"buxgalteriya hisobi "

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI 
 
 
 
Sirtqi fakultet iqtisodiyot yo`nalishi 21.164 guruh talabasi 
 
 
MAHKAMOV FAHRIDDIN SOVRIDIN OG’LIning 

“BUXGALTERIYA HISOBI ” 
 
fanidan
MUSTAQIL TALIM 
 
Mavzu: 
Trаnsfеrt bаhоsining turlаri vа shаkllаntirish tаmоyillаri 
 
 
 
 
 
Farg’ona-2023 

---

Transfert bahosining turlari va shakllantirish tamoyillari. 
 
Bozor bahosi – sarmoyadorlar ochiq bozorda bitta aksiya uchun to’lashga tayyor narx.
Korxona ichki bo'linmalari o'rtasida transfert baholarn i shakllantirishda uni belgilash usullariga 
alohida e’tibor qaratish zarur: Transfert baholarni belgilashning quyidagi usullari mavjud:
— bozor bahosi;
— to'liq tannarx plyus foyda (to'liq tannarxdan % sifatida);
— o'zgaruvchan xarajatlar plyus foyda (o'zgaruvchan xarajatlardan % sifatida);
— tomonlarning o'zaro kelishuvi asosidagi shartnomaviy baho;
— to'liq yoki qisqartirilgan tannarx.
Mahsulot (ish, xizmat)laming shartnomaviy bozor bahosi hajmi qulay transfert baho hisoblanadi, 
chunki bu baho har bir markazning foydasini mustaqil xo jalik birligi sifatida tahlil qilib chiqish 
imkoniyatini yaratadi.
Agar tashqi bozorda baho aniq bo'lsa (masalan, yangi mahsulot turiga muqobil tovarlar bozori 
bo'lmaganda va baho oldindan belgilanmagan bo'lsa), unda "to'liq tannarx plyus foyda", ya’ni, 
to'liq tannarxdan foiz sifatida olingan bahoni qo'llash lozim bo'ladi, chunki bunday baho bozor 
bahosiga yaqin hisoblanadi va bo'linmalar faoliyati kamchiliklarini aniqlashga imkon tug'diradi. 
Bahoga ustam a belgilash vaqtida butun korxonani foydalilik koeffitsentini emas, balki mazkur 
bolinmaning xarajatlari xususiyatlarini hisobga olish zarur. Amaliyotda foyda ko'pincha 
mohyaviy qo'yilmalardan olingan daromad hisoblanadi hamda belgilangan reja ko'rsatkichi bilan 
solishtirilib boriladi. Agar transfert baho sifatida "o'zgaruvchan xarajatlar plyus foyda" usulidan 
foydalanilsa xomashyo, materiallar, xizmatlar va ish haqi kabi xarajatlarni o'zgarishiga 
tuzatishlar kiritadigan qoidaga amal qilinadi.
Transfert baho haqiqiy tannarx plyus qo'shimcha foyda tarzida belgilanishi ham mumkin.
Shuni nazarda tutish zarurki, tannarx asosida transfert baholarni belgilash vaqtida korxona 
tarkibiga kiruvchi bo'linmalami foyda yoki investitsiya markazlari sifatida emas, balki xarajatlar 
markazlari sifatida qarab chiqish lozim. Bunday sharoitda o'zgaruvchan xarajatlar asosida 
belgilangan transfert baholar samarali hisoblanadi. Bu usulda quyidagi ikkita shartga amal 
qilinadi:
— ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga sarflangan aktivlar qiymati bir xil;
— ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga to'g'ri keladigan o'zgaruvchan xarajatlar darajasi 
qolgan xarajatlarga nisbatan deyarli o'zgarmas.
2.
Operatsiyalar va xizmatlar bo’yicha tannarxni kalkulatsiya qiliishning xususiyatlari.
Операция- бу у ёки бу ишни амалга ошириш учун қўлланиладиган техника, услуб ва иш 
процедураларини қамраб олиб, унинг бажарилиши якуний маҳсулот хусусиятларига 
боғлиқ бўлмайди. Масалан, механик цех битта ёки бир қанча операцияларни бажариш 
мумкин: метални ўйиш, ўткирлаш, шлифовка қилиш. Бажариладиган ишларни номлашда 
уларнинг техник-муҳандислик номлари қўлланилади.
Калькуляцининг операциялар бўйича тизимида асосий ишлаб чиқариш ишчилари меҳнат 
ва стама харажатларни олиб боришнинг объект бўлиб операция ҳисобланади. Кейин 
ушбу харажатлар қўшилган харажатлар миқдорига мутонасиб равишда ушбу 
операцияларни ўтган маҳсулотлар миқдорига тақсимланади. Асосий материаллар 
харажатлари аниқ маҳсулотлар бўйича буюртмали тизимдаги каби тақсимланади.
Калькуляциянинг операцияли тизимида бошланғич ҳужжат бўлиб бажарилган ишлар 
наряди ҳисобланади. Нарядларнинг мазмуни бир-биридан фарқ қилади. Чунки, ҳар бир 

