Buxgalteriya hisobining me’yoriy-huquqiy va tashkiliy asoslari

12-bob. BUXGALTERIYA HISOBINING ME’YORIY-HUQUQIY VA TASHKILIY ASOSLARI

1. 
   O'zbekistonda buxgalterlya hisobini me’yoriy-huquqiy tartibga solish tartibi va ualng elementlart
   

O’zbekistonda buxgalteriya hisobini mu’yoriy tartibga solish tizimi va uning asosiy elementlarini to‘rt pog’onaga bo I ish mumkin(l4. I -

Buxgalterlar xalqaro federatsiyasi (IFAC)
' b o b i t ob
' ' d

II pog'ona

O’zbekision Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standrtlari
Buxgalteriya hisobining alohida bo' limlari bo’yicha hisob yuritish tartibini belgilaydigan «Uslubiy ko‘rsat- malar, yo‘riqnomalar, tavsiynomalar va boshqalar»
«Korxonaning hisob siyosati» (Korxonaning hisob yuritish va hisobot tuzish›ga doir ichki hujjatlar to‘plami)


I4. I -rasm. Buxgalteriya hisobini me’yoriy- huquqiy tartibga soliish tizimi.

Birinchi pog'ona: Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun; O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi; O‘zbekiston Respublikasining «Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g'risidagi _qonun;

Shulardan «Buxgalteriya hisobi to‘g'risida»gi Qonunga batafsilroq to‘xtalaniiz. Bu qonun O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini xalqaro standartlarga muvofiq tashkil etishning huquqiy maqomini belgilaydi.


14.1.1. O‘zbekiston Respublikasi «Buxgalterlya hisobi
to‘g‘risida»gi qonuni — buxgalteriya hisobinlng huquqiy negtzl

Qonunning I -«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlari» moddasi O‘zbekiston Resjiublikasida buxgalteriya hisobini xalqaro stiindartlarga muvofiq tashkil etishning maqomini belgilaydi.Bu moddada Buxgalteriya hisobini tashkil etish va hisobot tuzish bilan bog‘liq munosabatlar ushbu qonun hujjatlari bilan tartibga solinishi aniqlagan. Buxgalteriya hisobini tartibga soladigan qonun hujjatlariga qu vidagilar kiradi: buxgalteriy a hi.sobining yangi schotlar rejasi, mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo'shiliidigan, mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko‘rsahsh) va realizatsiya xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarini shakllanbrish tartibi to‘g‘risidagi Nizom, yangi tnhrirdagi Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun. Bular buxgalteriya hisobi to‘g’risidagi qonun bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasi hududidagi barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun hisob yuritish siyosatining huquqiy asosini ta’minlashga xizmat qiladi.

2-moddada iiixgcilteriya hisobining maqsadi ve vazifcilari
belgilangan. Unga muvofiq buxgalteriya hisobining maqsadi axborotdan foydalanuvchilarni iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun zarur bo‘ladigan axborotlar bilan to‘1iq, aniq va o‘z vaqtida ta’minlashdan iboret:
Buxgalteriya hisobining vazifalari quyidagilardan iborat:
F buxgalteriya hisobi schotlarida aktivlaming holati va harakati hamda huquqlar va majburiyatlarning holati to‘g‘risida to‘liq va aniq ma’lumotlar shakllantirish;
> samarali boshqarishni ta’minlash maqsadida buxgalteriya hisobi iria’lumotlarini umumlashtirish;

1• moliyaviy va soliqqa doir ham‹la hoshqa hisobotlari uniq

3-moddada buxgalteriya hisobining subyektlai-i belgil‹ingcin. Bu moddaga muvofiq O‘zbekiston Resjiublikesi hududidugi davlat va boshqaruv hukumat organlari hamda Respublikada ro‘yxatga olingiin barcha yuridik shaxslar, shuningdek, ularning sho‘ba korxonalari, filiallari, vakol8nonalari va boshqa tarkibiy bo‘linmalari buxgalteriys hisobining subyektlari bo’lib hisoblanadi. Yuridik shaxs hisoblanmagan. anuno bankda hisob raqami va tugallanmagan balansga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar ham buxgalteriya hisobining subyekt i hisoblanadi va amaldagi qonunchilikka muvofiq hisob yuntudilar.

