишга кодир буладилар.
Шу максадда биз олиб бораетган асосий ишлардан бири истеъдодли болалар ва ешларни аниклайдиган, узбек мухитига мослаштирилган методикалардан фойдаланган холда тадкикот олиб боришдир.
Истеъдодли болаларни аниклаш турли хил психодиагностик тестлар ердамида амалга оширилиши мумкин. Психодиагностика – назарий фан булиб амалий фаолият сфераси булиб кадим замонлардан амалда кулланиб келинмокда.
Манбалардан шу нарса маълумки,( Голицын Н.Н. ) Пифагор аклий кобилиятларга катта эътибор бериб “ хар кандай дарахтдан хам меркурийни йуниб булмайди” – деган фикрни билдирган эди.Машхур олим хам синовлар системасидан фойдаланган холда Грецияда мактаб оси унга кабул килинган кишилардан аклий кобилиятларни текшириш максадида кийин арифметик топшириклар берилган.
Аклий кобилиятли кишилар хар кандай миллатнинг гурури хисобланган.Чунки аклан истедодли кишиларнинг улар яшаб турган мамлакатнинг тараккиети учун ахамияти каттадир .Психолог олими М.А. Холоднаянинг фикрича аклий истедод сохибларидан тугиладиган янги гояларни ижтимоий мухит учун худди ердаги азон катламига киеслайди ва жамиятда аклан истедодли кишилар канчалик кам булса, шукнчалик жамиятнинг азон катламида бузилиш ва ижтимоий келишмовчиликлар куп булади.
Аклий кобилият алохида инсонларга хос, табиий сифат булиб унинг фаолияти ижтимоий жамиятда намоен булади. Истедод табиат махсули, инъомидир.У шундай булишига карамай кишилик жамияти билан бевосита боглик булган ноеб фазилатдир.
Кобилиятлар шундан психологик хусусиятлардирки, билим, куникма, малакалар ортириш шу хусусиятларга боглик булади, лекин шу хусусиятларнинг узлари мазкур билим, куникма ва малакаларга талуккли булмайди .Малакалар, куникма ва билимларга нисбатан кишининг кобилиятлари кандайдир имконият сифатида намоен булади.
Кобилиятлар- бу имконият, у еки бу ишда махоратнинг зарур даражаси эса вокейликдир .Болада намоен буладиган мусикий кобилият унинг мусикачи булиши учун бирон бир даражада гаров була олмайди.Чунки боланинг мусикачи булиши учун унга махсус таълим , берилиши, мусика асбоби ва бошка шароитлар булиши зарур .Буларсиз кобилиятлар ривожланмай туриб суниб кетиши мумкин.
Психология кобилиятлар ва фаолиятларнинг мухим компоненлари булмиш билимлар, малакалар ва куникмаларнинг айнан бир хиллигини инкор килар экан, уларнинг бирлигини таъкидлайди.Кобилиятлар эса факат фаолиятда, шунда хам ана шу кобилиятларсиз амалга оширилиши мумкин булмаган фаолиятдагина намоен булади.Агар кишини расм чизишга ургатишга хали уринилмаган булса, агар у тасвирий фаолият учун зарур булган хеч кандай куниикмани эгламаган булса, унинг расм солиш кобилиятлари тугрисида гап булиши мумкин эмас.
Кобилият – шахснинг мазкур фаолиятини муваффакиятли амалга ошириш шарти хисобланган ва бунинг учун зарур билим, куникма ва малакаларни эгаллаш динамикасида юзага чикадиган фаркларда намоен буладиган индивидуал – психологик хусусиятдир.
Кобилиятлар индивидуал - психологик хусусиятлар булиш бирга уларни шахснинг бизга маълум бошка хусусиятлари ва хислатларига- акл-идрок фазилатларига, хотира, характернинг узига хос хусусиятларига, эмоционал хусусиятларга ва шу кабиларга карама-карши куйиб булмайди, лекин улар билан бир каторда куйиш мумкин.Агар у фазилатлардан биронтаси еки уларнинг йигиндиси фаолият талабларига жавоб бермаса еки ана шу талаблар таъсири остида шаклланса, ундай пайтда бу шахснинг индивидуал- психологик хусусиятларини кобилиятлар деб хисоблаш учун хам асос булади.