---

партия турли хил комбинациядаги материаллар, операциялар ва буюмларнинг турли хил 
кўрининишда бўлади.
Буюмларга харажатлар маҳсулот партиялари бўйича олиб борилади. Асосий материаллар 
аниқ партиялар бўйича идентификацияланади. Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган 
тўғридан-тўғри меҳнат харажатлари ва устама (устама) харажатлар ҳар бир операциялар, 
операцияон вақтнинг соатига тўғри келадиган ўртача қўшилган харажатларни топиш 
орқали аниқланади.
Калькуляция тизимининг қўлланилишини дастлабки таҳлил қилишда қўйидаги иккита 
бир-биридан фарқ қиладиган мезонларнинг бирига риоя қилиш мақсадга мувофиқ 
ҳисобланади

Агар харажатлар ҳисобининг асосий эътибори маҳсулот таннархига қаратилган 
бўлса, бунда ҳисоб мақсадларида ишлаб чиқарилаётган маҳсулот битта ёки бир 
қанча жараёнларда ишлаб чиқарилиши аҳамият касб этмайди. Бундай ҳолларда 
буюртмали калькуляция қилиш усули қўлланилиши тўғрисида мунозара қилиш 
ўринли.

Агар ҳисобнинг асосий эътибори ишлаб чиқариш жараёнларини (битта ёки бир 
қанча жараён) акс эттиришга қаратилган бўлса, у ҳолда жараёнли калькуляциянинг 
қўлланилиши эътироф этилади.
3.
Qisqa muddatli qarorlarni qabul qilish.
(relevant, relevant bo’lmagan, alternativ)
Qisqa muddatli qarorlar qo'yilgan maqsadga erishishda qabul qilinadigan tezkor qarorlardir. Ular 
korxonaning joriy rejalarini tuzish, kadrlar masalasini hal qilishning muhim vositasi hisoblanadi.
Relevant xarajatlar – boshqaruv qarori asosida miqdori va darajasi kelgusida o’zgaradigan 
xarajatlar tushuniladi.
Norelevant xarajatlar – qabul qilingan boshqaruv qarori ta’sirida miqdori va darajasi 
o’zgarmasdan qoladigan xarajatlar tushuniladi.
Relevant xarajat va daromadlar – bu alternativ variantlar bo‘yicha farq qiluvchi kutilayotgan 
kelajakdagi xarajat va daromadlardir. Ushbu holatda xarajat va daromadlarni relevantga 
kiritishning ikkita mezoni ko‘rsatilganini ta’kidlab o‘tmoqchimiz. Birinchidan, faqat kelajak 
boshqaruv qarorlariga kiradigan, ikkinchidan, variantlar bo‘yicha farq qiluvchi xarajatlar 
relevant xarajatlarga kirishi mumkin.
Relevant yondashuv - katta axborot hajmi mavjud bo‘lib eng maqbul qarorni ishlab chiqish 
jarayonini yengillashtiradi va tezlashtiradi hamda boshqaruv qarorini qabul qilish paytida 
e’tiborni faqat relevant axborotga qaratishga imkon yaratadi.
Relevant daromad va xarajatlar Haqiqiy bo‘lgani emas, kelajakda bo‘lishi kutilayotgan daromad 
va xarajatlar.
Bularni aniqlashning ikkita mezoni mavjud:
Daromad va xarajatlar relevantli deyiladi, agar ular kelgusidagi boshqaruv qarorlari ta’sirida 
o‘zgarishi ko‘zda tutilsa;
Daromad va xrajatlarning miqdori boshqaruv qarori ta’sirida albatta o‘zgarsa, ya’ni turli 
variantlilik vujudga kelsa.
Haqiqiy sodir etilgan xarajatlar va olingan daromadlar relevantli deb qaralmaydi, chunki qanaqa 
boshqaruv qarori qabul qilinishidan qat’i nazar, uning miqdorini endilikda o‘zgartirib bo‘lmaydi.