4. 
   moddaga muvofiq barcha asosiy va joriy xarajatlar hamda mol iya-
   

xo'jalik faoliyatining boshqa tomonlari buxgalteriya li isobining obyektlari hisoblanadi. Xo‘jalik mablag'lari va ularning vujudga kelish manbalari alohida elementlar bo'yicha buxgalteriya hiscbi schollaridii put ifodasida aks ettiriladi. Xo‘ja1ik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya hisobining asosiy subyektlariga quyidagilar kiradi: o'z mablag’lari, qarz mablag‘lar va ularning harakati; x‹i‘jalik jarayonlari bilan frog‘fig bo‘1gan jonli va buyumlashgan mehnat xarajatlari; xo‘jalik muno- sabatlari, ya’ni mol yetkazib beruvcliilar, pudratchilar, xaridorlar, davlat budjeti va shunga o‘xshashlar bilan bo‘ladigan hisob-kitob munosabatlari. Budjetdan moliyalashtiriladigan subyektlarda ayrim o‘ziga xos obyektlari mavjud. Bular davlat budjetidan ajratiladigan mablag‘lar; budjetdan ajratiladigan mablag‘lar hisobidan qilingan sarflar (tasdiqlangan smetalar bo‘yicha); pullik va hieob-kitob muanuuolari.

4. 
   moddada buxgalteriyo hisobi va hisobotini tortibg‹i soft.sh, shuningdek, buxgalteriya hisobi standartlarini ishlab chiqish s a tasdiqlash O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amiilga oshirilishi belgilangan. Banklarning buxgalteriya hisohi va hisobotlari qonunchilikka muvofiq Markaziy bank tomonidan tartibga solinudi. Buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari uning milliy standartlari bilan belgilanadi. Shuningdek, ushbu moddaga muvofiq kicli ik va xususiy tadbirkorlikdagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun buxgalteriyu hisobini yuritish ham tegishli standart bilan belgilanadi.
   

6g-modda buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillarini
oladi . Bular:
o'z ichig:i

R buxgalteriya hisobining ikkiyoqlama yozuv usulida yuritilishi; I• uzluksizlik;

R xo‘ja1ik operatsiyalari, aktivlar va passivlarning jiulda baholanishi;

fi aiiiqlik;
V hisoblash;
é oldindan ko’ra bilish (ehtiyotkorlik); I• mazmunning shakldan ustunligi;
P ko‘rsatkichlaming qiyoslanuvchanligi;
1• inoliyas iy hisobotning betarafligi;
P hisobot Jax ri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi; V aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi.
Qonunning 7-moddasi buxgalteriya hisobini tashkil etishga
bag‘ishlangan. Buxgalteriya hisobi korxona aktivlari, xususiy, kapital, niajbiuiyatlari, daromadlari va xarajatlari to'g‘risidagi axborotlami to‘plash, ro‘yxatga olish va iunumlashtirish tizimidan iborat. Barcha subyektlar ikkdyoqlama yozuv usulidan foydalanib, Buxgalteriya hisobi milliy standartlari va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiq buxgalteriye hisobini yuritishlari lozim. d×xgnfieriyn hixobi re mof(yerij' hisobot iicimiiii iesJiI:if etish uchun on jalik yurituvchi snbyek:tning rahbari javobgardlr.
Qonunga muvofiq rahbar quyidagi huquqlarga ega:
I . Bosh buxgalter rahbarligida alohida tarkibiy bo‘linma sifatida buxgalteriya xizmatini tashkil etishi
2 Shtatga bosh buxgalter lavozimini kiritish.
3. Bux ₈alteriya hisobini yuritishni shartnoma asosida ixtisoslash- tirilgan buxgalterl ik firmasiga yoki buxgalter-miitaxassisga topshirish;
4. Buxgalteriya hisobini shaxsan o‘zi yuritishi. Amino har qanday
holatda rahbar quy'idagilarni ta’minlashi lozim:
•l• ichki hisob va hisobot tizimini ishlab chiqish;
•t• xo'jalik muomalalarini nazorat qilish;
•t• hisob hujjatlarining saqlanishi;
•l• tashqi foydalanuvchilar’ uchun moliyaviy hisobotni tayyorlash;
•l• soliq hisoboti va boshqa moliyaviy hujjatlami tayyorlash;
•l• hisob-kitoblaming o‘z vaqtidaligi.
8-modda imzo huquqi to‘g‘risida bo’lib, unga muvofiq xo‘ja1ik yurituvchi subyekt rahbari xo‘jalik muomalalarini amalga oshirish va subyekt nomidan hujjatlami inizolash huquqiga ega bo‘lgan shaxslar ro'yxatining mavjudligi uchun javobgardir. Ro‘yxatda imzo huquqiga ega shaxslaming lavozimi va buxgalterlik funksiyalari hamda rahbarlik funksiyalarini amalga oshiradigan har bir mansabdor shaxs uchun pul

