Buxgalteriya balansining tasnifi

Buxgalteriya balansining tasnifi.
Ularni tuzish maqsadiga qarab balansning ko'p turlari mavjud. Balans turlarini aniqroq ko'rsatish uchun ularning tasnifi bilan tanishish kerak.
Balanslarni tasniflash uchun 7 asosni yodda tutish muhimdir:
1) tuzish vaqti;
2) tuzish manbalari;
3) axborot hajmi;
4) faoliyatning tabiati;
5) mulk shakli;
6) aks ettirish ob'ekti;
7) tartibga soluvchi moddalarni aks ettirish.
Buxgalteriya balanslarini tuzish vaqti bo'yicha tasniflash quyidagilar bo'lishi mumkin:

1. 
   kirish; 2) joriy; 3) tugatish; 4)ajratish; 5) birlashtiruvchi.
   

Kirish balansi korxona paydo bo'lgan vaqtda tuziladi. U o'z faoliyatini boshlagan qadriyatlar hajmini belgilaydi.
Joriy balanslar korxonaning butun faoliyati davomida vaqti-vaqti bilan amalga oshiriladi. Ular dastlabki (kiruvchi), oraliq va yakuniy (chiquvchi) ga bo'linadi.
Dastlabki balans hisobot yilining boshida, yakuniy balans esa hisobot yilining oxirida tuziladi. Bundan kelib chiqadiki, hisobot yilining yakuniy balansi keying yilning dastlabki balansi hisoblanadi, ya’ni aslini olib qaraganda bu balanslar yakuniy hisoblanadi.
Oraliq balanslar yil boshidan oxirigacha bo'lgan davr uchun tuziladi. Oraliq qoldiqlar yakuniy balanslardan farq qiladi, birinchidan, ularga balansning ma'lum moddalarini ochib beruvchi kamroq hisobot shakllari ilova qilinadi. Ikkinchidan, oraliq balanslar, qoida tariqasida, faqat joriy buxgalteriya ma'lumotlari asosida tuziladi, natijada yakuniy balansni tuzishdan oldin balansning barcha moddalarini (asosiy vositalar, tovar-moddiy boyliklar, pul mablag'lari va hisob-kitoblar) to'liq inventarizatsiya qilish kerak, natijada yakuniy balanslar korxonaning iqtisodiy faoliyati to'liq aks ettiriladi.
Tugatish balansi korxona likvidatsiya qilinganda shakllanadi. Ushbu balanslar tugatish davri mobaynida amalga oshiriladi, va shuningdek, kirish tugatish (tugatish davri boshida), oraliq tugatish (yuqorida ko'rsatilgan davr mobaynida) va yakuniy tugatish (tugatish davri oxirida) deb ham ataladi.
Ajratish balanslari yirik tashkilotni bir nechta kichik tarkibiy bo'linmalarga bo'lish yoki ushbu tashkilotning bir yoki bir nechta tarkibiy bo'linmalarini boshqa tashkilotga o'tkazish vaqtida tuziladi. Uni ko’pincha topshirish balansi deb atashadi.
Birlashtiruvchi balans bir nechta tashkilotlarni bittaga birlashganda (birlashtirganda) yoki ushbu tashkilotga bir yoki bir nechta tarkibiy bo'linmalar biriktirilganda shakllanadi.
Balanslarni tuzish manbalari bo'yicha tasniflash inventar, kitob va boshga bo'linadi.
Inventar balanslari faqat mablag'larni inventarizatsiya qilish (inventarizatsiya) asosida tuziladi; ular uning qisqartirilgan va soddalashtirilgan ko’rinishidir.
Bunday balanslar yangi korxona ilgari mavjud bo'lgan mulkiy asosda vujudga kelganda yoki iqtisodiyot o'z shaklini o'zgartirganda (masalan, davlat korxonasidan aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirilganda) talab qilinadi.