---

Alternativ xarajatlar – bu maksimal darajada foyda olish imkoniyatidan biror-bir maqsadga 
erishish uchun voz kechilishidir.
Alternativ xarajatlar Maksimal darajada foyda olish imkoniyatidan biron-bir maqsadga erishish 
uchun voz kechilishi:
Pullik (o‘lchanadigan) xarajatlar:
• xomashyo va materiallar xarajatlari; • ish haqi xarajatlari; • bank krediti foizi to‘lovi; • va h.k.
Sarflanib bo‘lingan, ya’ni hisobga olib bo‘lingan xarajatlar:
masalan, xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘ziga tegishli jihozlarni ishlatadi, lekin uning uchun 
(shartli ravishda) hech kimga ortiqcha to‘lov to‘lamaydi; • agar xo‘jalik yurituvchi subyekt shu 
jihozni ishlatmasdan, uni ijaraga bersa, qo‘shimcha daromad oladi.
4.
Tannarxni jarayonli kalkulatsiya qilishning xususiyatlari va qo’llanilishi.
(ekvivalent birlik, jarayonlar, bosqichlari).
Mahsulot tannarxini aniqlashning jarayonli usulidan mahsulot ishldb chiqarishda xomashyoning 
bir necha jarayondan o'tganidan so'ng tayyor mahsulot holiga keladigan ishlab chiqarishlarda 
foydalaniladi. Tannarxni kalkulatsiya qilishning jarayonli usuli uzluksiz, bir necha bosqichdan 
iborat jarayonlar bo'yicha ko'p miqdordagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda 
qo'llaniladi. Bunda mahsulot tannarxini kalkulatsiya qilish ikki usulda amalga oshiriladi: -
o'rtacha hisob usuli. Mazkur usulda xarajatlar, shu jumladan, hisobot davri boshidagi qoldiq 
summasi ham qo'shilib, shu davrda ish lab chiqilgan shartli tayyor mahsulot birligiga bo'linadi;
- FIFO usuli. Bunda hisobot davri boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig'i tugatiladi, 
so'ngra yangi mahsulot ishlab chiqarish amalga oshiriladi. FIFO uSlllini qo'llashda birmuncha 
qiyinchiliklar mavjlld, biroq o'rtacha hisob usuliga nisbatan aniqroq hisoblanadi. Xarajatlar 
hisobining jarayonli usulining ikki varianti rnavjud: yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor 
mahsulotsiz.
Yarim tayyor mahsulotli usulda har bir oldingi qayta ishlangan mahsulot keyingi qayta ishiov 
uchlln yarim tayyor mahsulot hisoblanadi va u tashqariga sotilishi mumkin. Bu yarim tayyor 
mahsulotlarni haqiqiy, normativ yoki rejali tannarx bo'yicha, hisobkitob yoki mahsulotni sot ish 
baholari bO'yicha baholash zaruratini belgilaydi. Bu· variantda yarim tayyor mahsuiotiar qiymati 
alohida 2100 - «Q'zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar» nomli aktiv schotda aks 
ettiriladi.
Yarim tayyor mahsulots;z usulda har bir qayta ishlov bo'yicha, asosan, faqat ishiov berishga 
ketgan xarajatlar olinadi. Tayyor mahsulot tannarxi xomashyo, dastlabki materiallar xarajatiari, 
barcha qayta ishlash xarajatIari va boshqa ish lab chiqarish xarajatIarini umurnlashtirish bilan 
aniqlanadi. Bunda faqat tayyor mahslliot tannarxi kaikulyatsiya qilinadi.
Shartli ekvivalent birliklarni aniqlash. Barcha ishlab chiqarish faqat tugallangan birlikka olib 
borganda, ishlab chiqarilishi mumkin bo’lgan birliklar miqdori hisoblab chiqiladi.
Ekvivalent birliklar materiallar va qo’shilgan xarajatlar bo’yicha alohida hisoblanadi.
Ommaviy ishlab chiqarish korxonalarida hisobot davri boshlanishida va oxirida hamisha 
bo’ladigan tugallanmagan ishlab chiqarish shartli tugallangan buyumga aylantirib hisoblanadi. 
Bu miqdor quyidagi summaga tenglashtiriladi:
1.
Mazkur hisobot davrida boshlangan va tugallangan buyumlarning umumiy miqdoriga;
2.
Hisobot davri boshi va oxirida tugallanmagan ishlab chiqarish ustida bajarilgan ishlar aks 
ettiruvchi yig’masiga teng bo’ladi.

