Buxoro davlat universiteti tarix va yuridik fakulteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA YURIDIK FAKULTETI

“Milliy g‘oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” kafedrasi

“Fuqarolik huquqi” fani
Mustaqil ishi.


BAJARDI: __________________________________________________

TEKSHIRDI: _____________________________________________
BUXORO-2022
Mavzu : Fuqarolik huquqiy munosabat tushunchasi va elementlari

Reja:
Kirish.

Asosiy qism
1. Fuqarolik huquqiy munosabat tushunchasi.
2. Fuqarolik huquqiy munosabatlarning turlari .
3. Fuqarolik huquqlari va burchlarining kelib chiqish asoslari. Yuridik faktlar.
4. Fuqarolik huquqlarining amalga oshirilishi va burchlarining bajarilishi. Fuqarolik huquqlarining himoya qilinishi.
Xulosa
Kirish

Fuqarolik huquqiy munosabat tushunchasi.

Fuqarolik-huquqiy munosabat deb, shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan va fuqarolik-huquqiy normalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatga aytiladi. Shaxslar o‘rtasida tuziladigan oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish, biror-bir ishni bajarish, ijara, qarz to‘g‘- risidagi shartnomalar fuqarolik-huquqiy munosabatlar jumlasiga kiradi.
Fuqarolik-huquqiy munosabat deb, yuridik jihatdan teng bo‘lgan shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan va fuqarolik-huquqiy normalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatga aytiladi. Fuqarolik-huquqiy munosabatning mazmunini shu munosabatda qatnashuvchi shaxslarning subyektiv huquqlari va burchlari tashkil etadi. Fuqarolik-huquqiy munosabat ijtimoiy munosabat sifatida, eng awalo, shaxslar, kishilar o‘rtasidagi munosabat bo‘lganligi uchun unda qatnashuvchilarning erki-irodasidan vujudga keladi. Fuqarolik-huquqiy munosabatda ifodalangan shaxslarning erklari, turli-tuman manfaatlari davlatning fuqarolik-huquqiy normalarida (qonunlarda) o‘z ifodasini topadi. Shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar qonun bilan tartibga solinadigan normal munosabatlar bo‘lganligi tufayli ular ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi lozim. Ammo ba’zi hollarda huquqiy munosabat yuzasidan olingan majburiyatlar ixtiyoriy ravishda amalga oshirilmaganligi tufayli davlat tomonidan belgilangan majburiy ijro choralari qo‘llaniladi. Fuqarolik-huquqiy munosabatga xos ba’zi xususiyatlar ham mavjud. Jumladan, fuqarolik-huquqiy munosabatda qatnashuvchi shaxslar bu munosabatlarda o‘zlariga xos mulkka, aniqrog‘i, muayyan mulkiy mustaqillikka ega holda qatnashadilar. Fuqarolik-huquqiy munosabatda qatnashuvchi shaxslar bir-birlariga nisbatan teng huquqli shaxslar hisoblanadi. Fuqarolik-huquqiy munosabatda qatnashuvchi shaxslaming huquqlari buzilgan taqdirda, bu huquqlar, odatda, da’vo qo‘zg‘atish yo‘li bilan sudlar tomonidan qo‘riqlanadi. Boshqa huquqiy munosabatlar singari fuqarolik-huquqiy munosabatlar ham uchta mustaqil elementdan — huquqiy munosabat subyektlari, obyektlari va mazmunidan iboratdir. Bunda, fuqarolik-huquqiy munosabat subyektlari bo‘lib, ushbu huquqiy munosabatda qatnashuvchi shaxslar — fuqarolar va tashkilotlar (ya’ni, yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lgan korxonalar) hisoblanadi. Davlat ham fuqarolik huquqiy munosabat subyekti bo‘lishi mumkin. Fuqarolik-huquqiy munosabatda qatnashuvchi shaxslar fuqarolik huquq layoqatiga, ya’ni fuqarolik huquqlari va burchlariga ega boiish layoqatiga molik bo‘lishlari lozim. Fuqarolik-huquqiy munosabatning mazmunini shu munosabatda qatnashuvchi shaxslaming subyektiv huquqlari va burchlari tashkil etadi. Ba’zi mualliflar fuqarolik-huquqiy munosabatning mazmunini bunday munosabat qatnashchilarining o‘z subyektiv huquq va majburiyatlariga muvofiq amalga oshiradigan o‘zaro harakatlari tashkil etadi, subyektiv huquqlar va burchlar esa huquqiy munosabatning huquqiy shaklidir, deb hisoblaydilar' . Subyektiv huquq deyilganda, muayyan huquqiy munosabatda qatnashuvchi shaxsga tegishli huquq tushuniladi.

1. Huquqiy munosabatlar — huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar. Bunday munosabatlar ishtirokchilari tegishli yuridik huquq va majburiyatlarga ega boʻladilar. Masalan, ishga kirish bilan bogʻ-liq huquqiy munosabatda ishga qabul qilingan xodimda muayyan mehnat faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona maʼmuriyatida esa tegishli ish haqi toʻlash majburiyati paydo boʻladi. Ayni paytda, ikkala tomon ham qonunda belgilangan qator huquqlardan foydalanadi. Huquqiy munosabatlar yuzaga kelishi uchun moddiy asoslar (tomonlarning xohish-istagi, manfaati) va yuridik asoslar (shu ijtimoiy munosabatni tartibga soladigan tegishli huquq normasinnng mavjudligi, tomonlarning huquq va muomala layoqatiga ega boʻlishligi, yuridik faktning mavjudligi) boʻlishi lozim.

Huquqiy munosabatlarning mazmunini tashkil etuvchi, ularning vujudga kelishi uchun zarur boʻlgan tarkibiy qismlari bor. Bular Huquqiy munosabatlarning subʼyekti, obʼyekti, subʼyektiv huquq va yuridik majburiyatlardir (qarang Huquq subʼyekti, Huquq obʼyekti). Subʼyektiv huquq huquqdor shaxsning huquq normalari doirasida hamda konkret yuridik faktlar asosida vujudga keluvchi xatti-harakati, feʼl-atvorining meʼyoridir. Subʼyektiv huquq huquqiy munosabat ishtirokchilarining tegishli huquq normasiga asosan unda koʻzda tutilgan harakatni sodir qilishga haqli ekanliklarini yoki maʼlum harakatlarni amalga oshirilishini talab qilish vakolatiga ega ekanliklarini bildi-radi. Yuridik majburiyat — huquqiy munosabat ishtirokchilarning tegishli huquqiy normaga asosan oʻzlarining burchi (majburiyati) boʻlgan harakatni amalga oshirishlari yoki muayyan harakatni sodir etishdan oʻzlarini tiyishlaridir. Yuridik majburiyatni bajarmaslik yuridik javobgarlikka olib keladi. Subʼyektiv huquq va yuridik majburiyat oʻzaro bogʻliqdir. Huquq majburiyatsiz mavjud boʻlmaydi. Aytaylik, ish vaqtidan tashqari ishlaganlik tufayli oshirilgan haq toʻlash — maʼmuriyat uchun majburiyat, xodim uchun — huquqdir. Huquqiy munosabatlar huquq tarmoqlariga koʻra konstitutsiyaviy, maʼmuriy, fuqarolik-huquqiy, jinoiy-huquqiy, mehnat, oilaviy va boshqa turlarga boʻlinadi. Oʻzining vazifasi, mazmuniga koʻra, umumiy tartibga soluvchi (regulyativ) va qoʻriqlovchi (negativ) Huquqiy munosabatlarga ajratiladi. Huquqiy munosabatlar umumiy va konkret, mutlaq va nisbiy turlarga ham boʻlinadi. Umumiy Huquqiy munosabatlar deganda, avvalo, fuqarolarning asosiy huquq, erkinlik va majburiyatlarini mustahkamlovchi konstitutsiyaviy normalar asosida vujudga keluvchi munosabatlar tushuniladi. Fuqarolar qonunda nazarda tutilgan vakolatlarga ega boʻlgach, barcha huquq subʼyektlari bilan huquqiy aloqadorlikka hisoblanadilar. Mazkur huquq va erkinliklar amalga oshirilsa aniq Huquqiy munosabatlar vujudga keladi. Mutlaq Huquqiy munosabatlarda bir taraf aniq maʼlum boʻladi — bu subʼyektiv huquq egasidir. Qolgan barcha subʼyektlar majburiyat oʻtovchi maqomida boʻladilar. Bunday Huquqiy munosabatlarga misol tarzida mulkchilik munosabatlarini koʻrsatish mumkin. Nisbiy huquqiy munosabatlarda barcha ishtirokchilar aniq belgilanadi, yaʼni huquq egasi ham, majburiyat oʻtovchi tomon ham (sotuvchi va xaridor, buyurtmachi va pudratchi, korxona rahbari va xodim) maʼlum boʻladi.

Fuqarolik huquqining turli subyektlari o ‘rtasida ro‘y beradigan

munosabatlar huquq ta ’siri ostidagi normal munosabatlar hisoblanadi va
buiar ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. Ammo imiayyar. hollarda
huquqiy m unosabat m azm unida yotuvchi majburiyatlar ixtiyoriy ravishda
amalga oshirilmaganda yoki biv subyekt tomonidan boshqa subyektga
zarar yetkazish hollarda davlat tomonidan belgilangan m ajburiy huquqiy
choralar qoilanilishi mumkin. Fuqarolik huquqiy munosabatlarni boshqa
ijtimoiy-huquqiy munosabatlardan farq qildiruvchi muayyan xususiyallari
mavjud:
1. Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirok ctuvchi shaxslar
muayyan mulkiy m ustaqillikka ega bo’lishi shart.
2. Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirok ctuvchilar teng
huquqli shaxslar hisoblanadi.
3. Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi
subyektlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari buzilgan taqdirda odatda
da’vo qo'zg'atish orqali sudlar tomonidan him oya qilinadi.
Fuqarolik-huquqiy munosabat deb, fuqarolik huquqining turli
subyektlar o'rtasida vujudga keladigan va fuqarolik huquqiy me’yorlar
bilan tartibga solinadigan ijtimoiy m unosabatga aytiladi. Fuqarolik-
huquqiy munosabat ijtimoiy m unosabat sifatida eng avvallo, turli
subyektlar, kishilar o'rtasidagi о ‘zaro munosabatlar, normal m unosabatlar
boiganligi sababli ushbu munosabatlar unda ishtirok etuvchi shaxslam ing
erk-irodasi, xohishida koia vujudga keladi. Fuqarolik munosabati da
qatnashuvchi kishilam ing erklari gaichi ulam ing xatti-harakatlarida
ifudalansa ham biroq uning mohiyati va doirasi fuqarolik qonun
hujjatlarida o'z mujassamini topadi.
Fuqarolik huquqiy m unosabatning mazmunini ushbu munosabatda
ishtirok etuvchi shaxslarning subyektiv huquqlari va majburiyailari taslikil
etadi.
Ayni pavtda fuqarolik munosabatning mazmunini bund &у munwsaba?
ishtirokchilarini o ‘z subyektiv huquq va majburiyatlariga muvoJiq amalga
oshinladigan o ‘zavo harakatlari, xulq-atvori, faoliyati tashkil etadi degan
nuqtayi nazar mavjud. Bunda subyektiv huquq va burchlar huquqiy
munosabatning yuridik shakli deb ko'rsatiladi1.
Subyektiv huquq har doim muayyan, koakret subyektga tegishli
bo'ladi. Biroq subyektiv huquqlar obvektiv huquq asosida ya'ni d a\lat
tomonidan belgilab qo'yilgan huquq normalari asosida vujudga keladi va ularga muvofiq amalga oshiriladi.
Har qanday boshqa ijtimoiy m unosabatlar singari fuqarolik
munosabatlar uchta mustaqil elementdan - huquqiy m unosabat subyekti, obyekti va mazmuni dan iborat. Fuqarolik huquqiy munosabatlarnin
subyektlari bo'lib ushbu huquqiy munosabatda ishtirok etuvchi shaxslar -
fuqarolar va boshqa tashkilotlar (yuridik shaxs huquqiga ega b o ‘lgan yoki
yuridik shaxs huquqidan foydalanuvchi tuzilmalar), shuningdek davlat
bo‘lishi mumkin.
Fuqarolik huquqiy m unosabatda ishtirok etuvchi shaxslar fuqarolik
huquq layoqotiga, ya'ni fuqarolik huquqlan va burchlariga ega boMishlari,
shuningdek fuqarolik muomala layoqatiga, ya'ni o'z xati-harakatiari bilan
o ‘zlari uchun fuqarolik huquqlari va majburiyatlarini vujudga keltirish
layoqatiga ega bo‘lishlari shart.
Subyektiv huquq iborasming mohiyati sbundan iboratki, bu huquq
har doim muayyan subyektga tegishli bo'ladi va uni amalga oshirish ushbu
huquq subyektining erki irodasi va xohishiga bog'liq bo ladi. Chunk!
amalda subyektiv huquq sohibi o'zining bu huquqlarini amalga oshirislu
yoki amalga oshirmasligi yoxud qonunda nazarda tutilgan hollarda ushbu
huquqdan voz kechishi ham mumkin.
Subyektiv huquq sohibi o ‘zi bilan huquqiy munosabatga kirishgan
boshqa tarafdan o 'z huquqini buzilmasligini, unga rioya qilinishini qat'iy
talab qilishga haqli. Masalan, badiiy asar muallifi ushbu asargn ni -baiau
o'zining shaxsiy nomulkiy huquqlarini buzilmasligini har knndan talab
qila oladi. Shuningdek, subyektiv huquqlar o 'z xarakteriga ko'ra mulkiy
yoki shaxsiy nomulkiy bo'lishi mumkin.
Mamlakatimizda fuqarolarga. va boshqa subyektlarga tegishli
subyektiv huquqlar davlat tomonidan kafolatlangan huquqlardir. Davlat
bu huquqlam i amalga oshirishni ta ’miniash uchun nafaqat yuridik, balk:
ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoidarni ham yaratib beradi.
Fuqarolik huquqiy munosabat doirasida subyektiv huquq va
m ajburiyatlar bir-biridan ayro holda mavjud bo'lishi m um kin emas.
Boshqacha aytganda subyektiv huquq va majburiyatlar yagona huquqiy
aninosabatning tarkibiy elementlari bo Mil; ular o'zaro bir-birlari bilan
o'zaro uzviy bog'langandirlar. M uayyan subyektlar subyektiv huquqning
mavjud b o iish i boshqa subyektda ushbu huquqqa yarasha majburiyat
b o lish in i anglatadi va aksincha, har qanday majburiyat uni qarshisida uni
bajarishni talab qilishga haqli b o ig an huquq egasi bolishini anglatadi.
Masalan, ijarachi o'zi ijaraga olgan uydan foydalanish huquqiga ega va
bunda ushbu huquqni amalga oshirishga nisbatan barcha to'sqinliklarni
kim tomonidan sodir etilmasin, hatto turar jo y egasi tomonidan sodir etilsa
ham barraraf etilishini talab qilishga haqli.
Huquqiy m unosabatlar mazmunini subyektiv huquqlar bilan
birgalikda. fuqarolik majburiyatlari ham tashkil etadi. M ajburiyatning
mohiyati shundaki, unda huquq normasini talab bo'yicha yoxud shaxsni
o 'z ixtiyori asosida zimmasiga olgan burehi bo'yicha u muayyan xatti-
harakatlarni qilishga yoki muayyan xatti harakatlarni qilishdan o lzini tiyib
turishga majbur bo'iadi. Odatda, har qanday majburiyat burchli qarzdor
shaxsning erkin i muayyan darajada cheklaydi. Uni huquq cgasini
rnanfaatlari bilan b o g iay d i va ushbu manfaatlarga rioya qilinishiga
rnajburlaydi. M asalan, qurilish tashkiloti tuzilgan shartnomaga muvofiq
buyurtmacfciga turar joy qurib berishga yoki turar joyni ta ’mirlashga
majbur. Buyurtmachi esa, buning uchun muayyan summadagi haqni
to‘lashi lozim. Subyektdan muayyan xatti-harakatni amalga oshirishni
talab etadigan majburiyatlar ijobiy pozitiv majburiyatlar hisoblanadi.
M uayyan xatti-harakatlam i sodir etishdan o'zini tiyib turish, saq lan ishni
talab etadigan majburiyatlar esa salbiy —negativ majburiyatlar deb ataladi.
Ba’zi mualliflar esa buni aktiv va passiv majburiyatlar deb ham atashadi.
2
Fuqarolik huquqiy munosabatlar mazmunan bir necha turga bo’linadi:

1. Mulkiy xarakterdagi va mulkiy xarakterda bo‘lmagan shaxsiy huquqiy munosabatlar. Mulkiy xarakterdagi munosabatlar deganda, muayyan iqtisodiy mazmunga ega bo‘lgan ijtimoiy munosabatlar, masalan, mulk yuzasidan belgilanadigan, mulkni sotish, ijaraga qo‘yish va boshqacha shaklda qo‘ldan-qo‘lga o‘tkazish, umuman mulkiy muomala bilan bogiiq huquqiy munosabatlar tushuniladi. Mulkiy xarakterda boimagan shaxsiy huquqiy munosabatlar shaxs (fuqarolar va yuridik shaxslar)ning o‘zi bilan bevosita bogiiq boigan, o‘z sohibidan begonalashtirilishi va birovga o‘tkazilishi mumkin boimagan shaxsiy huquqlar, jumladan, shaxsning mualliflik nomi, qadrqimmati va boshqa shaxsiy manfaatlari bilan bogiiq boigan huquqlardan iborat.

2. Mutlaq va nisbiy huquqiy munosabatlar. Mutlaq huquqiy munosabatlarda subyektiv huquq egalari o‘z huquqlarining buzilmasligini har kimdan va hammadan talab qila oladilar. Mutlaq huquqlar nom aium har bir kimsa tomonidan buzilishi mumkin boigani sababli har kimdan qo‘riqlanadi. Ularga mulk, mualliflik huquqlari, shaxsiy huquq kabilar kiradi. Nisbiy huquqiy munosabatda esa, faqat bir shaxs (yoki shaxslar)gina huquq yoki majburiyat oladi. Nisbiy huquqlar zimmasida majburiyat olgan ma’lum shaxs (yoki shaxslar)ga nisbatangina kuchda bo‘ladi. Shartnomaga asoslangan barcha huquqlar nisbiy huquqlar jumlasidandir. Nisbiy huquqlarga asoslangan talablarning amalga oshirilishi, majburiyatlarning bajarilishi, qarzga olingan pulning to‘lanishi bo‘yicha o‘z zimmasiga shartnoma asosida majburiyat olgan shaxsdangina talab qilish mumkin bo‘ladi.
3. Mulkiy huquqiy va majburiyat munosabatlari. Mulkiy huquqiy munosabatlar yuqorida qayd etilganidek, mutlaq huquqiy munosabat bo‘lib, mulkiy xarakterga ega hamda ashyoni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etishga qaratiladi. Mulkiy-huquqiy munosabatlarda huquq egasi bo‘lgan shaxslar boshqa shaxslarning ijobiy harakatlariga muhtoj boMmay, o‘z huquqlarini o‘zlari bevosita amalga oshirish imkoniyatiga ega boMadilar. Majburiyat munosabatlari nisbiy munosabatdan iborat boMib, mulkiy huquqiy munosabatlar bilan bogMiq boMsa ham hamma vaqt moddiy narsa (ashyo) bilan bogMiq boMmasligi mumkin. Bunday munosabatlar odatda fuqarolik muomalasi natijasida vujudga keladi. Jumladan, muayyan ishlarni bajarish, xizmat ko‘rsatilishi yoki yetkazilgan zararni toMatilishiga qaratilishi mumkin. Barcha shartnomalar, birovga zarar yetkazish, mulkni asossiz olish yoki tejash bilan bogMiq munosabatlar majburiyat munosabatlari hisoblanadi.