Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M
Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillar
Download 3.95 Mb. Pdf ko'rish
|
12594 2 F73689EE6175CBCB594F6BEABC06D737E9CA1955
|
6.2. Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillar
Inflyatsiyani monetar omillar (talab) va monetar bo`lmagan omillar (taklif) o`zaro ta’siri natijasida hisobga olsak, sabablarni aniqlash mumkin. 102 Talab inflyatsiyasini uchta asosiy pul omillari keltirib chiqaradi (6.2- rasm) Talab inflyatsiyasi (asosiy pul omillari) Davlat byudjeti taqchilligi Haddan tashqari qarz berish Tashqi iqtisodiy sabablar 6.2-rasm - Talab inflyatsiyasining asosiy omillari 1. Davlat byudjeti kamomadi. Uni bilvosita, davlat qarzining o`sishi yoki inflyatsiya solig’i orqali moliyalashtirish imkoniyati mavjud. Mamlakatning iqtisodiyotni harbiylashtirishga va davlat bo`linmasi ishini kuchaytirishga samarasiz sarf-xarajatlarining rivojlanishi tufayli tanqislik yanada kuchaymoqda. Byudjet kamomadini qoplash Markaziy bank tomonidan hukumatga birlamchi bozorda muhim davlat qimmatli qog’ozlarini sotib olish yoki hukumatga qarz berish shaklida qarz berish yo`li bilan yuzaga keladi, aslida pulning tovar aylanmasiga bo`lgan ehtiyojidan ortiqcha mablag ‘chiqarilishini keltirib chiqaradi va shunga muvofiq inflyatsiyani talab qiladi. 2. Ortiqcha kredit berish. Bu banklarning kredit kengayishi tufayli muomaladagi pullarning iqtisodiyot ehtiyojlaridan ortiqcha o`sishi bo`lib, tovar aylanmasiga bo`lgan talabdan ortiqcha to`lov qobiliyatiga ega mablag’lar yaratilishiga olib keladi va shu bilan tovar va xizmatlarga qo`shimcha so`rovlar yaratiladi. 3. Tashqi iqtisodiy omil. Milliy valyuta kursini yoki valyuta zaxiralari hajmini tartibga solish uchun markaziy bank chet el valyutasini sotib oladi. Narxlar (taklif) inflyatsiyasi monetar bo`lmagan omillar bilan uzviy bog’liqdir (6.3-rasm). • ishlab chiqarishning pasayishi va mehnat unumdorligining o`sish sur’atlari - iqtisodiy inqiroz va takror ishlab chiqarishning umumiy sharoitlarining yomonlashishi natijasida yuzaga keldi. 1970- 103 Narxlar inflyatsiyasi (asosiy pul bo'lmagan omillar) 1980 yillarda. bu omil dunyoning sanoati rivojlangan mamlakatlari iqtisodiyotida hal qiluvchi rol o`ynadi. Qayta qurish davrida O`zbekistonda bu omil odatiy hodisa edi; Ish lab ch iq arish va m eh n at u n u m d o rligin in g p asay ish i Mon o p o l n arxlar Xo m ash y o n arxlar in in g k o `tar ilish i va y arim t ay y o r m ah su lo tlar Tash q i iq tiso d iy o m il Ijtim o iy o m il 6.3-rasm - Taklif inflyatsiyasining asosiy omillari • xom ashyo narxining ko`tarilishi, yuqori egri soliqlar va yarim tayyor mahsulotlar - mahsulotlar narxiga kiradi, shuningdek, ular tayyor mahsulotlar narxining oshishiga yordam beradi; • psixologik omil - ushbu omil tufayli inflyatsion kutishlar ta’sirida narxlar o`zgaradi; • ish haqi va aholining boshqa daromadlarining o`sishi, daromadlarning asosiy qismi uchun indeksatsiya qilish paytida mahsuldorlikning o`sishidan yuqori darajada; • monopol narxlar - bu omil mahsulotlarning asosiy qismi uchun haddan tashqari oshirilgan monopol narxlar saqlanib qolayotganligini ko`rsatadi; • tashqi iqtisodiy omil - tovarlarga jahon narxlarining o`sishi, chet el kapitali oqimi, milliy