---

5.
Masalan sotuvchi yarmarkada har birini 50 so’mdan olgan ruchkani 60 so’mdan 
sotmoqchi. Agar sotuvchi sotadigan joy uchun kuniga 2000 so’mdan ijara haqi to’lasa, u 
zarar ko’rmaslik uchun (zararsizlik nuqtasi) kuniga nechta ruchka sotishi lozim bo’ladi? 
Hisob stavkasining daromadliligini aniqlang.
27 (48) – variant.
1.
Chetlanishlar hisobi – xarajatlarni nazorat qilishdagi muhum vosita.
(to’g’ri materiallar xarajatlaridagi chetlanishlar, to’g’ri mehnat xarajatlaridagi chetlanishlar, 
umumishlab chiqarish xarajatlaridagi chetlanishlar).
“standart-cost” hisob tizimidan foydalanilganda, quyidagi xarajat moddalari bo’yicha 
chetlanishlar aniqlanadi va ular hisobi yuritilishi ham muhim:

Bevosita material xarajatlari bo’yicha chetlanishlar;

Bevosita mehnat haqi bo’yicha chetlanishlar;

Bilvosita umumishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha chetlanishlar;

Davr xarajatlari bo’yicha chetlanishlar.
Bevosita material xarajatlari bo’yicha umumiy chetlanish summasi haqiqatdagi material 
xarajatlari va ular bo’yicha me’yoriy xarajatlar summalari o’rtasidagi farq sifatida topiladi:
Mx = Cm*Bm – Cx*Bx
Mx – bevosita material xarajatlari summasining farqi;
Cm – materiallarning me’yoriy safi soni;
Bm – bir birlik materialning me’yoriy bahosi;
Cx – materiallarning haqiqiy sarfi soni;
Bx – bir birlik materialning haqiqiy bahosi.
Demak, bevosita material xarajatlari bo’yicha chetlanishlar quyidagi 2 ta omil evaziga yuz 
beradi:
1.
Baholardagi chetlanishlar;
2.
Sarflangan materiallar sonidagi chetlanishlar.
Bevosita mehnat haqi xarajatlari bo’yicha umumiy chetlanish summasi haqiqatdagi mehnat 
xarajatlari va ular bo’yicha me’yoriy xarajatlar summalari o’rtasidagi farq sifatida topiladi:
IXx = Bm*Cm – Bx*Cx
IXx – bevosita mehnat haqi xarajatlarining summasining farqi;
Bm – bir birlik mahsulot uchun ketadigan vaqtning me’yoriy sarfi;
Cm – bir birlik vaqt uchun belgilangan to’lovning me’yoriy stavkasi;
Bx – bir birlik mahsulot uchun ketgan vaqtning haqiqiy sarfi;

