Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

faoliyatining tijoratlashuvi bo`lib, bunda banklarning tijorat ob`ekti 
vaqtincha bo`sh turgan pul mablag’lari hisoblanadi. Bu pul 
mablag’lari bankka tegishli bo`lmagan bo`lsada, faoliyati davomida 
bank ularni o`z nomidan joylashtiradi.
Bank tijorati kam investitsiya qilib ko`proq daromad olish 
tamoyiliga asoslangani uchun, uning majburiyatlarining passivlaridagi 
ulushi kam bo`lishi kerak. 
Tijorat banki kredit berish va investitsiyalarni moliyalashtirish 
jarayonida iloji boricha ko`p daromad olishni mo`ljallaydi.
Undan tashqari bank faoliyatining xavfsizligi ham bank 
tijoratining asosidan biri hisoblanadi. Bank har doim risk bilan bog’liq 
faoliyat ko`rsatadi. Bank faoliyatida risk darajasi qancha kam bo`lsa 
va xavfsizligi yuqori bo`lsa, bankning daromadi ham shuncha ko`p 
bo`ladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar faoliyatining yana bir 
muhim tamoyili shundaki, bank iqtisodiy tashkilot sifatida o`zining 
kapitali, daromadi bilan risk qilishi mumkin, lekin u mijozning 
daromadi yoki kapitali bilan risk qilishi mumkin emas. O`isqacha qilib 
aytganda, bank faoliyati “hamma narsa mijoz uchun” degan 
tamoyilga asoslangan bo`lishi kerak. Bu tamoyil bank mijoz uchun 
to`laligicha javob berish zarurligini bildiradi, uning daromadini 
ta`minlaydi. 
Mijozlar tomonidan qaraganda bank har doim sherik tashkilot 
hisoblanadi. SHeriklik munosabatlari ikki tomonning o`zaro 
qiziqishlariga va roziliklariga asoslangan holda amalga oshirilishi 
lozimligi tufayli bank mijozlar manfaatini ta`minlashni birinchi 
o`ringa qo`yishi lozim. 
Tijorat banklari faoliyatining keyingi tamoyili bu banklar 
ko`rsatadigan xizmatlar va operatsiyalarning universallashuvi va 
diversifikatsiyasi bo`lib, banklar faoliyatining turli tarmoq va 
sohalarni qamrab olishini kam risklilik asosida yuqori daromad 
olishga yo`naltirilgan bo`lishi lozim. 
Banklar qaysi mulk shakliga asoslanganligidan qat`iy nazar 
ularning faoliyati yuqoridagi tamoyillarga asoslanadi. 
Oldingi paragrafda ta`kidlanganidek banklar aktsiyador jamiyat 
kabi ochiq turdagi yoki yopiq turdagi aktsiyador banklar bo`lishi 
mumkin. Aktsiyadorlar safiga kirish aktsiyalarni sotib olish yo`li bilan 

---

263 
amalga oshiriladi. Huquqiy va jismoniy shaxslar banklarning 
aktsiyadorlarini sotib olishi va aktsiyadorlar bo`lishi mumkin. 
Ba`zi tijorat banklari paylar (badallar) hisobidan tashkil qilinishi 
mumkin. Bu turdagi banklarning qatnashchilari ham huquqiy va 
jismoniy shaxslar bo`lishi mumkin. 
Xususiy banklar-jismoniy shaxslarning pul mablag’lari hisobidan 
tashkil qilingan banklar hisoblanadi. 
Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklari universal va 
maxsus banklarga bo`linadi. 
Universal banklar xilma-xil operatsiyalar bajarish, xar xil 
xizmatlar amalga oshirish xususiyatiga ega bo`ladi. Maxsus banklar 
ma`lum yo`nalishlarga xizmat ko`rsatib, o`z faoliyatini shu 
yo`nalishlarda yutuqlarga, samaradorlikka erishishga bag’ishlaydi. 
Bunday banklarga tarmoqlarga xizmat ko`rsatuvchi banklar, eksport-
import operatsiyalarini olib boruvchi banklar, investitsiya banklari, 
ipoteka-zamin banklarini kiritish mumkin. 
Joylashish belgisiga qarab tijorat banklar: xalqaro, respublika, 
mintaqaviy, viloyat banklariga bo`linishi mumkin. 
Tarmoqlarga xizmat ko`rsatishga qarab: sanoat, qurilish, qishloq 
xo`jalik, savdo va boshqa banklarga bo`linishi mumkin. 
Bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida 
banklarning 
roli, 
ularning 
iqtisodiyotga ta`siri o`sib bormoqda. Kredit muassislari, aholi, 
korxona, tashkilotlar, kompaniyalarning bo`sh pul mablag’larini 
yig’ish va joylashtirishdan tashqari, korxonalarning xo`jalik faoliyatini 
takomillashtirishga yordam beradi va korxonalar faoliyatini ko`zatib 
borishi mumkin. 
Banklar va uning krediti yordamida mavjud kapital tarmoqlar 
o`rtasida, ishlab chiqarish va muomala sohasi o`rtasida taqsimlanadi 
va qayta taqsimlanadi. 
Sanoat, transport, qishloq xo`jaligi sohasida qo`shimcha 
investitsiyaga bo`lgan talablarni moliyalashtirib, banklar xalq 
xo`jaligida progressiv yutuqlarga erishishni ta`minlashi mumkin. 
Tijorat banklarining iqtisodiy roli uning faoliyat doirasining keng 
bo`lishiga olib keladi. Bu sababli tijorat banklari quyidagi 
funktsiyalarni bajaradi: 
-vaqtincha bo`sh turgan pul mablag’larni yig’ish va ularni 
kapitalga aylantirish; 
-korxona, tashkilotlar va aholini kreditlash; 

---

264 
-iqtisodiyotda hisob-kitoblar va to`lovlarni amalga oshirish; 
-moliya-valyuta bozorida faoliyat ko`rsatish; 
-iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va maslahat xizmatlarini 
ko`rsatish va boshqalar.