sumnmlari bo‘yicha cheklanishlarga ko’ra imzo huquqlarining ierer- xiyasi (ketma-ketligi) o'rnatiladi. Xo‘jalik yurituvc•hi sub ekt tomonidan elektron raqamli imzodan foydalanilganidu zarur chtiyotkorlik choralari va nazorat o‘rnati1ishi zarur, Elektron raqamli imzodan foy'da1anish sohasidagi munosabatlar «Blekaon raqamli imzo to‘g‘risida»gi qonun bilan tartibga solinadi.

Qonunning 9- moddasi boshlang ’ich hisob hujjatlami to‘g‘risida.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning aktivlari, xususiy kapital s’a majbu- riyatlariga ta’sir etuvchi barcha xo‘jalik muomalalari va xo‘ja1i1: faoliyatining natijalari dastlabki hujjatlarga asosan aks ettirilishi lozun. Dastlabki hujjatlar xo‘jalik muomalasi sodir bo‘layotgan paytda, agar buning iloji bo‘lmasa, muomala tugallang:inidan so rig darrov tuziladi. Agar dastlabki hujjatlami to‘lg‘azishda kompyuterdan foydalanilsa, kompyuter orqali to‘lg‘azilgan qog‘oz maxsus blankada rasmiylash- tirilgan dastlabki hujjat kuchiga ega. Birorta xo‘jalik muomalasi hani tegishli tarzda rasmiylashtirilgan dastlabki hujjalslz muoiriala manbai sifatida buxgalteriya hisobi schotlarida aks ettirilmasligi lozim. Dastlabki hujjatlami tuzgan va tiisdiqlagan shaxslar ulardagi axborotlaming to‘g‘riligi uchun javobgardir. Dastlabki hujjatlardag i tuzatishlar hujjatni to‘1g‘azgan shaxs tomonidan, tuzatish sanasi ko‘rsatilib tasdiqlanishi lozim. Zarur hollarda esa ›:atoga yo I qo'yilgaii hujjat haqida izoh berilgan tuzatui chi hujjat rasmiylashtirilishi I ozim.
Buxgalteriya yozuvlari qo'lda yozilganida ham, kompy'uter yordamida amalga oshirilganida ham, baribir quyidagi qoidaliirga rioya qilinishi lozim:

• 
  y'ozuvlarni dastlabki hujjatlarga asosan amalga oshirish;
  
• 
  xo‘jalik muomalalarini o‘z vaqtida xronologik tartibda ro‘\ xatga olish;
  
• 
  har oyning birinchi sanasiga bosh daftardagi sintetik (umiiiiilash- tiruvchi) schotlarni yordamchi analitik (batafsil) st:hot1ar t›i1an har oyda solishtirish.
  