Kitob balansi inventarizatsiya yo'li bilan ularni oldindan tekshirmasdan faqat kitob yozuvlari (joriy buxgalteriya ma'lumotlari) asosida tuziladi.
Bosh balans hisoblar va inventarizatsiya ma'lumotlari asosida amalga oshiriladi. Shunga ko'ra, mablag'larning qoldiqlari aniqlanadi, bu esa balansning haqqoniyligini oshiradi.
Axborot balanslari miqdori bo'yicha tasniflash birlik va yig'maga bo'linadi.
Birlik balansi, balansga ajratilgan korxonaning faqat bitta bo'linmasining faoliyatini aks ettiradi.
Yig’ma balans barcha birlik balanslarining moddalarida ko'rsatilgan miqdorlar mexanik yig’indisi va aktiv va passivning umumiy natijalarini hisoblash yo'li bilan olinadi. Ushbu balansda har bir grafik muayyan korxonalar mablag'lari holatini tavsiflaydi va "hammasi" grafigi mablag'larning umumiy holatini aks ettiradi.
Jamlama bir xil qonuniy mustaqil, lekin iqtisodiy va moliyaviy munosabatlarda bir-biriga bog'liq bo'lgan yagona guruhni tashkil etuvchi tashkilot balanslarining maxsus qoidalariga muvofiq birlashma bo'lgan konsolidatsiyalangan balanslardir.
Faoliyatning tabiati bo'yicha balanslar tasniflari asosiy (oddiy) va asosiy bo’lmagan (boshqa) ga bo’linadi.
Asosiy-tashkilot daromadlarining asosiy hajmini va uning profiliga mos keladigan faoliyat (sanoat tashkilotlari uchun asosiy sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish faoliyati, qurilish tashkilotlari uchun-qurilish va montaj ishlarini bajarish, savdo tashkilotlari uchun-tovarlarni sotib olish va sotish va boshqalar). Tashkilotning barcha boshqa faoliyat turlari asosiy bo’lmagandir (yordamchi qishloq xo'jaligi, uy – joy kommunal va transport xo'jaligi va boshqalar).
Mulkchilik shakllari bo'yicha tasniflash davlat, shahar, kooperativ, jamoaviy xususiy, aralash va qo'shma tashkilotlarning balanslari, shuningdek, jamoat tashkilotlarining balanslariga ajratishadi. Ular asosan o'z mablag'larini shakllantirish manbalari bilan farqlanadi. Masalan, davlat korxonalarining o'z mablag'larini shakllantirishning asosiy manbai-ustav fondi; kooperativ-asosiy, o'zaro va boshqa fondlar va h.k.
Aks ettirish ob'ektiga ko'ra balanslar tasniflashi mustaqil va alohidaga bo'linadi.
Faqat yuridik shaxs bo'lgan tashkilotlar mustaqil balansga ega.
Alohida balans tashkilotning tarkibiy bo'linmalaridan (filiallar, ustaxonalar, avtotransport va uy-joy kommunal xo'jaligi va boshqalar) tuziladi.
Tartibga soluvchi moddalar tasnifiga ko’ra balans-brutto va balans-nettoga bo’linadi.
Balans-brutto tartibga soluvchi moddalarni o’z ichiga oladi.
Balans-netto tartibga soluvchi maqolalarni olib tashlash orqali tartibga solinadigan maqolalarni baholashni kamaytirishni o'z ichiga oladi.
Har qanday balansda, qaysi tasnif guruhiga mansub bo'lishidan qat'i nazar, yil boshi va oxiridagi ma'lumotlarning taqqoslanishi uchun yil boshidagi balans moddalari nomenklaturasi yil oxiridagi balans nomenklaturasiga muvofiqlashtirilishi kerak.
Hisob-kitoblarni aks ettiruvchi buxgalteriya hisoblarining qoldiqlari balansda kengaytirilgan shaklda ko'rsatiladi: aktivda - debet qoldig’i, passivda - kredit qoldig’i.