---

Cx – bir birlik vaqt uchun belgilangan to’lovning haqiqiy stavkasi.
Demak, bevosita mehnat haqi xarajatlari bo’yicha chetlanishlar quyidagi 2 ta omil evaziga yuz 
beradi:
1.
Bir birlik mahsulot uchun vaqt sarfidagi chetlanishlar;
2.
Bir birlik vaqt uchun belgilangan to’lov stavkasidagi chetlanishlar.
O’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha umumiy chetlanish summasi 
haqiqatdagi o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari va ular bo’yicha me’yoriy xarajatlar 
summalari o’rtasidagi farq sifatida topiladi:
UICHXo’ = UICHXo’x – UICHXo’m
UICHXo’ – o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha chetlanish summasi;
UICHXo’x – haqiqatdagi o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari summasi;
UICHXo’m – o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlarining me’yoriy stavkasi bo’yicha 
hisoblangan summa.
Odatda, o’zgaruvchan ustama ishlab chiqarish xarajatlari asosiy ishlab chiqarish hodimlari 
mehnat haqining o’zgarishiga qarab o’zgaradi va shu sababli o’zgaruvchan ustama sihlab 
chiqarish harajatlaridagi umumiy chetlanish quyidagi bitta yoki 2 ta omil sababli yuz beradi:

Haqiqiy xarajatlar rejadagidan farq qilishi sababli;

Asosiy ishlab chiqarish hodimlari tomonidan sarflangan mehnat vaqti belgilangan 
me’yoriy vaqtdan farq qilishi sababli.
Demak, o’zgaruvchan umumishlab chiqarish ustama xarajatlari bo’yicha umumiy chetlanish 
quyidagi 2 ta omil asosida yuz beradi:

Xarajatlar bo’yicha chetlanish;

Samaradorlik bo’yicha chetlanish.
O’zgarmas umumishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha umumiy chetlanish quyidagicha hisob-
kitob qilinadi:
DUICHX = TMxch*Cduxbb – DUICHXx
DUICHX – o’zgarmas umumishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha umumiy chetlanish summasi;
TMxch – haqiqatda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot chiqishi (soni);
Cduxbb – o’zgarmas ustama ishlab chiqarish xarajatlarini bir birlik mahsulotga taqsimlash 
stavkasi;
DUICHXx – o’zgarmas ustama ishlab chiqarish xarajatlarining haqiqiy summasi.
Demak, o’zgarmas umumishlab chiqarish xarajatlari ularning miqdori bo’yicha ishlab 
chiqarishning haqiqiy miqdori va smetadagi miqdorini (sonini) bir birlik mahsulot uchun 
belgilangan o’zgarmas ustama ishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash normative stavkasiga 
ko’paytirish yo’li bilan topiladi.
2.Transfert bahosining turlari va shakllantirish tamoyillari.
(bozor bahosi, to’liq tannarx plus foyda, o’zgaruvchan xarajatlar plus foyda, to’liq yoki 