Кобилиятлар индивидуал-психологик хусусиятлар сифатида, яъни бир одамнинг бошка бир одамдан фарк киладиган белгилари сифатида таърифланади
Кобилият хусусиятларининг сифат томонидан каралиши максадга турли йуллар билан боришга имкон берадиган узгарувчан микдор туплами каби фаолият мувафакиятини таъминловчи инсон психологик хусусиятларнинг мураккаб комплекси сифатида намоен булади.Укувчини кобилиятлари нимага нисбатан намоен булишини ва бинобарин укувчи шахсини кандай психологик хусусиятларни фаолият процессига муваффакиятли мажбурий шакли сифатида киритилишини ( кобилиятларнинг сифат характеристикаси) хамда укувчи фаолият томонидан куйилган талабларни кай даражада бажарилиши кобилиятига эга эканлигини яъни укувчининг бошкаларга нисбатан куникма, малака ва билимларни канчалик тез, енгил ва мустахкам эгаллай олишини (кобилиятларнинг микдор характеристикаси) билиш педагог учун мухимдир.
Кобилиятларнинг сифат жихатдан характеристикаси одам мехнат фаолиятининг кайси сохасида енгиллик билан узини топа олади ва кандай килиб катта ютук хамда натижаларга эриша олади деган саволга жавоб топиш имконини беради.
Кандай конкрет психологик сифатлар мазкур фаолият талабларига жавоб беришини аниклагандан сунг, кайси психологик сифатлар одамда кай даражада ривожланганлигига жавоб бериш мумкин. Бирга ишлаетган еки укийдиган уртокларидан куп еки оз даражада ривожланганлигини айтиб бериш мумкин.
Психологияда кобилиятларнинг микдор жихатдан урганиш улчаш муаммоси катта тарихга эга. Х1Х асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошларида катор буржуа психологлари томонидан (Кеттел, Термен, Спирмен,) оммавий иктисослар учун касб танлашни амалга ошириш зарурати билан боглик булган талаблар таъсири остида таълим олаетганларнинг кобилият даражасини аниклашни таклиф килдилар.Бу билан шахснинг тутган урни ва унинг фаолиятида ишлаб чикаришда, жамиятда лаекатларини аниклаш тахмин килинган эди.
Бирок кобилиятларнинг микдор жихатдан бахолаш муаммоси буржуазия жамияти шароитларида пайдо булиш давридан икки хил харакатер касб этади.Биринчидан, у мехнаткаш кишининг реал имкониятларини ва амалга конкрет мехнат фаолиятларига лаекатлилигини объектив равишда аниклашда ваъда берадики, бунингсиз амалда иш учун лаекатли кишини топиш ва бу ишга лаекатли кишиларни танлаш кийин булур эди. Мехнат фаолиятида инсон омили ( яъни реал инсон ва унинг кобилиятлари) эътиборга олинмайдиган олдинги даврга нисбатан кобилиятлар психологиясида микдорий таккикотлар гоясининг илгорлиги ана шундадир.
Уша пайтларда кобилиятларни улчаш усули сифатида аклий истеъдод тестларидан фойдаланилди.
Киши эгаллаб оладиган фаолият унинг психологик фазилатларига, хусусиятларига, эмоцонал- иродавий сохаларига юксак талаблар куяди. Бу талабларни кандайдир битта сифат, хатто у тараккиетнинг жуда юксак даражасига эришган булса хам, кондира олмайди.Кобилият мураккаб структурага эга булган психик фазилатлар йигиндисидан иборат булган.
Кобилият сифатида намоен буладиган психик сифатлар йигиндисининг структураси окибат натажада конкрет фаолият талаби билан белгаланади ва хар хил турдаги фаолиятлар учун турлича булади.Масалан, маълумотларга кура. Математикага булган кобилиятларнинг структураси уз таркибига бир катор кобилиятларни олади: математик материалларни умумлаштириш кобилияти, математик мулохаза юритиш жараенини ва тегишли математик харакатларни кискартириш кобилияти , фикр юритиш жараенининг кайтарилиш кобилияти, математик масалаларни хал килиш чогида фикрлаш жараенининг эпчиллиги ва шу кабилардир.
Хар хил турдаги кобилиятларнинг конкрет психологик характеристикасини урганар эканмиз, балки жуда куп турдаги фаолият талабларига жавоб берадиган умумийрок фазилатларни ушбу фаолиятнинг бир мунча торрок доиралари талабларига жавоб берадиган махсус фазилатларини ажратиш мумкин.