valyutaning qadrsizlanishi. Shunday qilib, xulosa qilish mumkin - inflyatsiya valyuta muomalasi qonuniga rioya qilinmasligini e’lon qiladi, bu esa 104 to`planish va iste’mol, talab va taklif o`rtasidagi nomutanosibliklarga olib keladi. Inflyatsiya, bu multifaktorial jarayon bo`lib, muhim bosqichda u ma’lum bir mamlakatning moliyaviy shakllanishidagi maxsus momentning o`ziga xos xususiyatlariga asoslanadi. Iqtisodiyoti zaif rivojlanayotgan mamlakatlarda inflyatsiya jarayoni yuqori valyuta emissiyalarining o`ziga xos ta’siri ostida bo`lib, Markaziy bankning qattiq nazoratiga tushadi va faqat o`sishi mumkin. Inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi omillar xilma-xil bo`lib, ular ham pul, ham pul shaklida bo`lishi mumkin. Odatda, ortiqcha pul massasining paydo bo`lishiga davlat byudjeti kamomadida ifodalanadigan davlat moliyasining tartibsizligi yordam beradi, deb qabul qilingan. Ushbu defitsitning sabablari ko`p qirrali. Bu erda juda katta harbiy xarajatlar va iqtisodiy notinchliklarning roli muhim. Biroq, inflyatsion rivojlanish to`g’ridan-to`g’ri ushbu defitsitga nima sabab bo`lganiga emas, balki uni qoplash usullariga bog’liq. Agar ikkinchisi to`g’ridan-to`g’ri sodir bo`lsa, pul emissiyasi orqali inflyatsiyaning ta’siri aniq. Agar yetishmovchilik muhim davlat qimmatli qog’ozlarini chiqarish bilan qoplansa, ya’ni hukumat qarzining ko`payishi bo`lsa, barchasi qiyinroq. Ma’lum bo`lishicha, bu holda davlat byudjetining etishmasligi va valyuta ta’minotining kengayishi o`rtasidagi bog’liqlik avtomatik emas, chunki u bozordagi muhim qimmatli qog’ozlar harakati bilan vositachilik qiladi. Davlat qarzlari real jamg’arma va jamg’armalar yordamida joylashtirilishi mumkin va bunday vaziyatda mamlakatdan talabning oshishi uning real tejash va tejash yordamida kamayishi bilan qoplanadi, so`ngra mamlakatdan talabning o`sishi uning milliy iqtisodiyotning xususiy sektorida va aholi orasida kamayishi bilan qoplanadi. Inflyatsion vaziyat, hukumat qarzlari Markaziy bank tomonidan banknotlarni chiqarish bilan, banklar esa kreditlarni berish va shu asosda depozit va cheklarni chiqarish yo`li bilan almashtirilganda shakllanadi. Boshqacha qilib aytganda, inflyatsiyaning muhim omili bu haddan tashqari kredit kengayishi (kredit kengayishi) bo`lib, naqd pulsiz shaklda naqd pul chiqarilishiga olib keladi. Davlat qimmatli qog’ozlariga qarshi banknotalarni chiqarish, banklardagi omonatlarning ko`payishi kredit resurslarining bir necha bor kengayishiga olib kelishi mumkin. Ushbu summani bank 105 hisobvarag’iga kiritishda, ikkinchisi zaxira qismini olib tashlagan holda ushbu summani kreditga taqdim etish imkoniyatiga ega. Birovning qo`lida bo`lganidan so`ng, u oxir-oqibat shunga o`xshash operatsiyani amalga oshiradigan boshqa bankdagi depozitga aylanadi va hokazo. Zamonaviy dunyoda iqtisodiy muvozanatni boshqarish deyarli mumkin emas. Mamlakat aholisi uzoq vaqtdan beri tovar va xizmatlar yetishmasligi bilan bog’liq muammolarni sezmaydilar, chunki takliflar soni juda ko`p. Ammo pul massasi doimiy ravishda o`sib bormoqda. Mahsulot sifatining oshishi yoki ma’lum bir vaqt ichida resurslarni qazib olishning pasayishi tufayli narxlar ko`tarilishi mumkin. Ayrim tovarlar va xizmatlar narxlarining mavsumiy tebranishlari ham