---

qisqartirilgan tannarx).
Bozor bahosi – sarmoyadorlar ochiq bozorda bitta aksiya uchun to’lashga tayyor narx.
Korxona ichki bo'linmalari o'rtasida transfert baholarn i shakllantirishda uni belgilash usullariga 
alohida e’tibor qaratish zarur: Transfert baholarni belgilashning quyidagi usullari mavjud:
— bozor bahosi;
— to'liq tannarx plyus foyda (to'liq tannarxdan % sifatida);
— o'zgaruvchan xarajatlar plyus foyda (o'zgaruvchan xarajatlardan % sifatida);
— tomonlarning o'zaro kelishuvi asosidagi shartnomaviy baho;
— to'liq yoki qisqartirilgan tannarx.
Mahsulot (ish, xizmat)laming shartnomaviy bozor bahosi hajmi qulay transfert baho hisoblanadi, 
chunki bu baho har bir markazning foydasini mustaqil xo jalik birligi sifatida tahlil qilib chiqish 
imkoniyatini yaratadi.
Agar tashqi bozorda baho aniq bo'lsa (masalan, yangi mahsulot turiga muqobil tovarlar bozori 
bo'lmaganda va baho oldindan belgilanmagan bo'lsa), unda "to'liq tannarx plyus foyda", ya’ni, 
to'liq tannarxdan foiz sifatida olingan bahoni qo'llash lozim bo'ladi, chunki bunday baho bozor 
bahosiga yaqin hisoblanadi va bo'linmalar faoliyati kamchiliklarini aniqlashga imkon tug'diradi. 
Bahoga ustam a belgilash vaqtida butun korxonani foydalilik koeffitsentini emas, balki mazkur 
bolinmaning xarajatlari xususiyatlarini hisobga olish zarur. Amaliyotda foyda ko'pincha 
mohyaviy qo'yilmalardan olingan daromad hisoblanadi hamda belgilangan reja ko'rsatkichi bilan 
solishtirilib boriladi. Agar transfert baho sifatida "o'zgaruvchan xarajatlar plyus foyda" usulidan 
foydalanilsa xomashyo, materiallar, xizmatlar va ish haqi kabi xarajatlarni o'zgarishiga 
tuzatishlar kiritadigan qoidaga amal qilinadi.
Transfert baho haqiqiy tannarx plyus qo'shimcha foyda tarzida belgilanishi ham mumkin.
Shuni nazarda tutish zarurki, tannarx asosida transfert baholarni belgilash vaqtida korxona 
tarkibiga kiruvchi bo'linmalami foyda yoki investitsiya markazlari sifatida emas, balki xarajatlar 
markazlari sifatida qarab chiqish lozim. Bunday sharoitda o'zgaruvchan xarajatlar asosida 
belgilangan transfert baholar samarali hisoblanadi. Bu usulda quyidagi ikkita shartga amal 
qilinadi:
— ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga sarflangan aktivlar qiymati bir xil;
— ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar birligiga to'g'ri keladigan o'zgaruvchan xarajatlar darajasi 
qolgan xarajatlarga nisbatan deyarli o'zgarmas.
3.
Contribution Approach (kontributsiya yondashuvi) va Absorption costing (yoki 
xarajatlarni to’liq taqsimlash) bo’yicha mahsulot tannarxi umumiy tushunchasi.
(o’zgaruvchan xarajat, doimiy xarajat, marjinal daromad)
Контрибутция маржини бу даромад билан ўзгарувчан харажатлар ўртасидаги фарқ 
сифатида намаён бўлади. Контрибутция маржини ҳисобидан доимий харажатлар 
қоплангандан сўнг эса фойда аниқланади. Ушбу мавзуда биз контрибутция ёндашуви 
ҳамда absorption costing тизимларини солиштириш асосида маълум хулосаларни қилишга 
ҳаракат қиламиз.
Маҳсулот таннархини аниқлаш ва ҳисоботини тузишда умумқабул қилинган усулларидан 
бири бу Absorption costing ёки харажатларни тўлиқ тақсимлаш тизимидир.
Absorption costing орқали таннарх калькуляцияси деб, барча ишлаб чиқариш 
харажатларини ўз ичига олган, яъни доимий устама ишлаб чиқариш харажатларни ҳам 
қамраб олган таннархни калькуляция қилиш тизимига айтилади. Бу тизимда маҳсулот 
таннархи – тўғридан-тўғри ва билвосита ҳамда доимий ва ўзгарувчан харажатлар ўз 
ифодасини топади. Ялпи даромад эса бу реализация ҳажми билан тўлиқ ишлаб чиқариш 
таннархи ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади.Ушбу тизим компаниялар томонидан 
ташқи молиявий ҳисоботлар учун маҳсулот таннархи тўғрисида маълумотларни 