Айрим индивидлар кобилиятининг тузилишида бу умумий фазилатлар гоят еркин ифодаланган булиши мумкин бу эса, хар томонлама кобилиятлар борлиги тугрисода, турли хил фаолиятларга доир умумий кобилиятлар борлигидан далолат беради.
Шахснинг умумий кобилиятлари еки умумий фазилатлари уларнинг тулаконли конкрет психологик курининшлари булиб, уларни тадкик килишга психологлар аллакачон киришган. Конкрет фаолият шароитларида кобилият сифатида намоен буладиган шахснинг бундай умумий фазилатлари жумласига одамларнинг уч типидан биттасига мансублигини курсатадиган индивидуал психологик фазилатлар киради.
И.П.павлов асарларида улар “бадиий”. “фикрловчи,” ва “урта” типлар деб кайд килинади. Мазкур типология кишининг олий нерв фаолияти унда иккита сигнал системаси борлиги билан белгиланишга мувофик таълимот билан боглангандир.; биринчи сигналлар системаси образли, эмоционал., ва иккинчиси ана шу образлар хакида сузлар оркали сигнал бериш билан боглик. Яъни сигналларнинг сигнали билан боглик.
Киши психик фаолиятида бириняи сигналлар системаси сигналларининг нисбаттан устунлиги унинг бадиий типга, сигналлар сигналининг нисбаттан устунлиги фикрловчи типга, сигналлар ваколатинингш тенглиги одамларнинг урта типга мансублигини белгилайди.
Бадиий тип учун вевосита таъсирот, жонли тасаввур, эмоциялар натижасида хосил буладиган образлар еркинлиги хосдир.
Фикрловчи тип учун мавхумлик, мантикий тузилмалар, назарий мулохазалар устунлиги хосдир.
Умуман кишида иккинчи сигналлар системаси биринчи сигналлар системасидан устунлик килади ва бу устунлик абсолют характерга эга. Чунки одамларнинг мехнат фаолиятларида тил ва тафаккурнинг роли хал килувчи ахамиятга эга ва кишининг оламни акс эттириш жараени унинг сузлар билан ифодаланган фикрлари воситасида амалга оширилади.
Демак, шахснинг мазкур фаолиятга тайергарлиги сифатидаги хар бир конкрет кобилиятлар структураси узининг мураккаблиги билан ажралиб туради ва таркибига шундай фазилатлар комплексини мужассамлаштирадики. Улар орасида етакчи ва ердамчи, умумий ва махсус фазилатлар булади.
Кобилиятлар тараккиетининг юксак боскичи истеъдод деб аталади. Истеъдод бу кишига кандайдир мураккаьб мехнат фаолиятини муваффакиятли, мустакил ва оригинал тарзда бажариш имконини берадиган кобилиятлар мажмуасидир. Кобилиятлар каби истеъдод хам факат ижодиетда юксак махоратга ва анчагина муваффакиятларга эришиш имкониятидан иборатдир. Окибат натижада ижодий ютуклар одамларнинг ижтимоий-тарихий хает шароитларига богликдир. Агар жамият истеъдодли кишиларга мухтож булса, бу холда бундай одамларнинг пайдо булиш имконияти тугилади.
Истеъдодларнинг уйгониши ижтимоий шарт-шароитларга богликдир. Маълум кобилиятларнинг тула-тукис ривожланиши учун накадар кулай шароитларнинг мавжуд булиши давлат олдида турган конкрет вазифаларнинг хусусиятларига ва давр эхтиежларига боглик.

Истеъдод – бу кобилиятлар йигиндисидан, уларнинг мажмуидан иборатдир. Алохида олинган якка кобилиятни, гарчи тараккиетнинг юксак даражасига эришган ва еркин ифодаланган булса хам истеъдод билан тенглаштириб булмайди. Истеъдод структураси окибат натижада мазкур фаолият шахс олдига куйган талаблар характери билан белгиланади . Мисол тарикасида истеъдодли композитор билан истеъдодли авиаконструкторни таккослаб курадиган булсак, у холда истеъдодни ташкил этадиган кобилиятлар бир хил булиб чикмайди.