muntazam bo`lib turadi. Ammo narxlarning bunday ko`tarilishi inflyatsiya emas - bu umuman tabiiy o`zgarishlar bo`lib, odatda vaqtinchalik xususiyatga ega. Muayyan vaqtda iste’molchilarga taqdim etiladigan barcha tovar va xizmatlarning o`z narxi bor. Shu bilan birga, muomalada odamlar kerakli tovarlar va xizmatlarni sotib olishga sarflashlari mumkin bo`lgan ma’lum miqdordagi pul mavjud. Agar ushbu ikki tarkibiy qism teng bo`lsa, mamlakat iqtisodiyoti barqaror. Ammo zamonaviy dunyoda bunday muvozanat uzoq vaqt davomida mavjud emas edi. Vaqt o`tishi bilan odamlar ma’lum tovar va xizmatlarni sotib olishlari uchun kerak bo`lgan pullarning umumiy miqdori iste’molchilar uchun yaxshi tomonga emas, balki o`zgarib boradi. Ushbu hodisaning sababi nima? Inflyatsiyaning asosiy sabablarini ikki guruhga bo`lish mumkin: pul va pul bo`lmagan. Monetar omillar - muomalaga doirani ortiqcha mablag’lar massasi bilan ortiqcha to`yintirish. Agar hajm oshsa, boshqa parametrlar bir xil darajada qolsa, inflyatsiya darajasi ham oshadi. Inflyatsiyaning monetar omillariga quyidagilar kiradi. 1. Pulning haddan tashqari emissiyasi - odamlar ko`proq tovar va xizmatlarni sotib olishga qodir, ishlab chiqarish esa aholi ehtiyojlarini qondira olmaydi. Yoki, iqtisodiy nuqtai nazardan, yalpi talab yalpi taklifdan kattaroq bo`ladi; 2. aylanish tezligining oshishi - bu odamlarning barcha mablag’larini yo`qotishdan qo`rqishidan kelib chiqishi mumkin. Aholi puldan xalos bo`lishni boshlaydi va bitimlar sonini ko`paytiradi. Bu milliy valyuta qadrsizlanishiga olib keladi; 106 3. iqtisodiyotning tsiklli rivojlanishi - inflyatsiyani yengib chiqa olmaslik iqtisodiy mexanizm kamchiliklari tufayli vujudga keladi. Markazlashgan iqtisodiyotda deyarli hech qanday teskari aloqa yo`q edi, bunga qodir bo`lgan samarali iqtisodiy dastaklar mavjud emas edi pul va tovar taklifi o`rtasidagi nisbatni tartibga solish; ma’muriy cheklovlarga kelsak, ular etarlicha samarasiz "ishladilar"; 4. bankning kredit kengayishi - kredit berish iqtisodiy muvozanatga olib keladigan va narxlar darajasining o`sishiga ta’sir etadigan ancha murakkab mexanizmdir. Ammo hozirgi paytda foizlar bilan kreditlar berish jamiyatning ajralmas qismiga aylandi. Shu sababli, ko`p yillar davomida mamlakatda inflyatsiya mavjud bo`lib, unga ko`pchilik odamlar odatlanib qolgan; 5. muvozanatsiz investitsiyalar - hukumat ko`pincha byudjetni tuzishda hisobga olinmagan investitsiyalarni kiritishi kerak. Bu harbiy sanoat yoki falokatlarni tiklash bo`lishi mumkin; 6. iqtisodiyotni harbiylashtirish - harbiy xarajatlarning ko`payishi pul tizimining kon’yunkturasini vaqtincha jonlantiradi, garchi umuman olganda bu tovar ishlab chiqarish strukturasining deformatsiyasiga olib keladi va inflyatsiya jarayonini tezlashtiradi. Harbiy xarajatlar harbiy xizmatda bo`lgan yoki iqtisodiyotning harbiy sektorida ishlayotgan shaxslar tomonidan yordamchi samarali talabni yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Buning natijasi, muomalaga haqiqatan ham kirib kelmasligi nuqtai nazaridan valyuta ta’minotining o`sishi; 7. davlat moliyasining inqirozi - bunday pasayish hukumat o`zining ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalarini kengaytirganda, aslida samarasiz xarajatlarning ko`payishiga olib