Buxoro davlat universiteti «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» fani bo’yicha ma’ruza matni

O’zbekistonda va qo’shni chegaradosh hududlarda joylashgan suv omborlari
(Hikmatov F.,Aytboyev D., 2002).

T r	Suv ombori	Daryo havzasi	Foydala nishga topshirilgan yili	Suv sig`imi, 10^6m^3	Suv yuzasi maydoni, km^2
1	Tuyamo’yin	Amudaryo	1979	7300	790
2	Janubiy Surxon	Surxondaryo	1964	800,0	64,6
3	Degrez	Surxondaryo	1958	12,8	2,3
4	Uchqizil	Surxondaryo	1960	160,0	10,0
5	Chimqo’rg`on	Qashqadaryo	1964	440,0	45,1
6	Qamashi	Qashqadaryo	1946	25,0	3,4
7	Pachkamar	G`uzordaryo	1967	243,0	12,4
8	Hisorak	G`uzordaryo	1985	170,0	4,1
9	Talimarjon	Amudaryo	1977	1530,0	77,4
10	Kattaqo’rg`on	Zarafshon	1952	845,0	84,5
11	Quyimozor	Zarafshon	1957	306,0	16,3
12	To’dako’l	Zarafshon	1983	875,0	225,0
13	Sho’rko’l	Zarafshon	1983	170,0	17,0
14	Qayroq qum	Sirdaryo	1959	4200,0	513,0
15	Chordara	Sirdaryo	1967	5700,0	783,0
16	Uchqo’rg`on	Norin	1961	54,0	3,7
17	Andijon	Qoradaryo	1970	1750,0	60,0
18	Karkidon	Quvasoy	1964	218,0	9,5
19	Kosonsoy	Kosonsoy	1954	160,0	7,6
20	Ohangaron	Ohangaron	1974	339,0	8,1
21	Tuyabo’g`iz	Ohangaron	1966	204,0	20,7
22	Chorbog`	Chirchiq	1978	2000	40,3
23	Xo’jakent	Chirchiq	1977	30,0	2,5
24	G`azalkent	Chirchiq	1988	20,0	1,7
25	Jizzax	Sangzor	1962	73,5	12,5

6-jadval
Orol dengizi suv sathi, suv yuzasi maydoni, suv sig`imi va sho’rligining 1960 yildan keyingi o’zgarishi

Yillar	Suv sathi mutlaq balandligi, m	Maydoni, 10^3km ^2	Suv sig`imi, km^3	Sho’rligi, % 0
1960	53,4	66,03	1062	12,2
1970	51,50	61,20	975	14,9
1976	48,27	55,70	730	-
1980	46,30	52,1	675	22,1
1990	37,80	34,8	328	33,2
1991	37,70	35,10	302	-
1994	36,60	32,50	250	40,5
1997	36,60	32,50	250	50
2000	32,60	22,50	160	63,9
2001	32,11	21,10	142	65,1

7-jadval
Orol dengizining turli davrlardagi suv balansi (km ³ /yil)

Hisob davri (yillar)	KIRIM		Sarf	Farq
	Amudaryo va Sirdaryodan quyilgan suv	Yog`in suvi	bug`lanish
1911-1960	56,00	9,10	66,10	-1,00
1961-1970	43,30	8,0	65,40	-14,10
1971-1980	16,70	6,30	55,20	-32,20
1981-1990	3,90	6,20	43,70	-33,60
1991-1994	21,0	4,60	33,60	-8,00
1996-2000	13,66	4,27	22,7	-4,77

Yer osti suvlari. O’zbekiston hududi yer osti suvlarining yetarli zahirasiga ega. Respublikamizda ularning aniqlangan zahirasi sekundiga 1001 m³ ni yoki 1 yilda 31,5 mlrd m³ ni tashkil etadi. Ularning kimyoviy tarkibi va sho’rlanganlik darajasi har xil. Respublikada chuchuk va bir oz sho’rlangan yer osti suvlarining foydalanish mumkin bo’lgan zahirasi sutkasiga 50,6 mln.m³ bo’lib, uning 80 % i, ya’ni 40 mln. m³ i tog` oldi, tog`li yerlarga to’g`ri keladi. Uning yarmi chuchuk yer osti suvlaridir. (8-jadval).
Gidrogeologlar O’zbekiston hududini tabiiy sharoitidan kelib chiqib, 2 ta- tog` oldi, tog` va tekislik gidrogeologik o’lkaga bo’ladilar. Har bir o’lka o’ziga xos yer osti suvlari va to’yinish manbalariga ega.
Respublikaning tog` oldi, tog`li hududi baland tog` tizmalari, past tog`lar, tog`lar oralig`idagi va tog` oldi botiqlaridan iborat. Bularning har birida yer osti suvlarining rejimi o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Tog`larda yer yoriqlarida paydo bo’lgan yer osti suvi havzalari vujudga kelgan bo’lsa, tog` oralig`i botiqlarida artezian havzalardan iborat.
Tog`li hududlarda quyidagi 9 ta gidrologik rayon ajratilgan. Bular Chotqol-Qurama, Nurota-Turkiston, Hisor-Zarafshon, Markaziy Qizilqum yer yorig`i suvlari havzasi, Hisorning janubi-g`arbiy qismidagi tog` artezian havzasi, Farg`ona artezian havzasi, Toshkent va Zarafshon artezian havzalari, Surxondaryo artezian havzasi. Tog` oldi va tog`li hududlar tabiiy yer osti suvlari zahirasining umumiy miqdori 650 m³ sekundni tashkil etadi.
Tog` mintaqasida yer osti suvlari yog`in-sochin, yomg`ir, qor muz suvlarining shimilishidan hosil bo’ladi. Suvning shimilish tezligi va miqdori tog` jinslarining litologik tarkibiga, yog`in-sochin miqdoriga bog`liq. O’zbekistonda er osti suvlarining vujudga kelishiga eng qulay sharoit mutlaq balandligi 1500 dan 3000-3500 metrgacha bo’lgan tog`larga to’g`ri keladi, chunki bu balandlikdagi yerlarga yog`in-sochin eng ko’p tushadi. Shuning uchun bu hududlarda yer osti suvining eng ko’p oqim moduli kuzatiladi. Oqim moduli karbonatli jinslarda 1 km<sup>2</sup> maydonda 12 l/sek.ni, cho’kindi-magmatik jinslar kompleksida 8-9 l/sek.ni, metamorfiklashgan qumtosh-slanestlarda 3-5 l/sek ni, mezozoy va qaynozoyning terrigen jinslarida 1-3 l/sek. ni tashkil etadi. Mutlaq balandligi 1500 metrgacha bo’lgan joylarda yog`in-sochinning kamayishi va bug`lanishning kuchayishi natijasida oqim moduli keskin kamayib, 0,10 l/sekG`² dan 1-3 l/sek/km² gacha miqdorni tashkil etadi. O’zbekistonning tog`laridagi yer osti suvlarining zahirasi 105 m<sup>3</sup>G`sek bo’lib, uning 31,4 % i Toshkent atrofi rayoniga, 23,8 % i Surxondaryo, 13,5 % i Qashqadaryo, 11,6 % i Zarafshon vodiylariga, 6,7 % i Nurota-Turkiston, 5,25 % i Mirzacho’l, 5,9 % i Farg`ona va 2 % ga yaqini Markaziy Qizilqum gidrogeologik rayonlarga to’g`ri keladi. Yoriq-karst va tog` daryolari o’zanlari ostida shakllangan yer osti suvlaridan xalq xo’jaligida foydalanish mumkin, lekin ulardan ko’p foydalanish tog` oldi, tog` oralig`i hududlarga, tekislikka oqib tushadigan yer usti va yer osti suvlarining miqdoriga salbiy ta’sir etishi mumkin.
8-jadval
O’zbekistonning chuchuk va salgina sho’r yer osti suvlari zahirasi va ulardan foydalanish
(mln m³ G` sut) (O’zbekiston geologiyasi va foydali qazilmalari. T. 1999)

T R	Gidrogeologik regionlarning nomi	Foydalanish mumkin bo’lgan (hisoblangan) zahira		Tasdiqlangan (o’rganilgan) foydalaniladigan resurslari		Olinayotgan yer osti suvlari miqdori
		Jami	shundan chuchuk	Jami	Chuchuk suv, xo’jalikda, ichishda foy-di.	Jami	Shu jumladan tasdiqlangan resursdan
1	Farg`ona	15,39	9,19	9,90	3,31	12.06	2,09
2	Toshkent atrofi	10,97	2,60	3,68	2,27	4,07	1,,48
3	Mirzacho’l	3,53	1,39	1,37	1,30	3,90	0,21
4	Nurota-Turkiston	0,87	0,37	0,43	0,37	0,51	0,18
5	Zarafshon	6,03	3,56	1,11	1,11	2,70	0,49
6	Qashqadaryo	1,24	1,05	0,59	0,59	0,99	0,33
7	Surxondaryo	4,0	2,26	0,50	0,50	0,92	0,14
8	Buxoro-To’rtko’l	1,65	0,23	0,50	0,17	1,28	0,05
9	Markaziy Qizilqum	0,89	-	0,54		0,26	0,11
10	Sharqiy Qizilqum	0,55	-	-	-	0,01	-
11	Orol bo’yi	1,01	0,04	0,34	-	0,13	0.13
12	Amudaryoning chap qirg`oqbo’yi	4,42	0,06	0,39	-	0,18	-
13	Ustyurt	0,02	-	-	-	-	-