Barcha xo‘jalik muomalalari tegishli tarzda hujjatlashtirilislii zarur. Xususan, har bir muomala bo‘yicha isbotlovchi hujjat rasmiylashtii’ilib, sodir bo‘lgan xo'jalik muomalasining mavjudligi va to' liqligi tasdiqlanishi lozim (isbotlovchi hujjatlar). Schot-f:ikturalar, cheklar va boshqa hujjatlar isbotlovchi hujjatlar bo‘lib hisoblanadi. Tuzatish, hisoblash va boshqa ichki ko' chirib o‘tkaz’ish yoki hisob-kitoblarj;a asoslangan, ro‘yxatga olingan moddalar uchun isbotlovclii hujj atlar korxona ichida to‘lg‘aziladi. Bu gap nia’lumotIami elektron ishl or

berishniiig buxgalterlik tizimlariga taalluqlidir. Eleknon ishlov berilgan ma‘lumotlari saqlash va pechat qilishga tayyorgarligiga qo'shimcha talablar qo‘y'iladi.

Dastlabki hisobda qo‘1laniladigan barcha hujjatlar tegishli tarzda saqlanishi uchun shart-sharoitlar mavjud bo‘lishi lozim (bu haqda 22- moddada ma’lumot batafsil beriladi).
10-modda — buxgalteriya hisobi registrlari to‘g‘risida. Hozirgi paytda barcha turdagi mulkchilik korxonalarida asosan hisobning uch turi go‘llaniladi. Jumal-order, bosh jumal (memorial order shaklining bir niri) va avtomatlashtirilgan shakl. Buxgalteriya hisobi jumal-order shaklida yuritilganda hisob axborotlari qo‘lda yoki avtomatlashtirish vositalaridan foydalanib qayd qilinadi. Jumal-order registr sifatida ikkita xiisrisivatga ega:
a) xronologik yozuv (jumal) b) sistematik yozuv (order) Ko'p jumal-orderlar sintetik va analitik hisob ma’lumot1arini birlashtiradi. Bunday jumal-orderlar uyg‘un1ashgan hisob registrlan deb ham ataladi. Alohida bitta schot uchun yuritiladigan (masalan I -2 jumal-order) yoki o‘zaro bog‘liq bo‘lgan schotlar guruhi uchun mo‘ ljallangan jumal- orderfar ham mavjud. Ularga qo‘shimcha ravishda (ko‘proq analitik hisob uchun) yordamchi vedomostlar yuritiladi (debitor va kreditorlar bilan his-ob-kitoblar, ishlab chiqarish xarajatlari hisobi va sh.o‘.uchun).
Jumal-order va vedomostlar bilan birga umumlashtiruvchi sintetik hisob registri—Bosh ‹lafiar ham yuritiladi. Bosh daftarda har bir sintetik schot uchun yoyiq bir bet ajratilgan bo‘lib, unda tegishli schotning oy boshiga va oy oxiriga qoldig‘i, debet oborotlari yoyiq holda, ya’ni kreditlanuvchi scholar hamda shu schotlar yuritiladigan jumal-orderlar raqami ko‘rsatilib, kredit oboroti esa umumiy summasi bilan aks ettiriladi. Bosh daftar bir yilga ochilib, har oy uchun bir qator ajratiladi. Bosh daftar va boshqa hisob registrlarining qismlariga asosan balans hamda hisobning boshqa shakllari to‘lg‘aziladi.
Bosh-jumal shakli hisobning memorial-order shal:1i ko‘rinishliiridsn bin hisoblanadi. Uning mazmuni shundan iboratki, xo‘jalik muoma- lalarini qayd qilish uchun maxsus yig‘ma hisob vedomostlaridan foydalaniladi.
Hisob registrlarini to‘lg‘azish uchun dastlabki hujjatlar asos bo‘ladi.
Hisobning bosh-jumal shakli asosan kichik va o‘rta-biznes korxo- iialarida, xususan mikrofmnalarda go‘llaniladi.