Buxoro davlat universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi

Undesirable you may have been, untouchable you were not. Not forgotten or passed over at the proper time^181.

Tongning oqligida vaqtning rangini Ko‘rdim tunning qoraligida Ko‘m-ko‘k maysalarning tomiriga singigan shira zaminida ko‘rdim vaqtning rangini. Quvonchlari olam-olam go‘dakning kulgu o‘ynagan beg‘ubor chehrasida vaqtning rangini ko‘rdim^182.

Ko‘rib turganingizdek, ingliz tilidagi misolning birinchi misradayoq holatni ta’kidlash uchun sifatlashlar oldinga chiqarilgan. Lirik qahramon o‘zi achinayotgan o‘lgan bola obraziga nisbatan “daxlsiz emas eding!” undovini kuchliroq ta’kidlamoqda. Ammo o‘sha vaziyatda keraksiz bir narsaday inson hayoti yo‘qlikka yuz burdi, buning ustiga bu bevaqt xazon bo‘lgan norasida go‘dak. Bu misralarning to‘g‘ri gap qurilish holati quyidagicha nutqda aks etadi:
You were not untouchable (even though – garchi) you may have been undesirable. (sen daxlsiz emas eding, garchi istalmagan bo‘lganingda ham.) Bu misralarda ta’kid ma’nosi kuchaytirilib inson qadrining yuksak bo‘lishi kerakligi uqtirilmoqda. Ikrom Otamurodda, asosan, ot yoki unga yaqin so‘z turkumlari inversiyaga uchragan bo‘lsa, quyidagi misralarda kesimning oldingi o‘ringa o‘tkazilishi (“ko‘rdim” so‘zi) lirik qahramonning hissiy harakatlaridan darak bermoqda. Bunda inversiya misralar osha yuzaga kelgan. Falsafiy mazmunga ega bo‘lgan bu satrlarda vaqtning rangi haqida fikr yuritilgan. Darhaqiqat, tunning qoraligi va tongning oqligi vaqtning ranglaridir. Qolaversa, vaqtning rangi ko‘m-ko‘k maysalarning tomiriga singgan shirada, keksalarning olis xotirasida, bobodehqonning mehnatida vaqt aks etadi. Ta’kidlash kerakki, yuqoridagi satrlardagi inversiya ham kesim va to‘ldiruvchi, kesim va aniqlovchi orasida yuzaga kelgan.
35-misol.

Ingliz tilida	O‘zbek tilida
As estimated, you died. Things marched, sufficient, to that end. Just so much Zyklon and leather, patented terror, so many routine cries.^183	Vaqtni o‘tkazdi armonsiz. Yugurdi armonsiz. Yeldi armonsiz. Qolmadi u yurmagan ko‘cha. Qolmadi u kirmagan saroy. Qolmadi u ko‘rmagan hasham. Qolmadi u qilmagan ishrat. Qolmadi u totmagan taom. Qolmadi u kiymagan libos.^184