Кобилиятларнинг тугма эканлигини инкор килиш абсолют характерга эга эмас. Психология кобилиятнинг тугма эканлигини тан олмас экан, бу билан миянинг тузилишига боглик булган дифференциал хусусиятлари тугмалигини инкор килмайди. Бу хусусиятлар кандайдир фаолиятни муваффакиятли бажаришнинг шарт-шароити булиши мумкин. Бу кобилият ривожланишининг дастлабки шарт-шароитлари сифатида намоен буладиган мия тузилишининг, сезги органлари ва харакатининг морфологик ва функционал хусусиятлари булиб., улар истеъдод нишоналари деб аталади.
Тугма нишоналар жумласига хаддан ташкари нозик хид билиш – анализаторининг одатдан ташкари юксак сезгирлиги мансубдир. Истеъдод нишоналари куп кирралидир. Фаолият томонидан куйилган талабларнинг характерига боглик равишда айнан бир хил истеъдод нишоналар асосида хар хил кобилиятлар ривожланиши мумкин.
Кобилиятлар каби мураккаб психологик хусусиятлар хам миянинг маълум булакларида локал (махаллий) тарзда жойлашган булиши мумкин деган, тасаввур физиологик ва психологик билимларнинг дастлабки боскичларини акс эттиради ва кейинчалик батамом инкор килинади. Хозирги замон физиологияси мия пустлогида жуда куп психик фунциялар тупланганлиги хакида гувохлик беради. Масалан, нутк харакат маркази чап ярим шарининг учинчи пешона бурмаларининг орка кисмида жойлашган деб тахмин килинади. Бунда нуткни тушуниш маркази бошка жойда худди уша чап ярим шарнинг устки булимларининг оркадаги учинчи кисмида жойлашгандир.
Истеъдод нишоналарининг мия унинг хажмларига караб белгиланиши хакидаги гипотеза ассосиз булиб чикди. Катта ешдаги одамнинг мияси уртача 1400 граммга якин булади . И.С Тургенев миясининг огирлиги 2012 грамм., Н.Байрон миясининг огирлиги
1800 грамм , Машхур химик Ю.Либих мияси 1362грамм, Езувчи А.Франс мияси 1017 грамм . Куп утмай энг катта ва энг огир мия бирор жихати билан машхур булган эмас, балки аклий жихатдан нуксони булган одамга таалукли эканлиги аникланди.
Кишининг истеъдод нишоналари миясидаги бурмалар сони билан белгиланади деган тахмин хам тасдикланмади.
Хозирги пайтда истеъдод нишоналарини миянинг ва сезги органларининг микроструктураси билан боглайдиган гипотезалари энг куп махсулдор хисобланади. Истеъдод нишоналарини нерв жараенларининг айрим дифференциал хусусиятлари билан олий нерв фаолиятлари турлари билан богловчи гипотеза хакикатга тугри келади.
Б.М.Теплов олий нерв фаолияти типларининг хусусиятлари кобилиятлар структурасининг сифат хусусиятларига кандай таъсир килишини куриб чикди. Нерв жараенларининг кучсизлиги, бу факат нерв фаолиятининг салбий сифати булмай, балки баб-баравар равишда ижобий сифати хамдир, чунки нерв жараенларининг кучсизлиги унинг юксак реактивлиги окибатидир.
«Кучсиз нерв системасини, - деб езган эди Б.М.Теплов.- агар шундай ухшатишга йул куйиш мумкин булса жуда сезгир фотопластинкага ухшатиш мумкин. Бундай фотопластинка алохида хушерлик билан муомила килишни талаб килади. У бошка хар кандай пластинкаларга караганда «еритилишдан» еки «узок вакт ушлаб колишдан куркади». Бу албатта салбий хусусиятдир. Аммо у юксак даражадаги ижобий хусусият – зур сезгирликнинг окибати хисобланади.
Нерв ситемасининг алохида сезгирлиги маълум бир истеъдод нишонаси сифатида юзага чикиши мумкин. Унинг асосида юксак реактивлик, таъсирланувчанлик, рухий тузилишдаги узига хос нозикликни талаб киладиган мехнат фаолияти турлари билан боглик кобилиятлар ривожланади.