---

тайёрлашда қўлланилади
Absorption costing дан фарқли ўлароқ таннархнинг контрибутция ёндашувида маҳсулот 
таннархига фақат ўзгарувчан харажатлар олиб борилади. Натижада контрибутция 
маржини (маржинал даромад), яъни даромад ҳажми билан барча ўзгарувчан 
харажатларнинг фарқи ҳисобланади. Контрибутция маржинидан доимий харажатлар 
чигирилгандан сўнг маҳсулотнинг аниқ сегменти бўйича корхона фойдаси юзага келади. 
Маржинал даромад калькуляциянинг контрибутция ёндашуви тизимида қўлланилади.
Doimiy xarajat – ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etmaydigan, u o’zgarganda ham miqdorini 
o’zgartirmaydigan xarajatlar.
O’zgaruvchan xarajatlar – ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan bevosita o’zgaradigan va 
ishlab chiqarish hajmi ta’sir etadigan xarajatlar.
Marjinal daromad – “direct-costing” tizimida ishlab chiqarilgan mahsulot va buyumning 
tannarxini hisoblash usulini qo’llashda ushbu mahsulotni sotishdan olingan daromadning 
summasidan o’zgaruvchan xarajatlarni qo’shgan holda hisoblangan mahsulotning tannarxi 
chegirilgandan keyin qolgan summa.
4.
“standart-cost”ning mohiyati, ahamiyati va turlari.
(standart-cost tizimida farqlanishlar tizimi).
“standart – cost” hisob tizimi – xarajatlar hisobi va tannarxni kalkulatsiya qilish tizimi bo’lib, 
unda ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxi avvaldan puxta , obdon hisoblab 
chiqilgan normative xarajatlar yordamida baholanadi, keyin esa haqiqiy qilingan xarajatlar bilan 
taqqoslanadi.
Меъёрий харажатлар ва «Стандарт-Кост» тизими тушинчаси «Стандарт-Кост» тизими 
харажатларни режалаштириш ва уларни назорат қилиш учун бошқарувда фойдаланадиган 
воситадир. Унинг ўзи харажатларни хисобга олиш тизими бўла олмайди ва таннархни 
калькуляциялашнинг хам жараёнли хамда буюртмали усули бўйича, шунингдек бу 
усулларнинг хар қандай комбинациясида хам фойдаланилиши мумкин. Компания 
«Стандарт-Кост» тизимидан тўла хажмда фойдаланган пайтда захиралар ва сотилган 
махсулот таннархи счетларига таъсир қиладиган барча харажатлар юз берган хақиқий 
харажат тарзида эмас, балки стандарт (меъёрий) ёки олдиндан аниқланган харажат 
сифатида кўрсатилади. Харажатлар харакати ва «харажатлар — хажм — фойда» тахлили 
нисбати билан бирга хисоб тизимига меъёрий харажатларни киритиш бюджетларни 
назорат қилиш жараёни учун асосни таъминлайди. Меъёрий (стандарт) харажатлар 
тизимидан айрим ходимларнинг ва умуман бошқарувнинг фаолиятини бахолаш учун, 
бюджетларни ва турли фаразларни тайёрлаш учун фойдаланилади ва у хақиқий нархни 
белгилаш юзасидан қарор қабул қилишга ёрдам беради. Норматив харажатлар (standard 
costs) олдиндан пухта аниқланган хақиқий харажатлар бўлиб, одатда тайёр махсулот 
бирлигини хисоблашда ифодаланади. Улар ишлаб чиқариш харажатларининг барча уч 
элементини – бевосита моддий харажатларни, бевосита мехнат харажатларини ва умумий 
ишлаб чиқариш сарфларини ўз ичига олади. Меъёрлар (стандартлар) бўйича 
харажатларни хисобга олиш яхлит концепциядан иборат. Уни тўла қўлланилганда 
хақиқатан қилинган ишлаб чиқариш харажатлари тўғрисидаги барча маълумотлар 
уларнинг меъёрий қиймати билан алмаштирилади. «Материаллар захиралари», «Тайёр 
махсулотлар захиралари» ва «Сотилган махсулотнинг таннархи» (дебет бўйича ва кредит 
бўйича) каби счетлар хақиқатда бўлган сарфлардан эмас, меъёрий харажатлардан 
фойдаланиб юритилади.
“standart-cost” hisob tizimidan foydalanilganda, quyidagi xarajat moddalari bo’yicha 
chetlanishlar aniqlanishi va ular hisobi yuritilishi muhum hisoblanadi:

---


Bevosita material xarajatlari bo’yicha chetlanishlar:
MX = CM*BM – CX*BX

Bevosita mehnat haqi bo’yicha chetlanishlar:
IXX = BM*CM – BX*CX

Bilvosita umumishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha chetlanishlar:
UICHXO’ = UICHXO’X – UICHXO’M (agar o’zgaruvchan umumishlab chiqarish xarajatlari 
bo’yicha bo’lsa)
DUICHX = TMXCH*CDUXBB – DUICHXX

Davr xarajatlari bo’yicha chetlanishlar.