Jeffri Xill 1968-yilda King Log jurnalida “September Song” (“Sentyabr qo‘shig‘i”) she’rini nashr etdi. Unda shoir xotira, eslash va azob-uqubat mavzulariga murojaat qilib, yurakdan aniq chiqadigan elegiyani yaratadi. Ohang va kayfiyat ham mos ravishda tantanali. Jeffri Xillning “September Song” – bu Xolokost¹⁸⁵ paytida bir bolaning hayoti va o‘limi tufayli ko‘rilgan yo‘qotishlarga bag‘ishlangan murakkab, ta’sirli she’r.
She’r qisqa, bor-yo‘g‘i o‘n to‘rt misradan iborat bo‘lib, ko‘plari ikki-uch so‘zdan iborat. Uning ichida shoira Germaniya fashistlari orasidagi yo‘qotish, xotira va qotillikning dahshatli tartibga solinish tasvirlari orqali harakat qiladi. Shoir matn ichida o‘ziga va qanday elegiyalarga ishora qiladi, she’r oxirida she’riyat imkoniyatlari va u nimaga qodir va nimaga qodir emasligiga ishoralar bor.
Kontekstdan tashqarida, bu sanalar katta ma’noga ega emas, ayniqsa “deportatsiya qilingan” so‘zi. Ammo she’rni o‘qib chiqqach, bu 1942-yilda, bor-yo‘g‘i o‘n yoshida o‘ldirilgan bolaning tug‘ilgan va vafot etgan kunlari ekanligi ayon bo‘ladi. Garchi bu aniq aytilmagan bo‘lsa-da, evfemistik “deportatsiya qilingan” va she’rning kengroq konteksti bolaning Germaniya fashistlari konslagerlaridan birida o‘ldirilganligini ko‘rsatadi. Bu she’r ismi noma’lum bolaga (shuningdek, tarixning ushbu dahshatli davrida vafot etgan yoki azob chekkan har kim va har bir kishiga) elegiya shaklida yozilgan. She’rning o‘rtasida qavs ichida shoir aytgan elegiya o‘zi uchundir. Jeffri Xill “September Song”da bir nechta she’riy uslublardan foydalanadi. Bularga alliteratsiya, enjambment va inversiya kiradi. “Oh”undovi ko‘pincha misralar boshida qo‘llaniladi. Shaxs bilan go‘yo gapiruvchining so‘zlarini eshitadigan va tushunadigandek gapiriladi. Bunda shoir epigrafda o‘limi qayd etilgan bolaga “siz” deb murojaat qiladi. Alliteratsiya so‘zlar ketma-ket qo‘llanilganda yoki hech bo‘lmaganda bir-biriga yaqin bo‘lganda va bir xil tovush bilan boshlanganda sodir bo‘ladi. Misol uchun, uchinchi qatorda “passed” and “proper”, to‘rtinchi va oltinchi qatorlarda “marched” and “much” alliteratsiyalari qo‘llanilgan. Ushbu asarda “zyklon” kabi so‘zlar va epigrafda qo‘llangan sanalar qo‘shilsa, she’rxon shoirning Xolokost paytidagi ko‘rgan yo‘qotishlarni nazarda tutayotganini tushunib olishi mumkin. Yuqoridagi Ikrom Otamurodning she’r misralaridagi inversiya o‘ziga xos. Dastlabki uch misrada inversiya kesim va aniqlovchi orasida kuzatiladi. Keyingi to‘rt satrda esa inversiya bo‘lib kelgan so‘z ayni choqda anafora hamdir. Shu jihatdan inversiya uchun takror kelgan so‘zlar, ayniqsa, misra boshida takrorlangan so‘zlar (anafora) muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ta’kid mazmunini kuchaytiradi. Yuqoridagi parchada harakat asosiy o‘ringa chiqqan bo‘lsa, quyidagi parchada lirik qahramonning his-tuyg‘ularini ifodalab berish uchun mung‘ayib, sarg‘ayib so‘zlari orqali holat inversiyasi yuzaga kelgan:
Laylaklar kelmadi bu bahor
Termiladi yo‘lga mung‘ayib –
Sulton Mirhaydar gumbazi zor,
Peshtoqlari turar sarg‘ayib.¹⁸⁶
Tahlillar asosida inversiyaning quyidagi turlari mavjudligi ayonlashadi:
1. Bosh bo‘laklar inversiyasi (ega yoki kesim)
2. Tobe bo‘laklar inversiyasi (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol, ega)
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, inversiya hodisasi she’riyat uchun juda muhim stilistik uslub bo‘lib, usiz she’r tanasini shakllantirib bo‘lmaydi. Bu uslub hattoki manzuma she’rlarda ohang, poetik matn emotsionalligi va badiiy mazmunni ifodalashdagi birlamchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. Yuqorida tahlil etganimiz A.Mahkam va I.Otamurod she’rlari shunday umumlashmani aytishga asos bo‘la oladi.