Кобилиятларнинг шарт-шароитлари - истеъдод нишоналари нерв системасининг тузилиши ва ишлаши хусусиятларига жамланганлиги факти уларнинг бошка барча морфологик ва физиологик фазидлатлар каби умумий генетик конунларга буйсунганлиги хакидагим тахминнинг тугрилигини курсатади.Истеъдод нишоналарнинг ирсият йули билан утиши мумкинлиги тугрисидаги гипотеза кобилиятларни ирсиятга богликлиги гочси билан тенглаштирмаслиги керак.
Инглиз антропологи ва психологи Ф.Гальтоннинг «Истеъдоднинг ирсиятга богликлиги, унинг конунлари ва окибатлари» номли китобида машхур одамларнинг кариндошлик алокаларини урганиб, истеъдодлар е ота еки она оркали утади деган хулосага келган эди.
Купчилик холларда машхур кишиларнинг насл-насабини урганиш биологик ирсиятдан эмас, балки турмуш шароитлари наслдан наслга утиши тугрисида, яъни кобилиятларнинг ривожланишига ердам берадиган уша социал шарт-шароитлар тугрисида далолат беради.
Жиддий статистика кобилиятлар ва истеъдодларнинг ирсият йули билан утишини исботлайдиган хеч кандай далиллар бермайди.Кобилиятларнинг ирсият йули ьбилан утиши хакидаги гоя илмий назарияга хам карама-каршидир. Киши тараккиети ва унинг кобилиятларини ривожлантириш ижтимоий тарихий конунлар билан бошкарилмокда.
Кобилиятларнинг ривожи хар турли одамларда мутлако бир хил булмаган табиий шарт-шароитларга боглик булса хам, юкорида куриб утилган истеъдод нишоналари ва кобилиятлар уртасидаги нрсбат, кобилиятлар шунчаки табиат инъоми эмас., балки кишилик тарихининг махсули эканлигини курсатди. Одамлар тарихий ютуклар оламин и эгаллаб олгач, уз кобилиятларини таркиб топтирадилар.
Кобилиятларнинг намоен булиши одамлар томонидан жамият
эхтиежларини жамият эхтимежларини кондириш жараенида тарихий жихатдан ишлаб чикиладиган тегишли билим ва куникмалар шаклланишининг конкрет усулларига бевосита боглик.
Кобилият ва истеъдод ларни шакллантириш муаммоси катта ижтимоий ва давлат ахамиятига эга булган муаммодир. Бунда хамма болаларга кобилиятларни хар томонлама ривожлантириш вазифаси айрим алохида истеъдодли болаларда махсус истеъдодларни ривожлантириш вазифасига карама-карши куйилмайди.
Инсон кобилиятларини ривожлантиришнинг жиддий мухим омиллари – баркарор махсус кизикишлардан иборатдир.
Махсус кизикишлар – бу инсоният фаолиятининг кандайдир соха мазмуни булган кизикишлари булиб, бу кизикишлар ана ша турдаги фаолият билан касб тарикасида шугулланиш мойиллигига усиб кутарилади. Билишга доир кизикиш бу уринда фаолият усуллари ва услубларини амалий равишда эгаллаб олишни рагбатлантиради.
Бирор мехнат еки укув фаолиятида кизикишнинг пайдо булиши бу фаолиятга нисбаттан кобилиятларнинг уйгони билан чамбарчас боглиги ва кобилиятларнинг ривожланиши учун дастлабки замин сифатида хизмат килиши кайд килинган. Гете сузлари билан айтганда ; - « Бизнинг ниятларимиз биздаги яширин кобилиятларнинг олдиндан сезилиши биз амалга оширишимиз мумкин булган ишларнинг жарчисидир. Боланинг мустахкамланган кизикишлари унинг кобилиятларини акс эттирувчи «лакмус когозидир», уйгонаетган кобилият узидан дарак бермаяптимикин, деб атрофдагиларни уйлатадиган сигналдир.
Хозирги кунда инсон кобилиятини , лаекатини урганишда турли хил методикалар мавжуд .Улардан Усмир ешдаги укувчиларнинг аклий кобилияти ва тафаккурини урганиш учун Дж.Равеннинг аклий заковатнинг « образли мантик » тафаккурни урганиш тест тетодикаси, К.М.Гуревичнинг 6 та субтестдан иборат «ШТУР» тестини мисол келтириш мумкин.



www.UzVIP.uz

Download 133 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling