Buxgalteriya hisobining me’yoriy-huquqiy va tashkiliy asoslari

I I -moddada ziIa'ivfzir vn majburiyatlarni inventarizatsiya qilish
to g‘risida so‘z yuritiladi. Barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar


OS3

buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining to‘g‘ri va aniqligini tasdiqlash uchun aktivlar va majburiyatlarini vaqti-vaqti biJan inventarizatsiya qilib turishlari lozim.

Inventarizatsiya o'tkazish tartibi va muddatlari ›Ys I 9-«fnventa-
rizatsiyani tashkil etish va o‘tkazish» nomli buxgalteriya hisobi milliy standiiiti (BHMS) bilan aniqlanadi.
Qonunga muvofiq ishlab chiqarish zaxiralari va korxonaga tegish I i bo‘lmagan, amnio buxgalteriya hisobida turgan (mas’ul saqlash uchun olingan, ijaraga olingan, qayta ishlash uchun olingan) mulklarning boshqa turlari, shuningdek, qandaydir sabablarga ko‘ra hisobga olinmagan mulklar hani inventarizatsiya qilinishi lozim.
Qonunning I 2-moddasida aktivlar ve majburiyatlarni baholash
masalasi bayon qilingan bo‘lib, ularning ishlab chiqarish tannarxi yok i sof realizatsiya qiymati bo‘yicha baholanishi ta’kidlangan. Shu o‘rinda ishlab chiqarishni tannarxi mazkur mahsulot (ish, xizmat) turini ishlab chiqarish (bajarish) bilan bog‘liq xarajatlar ekanligini, sof realizatsiya qiymati esa mahsulot (ish, xizmat)laming realizatsiya qilinishi mumkin bo‘lgan bahosidan realizatsiya qilish bilan bog‘liq xarajatlarni chegirib tashlangandan so‘nggi qolgan summa ekiinligini eslatish zamr.
Uzoq muddatli aktivlarni baholash. Uzoq vaqt ishIati1a‹ligan asosiy vositalar va nomaterial aktivlar ularning to‘liq dastlab.ki qiymati bo‘yicha hisobga ohm.shi lozim.
Uzoq vaqt ishlatiladigan asosiy vositalar va nomaterial akti vlar
qiymatini hisobdan o‘chirish, ular qiymati to‘la qoplangunga qadar amortizatsiya hisoblash u yoki bu obyektni hisobdan chiqarish yo‘Ii bilan amalga oshiriladi. Amomzatsiya ajratmalari obyekt qabul qilinib, foydalana boshlanganidan keyingi oydan hisoblanishi lozim.
Keyinchalik sotib olinish sharti bilan uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar qiymati ijarachi korxonalarda har oyda bir xil amortizatsiya ajratmalari hisoblash yo‘li bilan qoplanadi. Nomoddiy' aktivlaming eskirish normalari ulami sotib olish bilan bog‘liq be‘ lgan haqiqiy xarajatlar va xizriiat muddatlaridan kelib chiqib korxonada mustaqil aniqlanadi va tasdiqlanadi.
Agar nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddatini aniq lash imkoni bo‘lmasa, amortizatsiya muddah 5 yildan ko‘p bo‘lmagan, korxonaning ta’sis hujjatlarida belgilangan faoliyat muddati doirasida aniqlanadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar, budjet muassasalaridan tashqari. buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq amonizatsiya ajratmalarini


354

ko'paytirish )'o‘li bilan jadallashtirilgan amortizatsiya hisoblash huquqlariga egadirlar.

Budjet tashkilotlari esa davlat organlari tomonidan o‘rnatilgan ainonizatsiya normalarini qo‘llaydilar.
Xo‘Ja1ik yurituvchi subyekt qo‘llanilayotgan amortizatsiya hisoblash metodiga doimo annal qilishi lozim. Amortizatsiya hisoblash tiietodi uning o‘zgarishi uchun asosli sabablari mavjud bo‘lgandagina o'zgartirilishi mumkin.
Qo‘llanilayotgan amortizatsiya hisoblash metodi xo‘jalik vui ituvc-hi subyektning moliyaviy hisobotiga yoziladigan tushuntirishda aks etiirilishi lozim.
Jorij' aktivlarni baholash. Xo’)at“i1‹: yur’ituvchi subyektning joriy uktii'lari quyidagi ikkita baholash turining bittasi bo‘yicha baholanishi lozim: haqiqiy' tannarxi (sotib olish bahosi yoki ishlab chiqarish taiuiarxi) bo‘yicha yoki (balans tuzilgan sanadagi) bozor bahosi (sof realizatsiya bahosi) bo‘yic•ha. Farq zarar sifatida moliyaviy natijalar schotida aks ettiriladi.
Moliyaviy go ’yilmalarni baholash. Xo‘jalik yurituvchi subyektning
moliy aviy qo‘yilnialari — bu uning boshqa korxonalar aksiyalari, cibligatsiyalari va boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlariga qilgan investitsiyalari, boshqa korxonalar ustav kajiitaliga qo‘shgan ulushlari, shuningdek, boshqa korxonalarga berilgan qarzlaridir. Moliyaviy go‘yilmalar investor korxona buxgalteriyasida buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq hisobga olinadi.
Qisqa muddatli investitsiyalar va qimmatli qog‘ozlar hisobot yili
oxiridagi tannarx yoki bozor bahosi bo‘yicha baholanadi. Agar sotib olish bahosi bozor bahosidan past bo‘lsa, farq summa zarar sifatida foyda va zararlar schotiga olib boriladi. Bunda qimmatli qog‘ozlaming o’zlari ham bozor bahosi bo‘yicha hisobga olinadi.
To‘liq to’lanmagan aksiyalar va paylur investor dividend olish liticjuqiga ega va ushbu qo‘yilmalar bo‘yicha to‘fig javobgar bo‘lgan hollarda to‘1iq qiym‹iti bo‘yicha moliyaviy qo‘yilmalar .schotlarida aks ettin ladi. Boshqa hollarda ular qiymati to‘liq to‘lanib, dividend olish huquqiga ega bo‘lganidan so‘ng moliyaviy qo‘yilmalar schotida aks ettiriladi.
Kotirovkasi buxgalteriya balansi hisobotlarida e’lon qilinadigan
aksiy'alar, obligatsiyalur va boshqa qimmatli qog‘ozlarga qilingan go‘y ilmalaming bozor bahosi hisobdagi bahosidan past bo‘lsa, ular

bozor bahosida aks ettirilib, farqi korxona xo‘jalik faol iyatiniiig

natijalariga olib boriladi.
Majburiyatlarni baholash. Majburiyatlar tomonlaniing kelishui i bo‘yicha aniqlangan summada aks ettiriladi. Sud qaroriga ko'ra yuzaga kelgan majburiyatlar uning qatorida ko‘rsatilgan summalarda aks ettiriladi. Potensial majburiyatlar oldindan aniqlangan eng yuqori bahoda baholanadi.
Hisobot davrining oxirida to‘1anishi kerak bo'lgan foizlar aJoJiida aks ettiriladi.
Da’vo muddati o‘tib ketib, talab qilinmayotgan majburiyatlar hamda kreditor qarzlar foyda sifatida joriy hisobot davrining foyda x'a zararlar schotiga olib boriladi.
Xaridorlarning debitor qarzlari nakladnoylar yoki boshqa dastlabki hujjatlarda ko‘rsatilgan qiymat bo‘yicha aks ettiriladi. O‘z x‘aqtida ijaytarilmagan va tegishli kafolatlar bilan ta’minlanmagan debitor qarzlar shubhali qarzlar bo‘yicha rezervlar hisobiga hisobdan chiqariladi. Shu summaning o‘zi muddati o’tganidan so‘ng foyda va zararlar schotining debetiga olib boriladi.
13-modda daromadlar va xarajatlarni hisobga olish tartibini belgilaydi. Foyda ko‘matkichi dunyo amaliyotida ko‘pincha biznes samaradorligining mezoni yoki investitsiyalardan olingan daromadlar yoki aksiya va boshqa qimmatli qog'ozlardan olingan daromad (tushum)lami tahlil ‹jilish vositasi sifatida qo‘llaniladi.
Daromadlar va sarflar foydani aniqlashga taalluqli bo‘lgan bevosita elementlar hisoblanadi. Daromadlar va sarflami, natijada esa foydani aniqlashda korxona tomonidan moliyaviy hisobotni tayyorlashda qo‘llaniIadigan kapital va uni saqlash konsepsiyasiga qisman bog‘liq.
Daromadlar va sarflaming elementlari quyidagicha aniqlanadi:

1. 
   daromadlar bu — hisobot davri ichida aktivlarning ko‘payishi yoki passivlarning kamayishi ko‘rinishida iqtisodiy foydaning o‘sislii bo‘lib, kapitalning o‘sishiga olib keadi.
   
2. 
   sarflar — bu hisobot davrida aL9ivlarning chiqishi y oki
   

kamayishiga olib keluvchi majburiyatlar paydo bo’lishi natijasida iqtisodiy foydaning kamayishidir.
Daromadlar va sBrflarning ta’rifi ularning asosiy belgilarini aniqlaydi, amino ulami moliyaviy natijalar to'g‘risidagi hisobotda at:s ettirishda talab qilinadigan mezonlarni aniqlab bera olmaydi. Foydaiu aks ettirish aktivlaming o‘sishi yoki passivlaming kamayishini aks ettirish bilan bir vaqtda sodir bo‘ladi. Masalan, tovarlarni yoki

xizmotlanii sotishda yuzaga keladigan aktivlar o'sishi yoki kreditorlarga qarzlar qaytarilishi bilan bog‘liq passivlar kamayishi hollari.

Sarflar moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda, ro'y bergan aniq o‘lchanishi mumkin bo'lgan aktivning karnayishi yoki passivning o‘sishiga taalluqli kelgusidagi foydaning kamayishi kabi aks ettiriladi. Bu sarflami aks ettirish, passivlar o‘sishi yoki aktivlar kamayishini hisobga olish bilan bir vaqtda sodir bo‘lishini bildimdi Masalan, xizmatchilar ish haqi yoki qurilmalar eskirishining o’sishi.
14-modda xustixiy kapitcil va uni hisobga olishning huquqiy inaqomini belgilaydi. Bu moddaga muvofiq korxoniining xususiy kapitali nsi‹ir kapitali. go 'shilgan kapital va rezerv kapitali, shuningdek, taqsimlanm‹tg‹in foydaclan tashkil topadi.
Ustav kapitali korxona ta’sischilari tomonidan, uning ta’sis hujjatlarida belgilangan hajmdagi ulushlar (put ifodasidagi) yig‘ indisidan iboratdir. Ustav kapitaliga ulush sifatida qo'shiladigan moddiy va nomoddiy aktivlar ta’sischilar yoki direktorlar kergashi kel ishni i bo’yicha ularning i-eaJ qiymatiga asosan baholanadi.
T‹iqsimlanmagan liiyda jamg‘arilgan foydani tavsiflaydi va u ustav kapitaliga o’tl:azi1ishi ham murn1:in (mulkdorlar qaroriga muvofiq).
Ustav kapitalining buxgalteriya hisobida aks enirilgan summasi uning ta’sis hujjiitlarida belgilangan sumrnasiga teng bo‘1ishi shart. Agar yuridik shaxs ustav kapitalini ko‘paytirishga qaror qilsa, u belgilangan tartibd‹i ta’sis hujjatlarini qayta ro‘yxatdan o‘tkazishi lozim.
IS-modda garovni hisobga olish tartibini ko‘zda tutib, xo‘jalik
yurituvchi subyekt tomonidan olingan kreditlar, qarz mablag‘lar va boshqa yuz:iga keladigan majburiyatlarning qaytarilishini kafolatlash uchun xizmat qiladi.
Korxonaning o‘z majburiyatlari yoki begonalamikini ta’minlash uchun garovga berilgan mulklar qiymati (o‘z mablag‘lari ham) boshqa akti vlarda alohida hisobga olinadi.
.Mulkiy yoki pullik garovlami berib yubormasdan belgilangan ta’in inotlar, garovga olingan mulkiy qiymat, garov sifatida qabul qil ingan put mablag‘Iari va valuta qiymatliklari alohida balansdan tushgan schotlarda hisobga olinadi.
I 6-modda trio/iyizrij' hisobotga bag'ishlangan bo‘lib, korxona
lacili y 4tidan olinadigan moliyaviy natijalar, ularning iqtisodiy tavsifiga muvofiq turlari bo‘yicha gunihlab aks ettiriladi. Aktivlar, passivlar va kapital balansda korxona moliyaviy holatini bevosita baholaydigan e Jemcnilarga kiradi.

Moliyaviy hisobot quyidagi asosiy shakllami o’z ichiga oladi:

•l• buxgalteriya balansi;
‹l• moliyaviy natijalar to’g‘risida hisobot;
•i• asosiy vositalar harakati to‘g‘risida hisobot;
?• pul oqimlari to‘g'risida hisobot;

• 
  xususiy kapital to‘g‘risida hisobot;
  

‹i• izohlar, hisob-kitoblar va moliyaviy hisobotga tushuntirishlar.
Moliyaviy hisobot buxgalteriya tizimining yakuniy natijasi sifatida moliyaviy faoliyat boshqa turlarining asosini ta’minlaydi. Moliyaviy hisobot subycktning moliyaviy holatini va uning moliyaviy ahx'o1idagi o‘zgarishlarni ko‘rsatadi. Bunday axborotlardan ko‘pIab iste’molchilar quyidagi maqsadlarda foydalanadi:

1. 
   kreditlar berish bo‘yicha qarorlar qabul qilish va investitsion
   

qarorlar qabul qilish uchun:

2. 
   subyektning kelgusidagi put oqimlarini baholash;
   

d) subyektning resumlari, majburiyatlari va ulardagi o‘zgarish Jar to‘g‘risida tnsavvurga ega bo‘lish.
Axborotlardan foydalanuvchi davlat organlari ham, kredit beruvchilar ham, qo‘shimcha axborot olish huquqlariga egadirlar. Amino hisobot konsepsiyasi asosan iste’molchiIaming umumiy talablariga javob berishi lozim va eng avvalo kimlar o‘z kapitalini subyektning ixtiyoriga topshirgan bo‘lsa, shiilaming manfaatlarini himoya qilishga yo‘naltiriIadi. Moliyaviy hisobotlar izohlar, hisob- kitoblar x'a tushuntirishlar bilan to‘ldiriladi.
Davlat budjetidan moliyalashliriladigan muassasalar va
tashkilotlardagi buxgalteriya hisobi xususiy sektordagidan farq qiladi. Xususiy sektoming o‘ziga xos xususiyatlari buxgalteriya hisobining tarmoq stniidiirtlarida o‘z aksini topadi.
Kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlari buxgaltcriya hisobini N•.20-«Kichik tadiiirkorlik subyektlari tomonidan hisobni soddalashtirib yuritish va hisobotlari tuzish tartibi haqidn»gi BHMSga muvofiq yuritadilar hamda moliyaviy hisobotni soddalashtirilgan shaklda tuzadilar.
Xo‘jalik muomalalari baholanadi va ular bo‘yicha hisobotlar O‘zbekiston Respublikasi milliy valutasi — so‘mda yurioladi. Chet cl valutasida amalga oshiriladigan muomalalar sodir bo‘lgan kundagi, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan valuta kursi bo‘yicha so'mga aylantirilib hisobga olinadi.

Moliyaviy hisobotning tarkibi va mazmuni O‘zbekiston Respub- likasi lVfoliya vazirligi tomonidan aniqlanadi.