keladi. Byudjet kamomadini qoplash uchun qo`llaniladigan usullar odatda aylanma valyuta taklifining o`sishiga yordam beradi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar chiqindilarni oldini olishga intiladi va byudjet kamomadini to`lash uchun soliqlardan, shuningdek davlat kreditlaridan foydalanishni afzal ko`rishadi; 8. Soliqlar inflyatsiyaning asosiy sababi deb hisoblanmaydi, garchi ular narxlashga ta’sir qilsa ham. Bilvosita soliqlar ular soliq soladigan mahsulotlar qiymatining bir qismidir va ularning ko`payishi narxlarning ko`tarilishiga olib keladi. Munitsipal qarzlarning inflyatsiyaga ta’siri hukumat majburiyatlari qanday taqsimlanishiga bog’liq. Davlat qimmatli qog’ozlari (ya’ni, obligatsiyalar) bank 107 vositalarida to`lov vositalarini chiqarish usuli bilan joylashtirilsa, bu inflyatsiya natijalariga olib keladi. Monetar bo`lmagan omillar asosan ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi nomutanosibliklar yoki qimmat boshqaruv mexanizmi bilan bog’liq. Ushbu omillarga quyidagilar kiradi: 1. mehnat unumdorligining pasayishi - bu holda mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun ko`proq vaqt talab etiladi. SHu bilan birga, ko`plab xarajatlar o`zgarishsiz qolmoqda (ish haqi, energiya, soliqlar). Ma’lum bo`lishicha, mahsulot tannarxi oshib bormoqda; 2. monopolistik narxlar - monopoliyalar inflyatsiya jarayonlarini shakllantirishda asosiy rol o`ynaydi va bu narxlash jarayoni orqali sodir bo`ladi. Ular narxlarni ikki yo`l bilan oshirmoqdalar: • kartel shartnomasi - kam sonli etakchi ishlab chiqaruvchilar (ya’ni monopolistlar) o`rtasidagi narxlar strategiyasi bo`yicha aniq yoki yashirin kelishuv; • narxlarda yetakchilik printsipi - bu tadbirkorlar etakchi kompaniyalar tomonidan belgilanadigan narxlarni boshqarishi, ya’ni. eng yirik ishlab chiqaruvchilar va bu narxlar o`rtacha stavkadan yuqori foyda bilan tavsiflanadi. 3. ishlab chiqarish va muomaladagi xarajatlarning o`sishi - valyuta kursining o`sishi bilan barcha import narxlari ham ko`tariladi. Agar ishlab chiqarishda import qilinadigan xom ashyoni mahalliy xom ashyo bilan almashtirishning iloji bo`lmasa, mahsulot ishlab chiqarish tannarxi oshadi. SHuningdek, yoqilg’i narxining ko`tarilishi va boshqa tegishli xarajatlarning oshishi (sug’urta, soliqlar, ehtiyot qismlar) tufayli narxlar muntazam ravishda oshib boradi. Narxlar elektr energiyasi, xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlar xizmatlari va boshqa ko`plab narsalarning ko`tarilishi tufayli o`smoqda; 4. jahon tarkibiy inqirozlari - 70-yillarda inflyatsiyaning tashqi mezonlari narxlar tarkibini qayta tuzishda namoyon bo`lgan jahon tarkibiy kataklizmlari edi. 70-yillarda neft sanoatida narxlar qayta ko`rib chiqildi, barcha turdagi xom ashyo narxlari 7 baravarga o`sdi va xom neft narxi 20 martadan oshdi. Bularning barchasi xomashyo importi narxining oshishiga va ichki bozorda narxlarning o`sishiga olib keldi. 108 Yuqorida sanab o`tilgan sabablarga qo`shimcha ravishda inflyatsiya omillari iqtisodiy xarakterga ega bo`lmasligi mumkin - bu siyosiy beqarorlik (urushlar, inqiloblar, hukumatga bo`lgan ishonchni yo`qotish va boshqalar) natijasida paydo bo`ladigan inflyatsion kutishlar. Download 3.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|