Buxoro davlat universiteti tuproqshunoslik va geografiya

Ixtisoslashuv  ham  ishlab  chiqarishni  tashkil  etishning  muhim  shakli  bo'lib,  u 

mehnat taqsimoti  va  iqtisodiy  rayonlarning  tarkib  topishi bilan chambarchas bog'liq. 

Uning  uch  bosqichi  va  uch  turi  mavjud.  Ixtisoslashuvning  uch  bosqichi  deganda 

korxona,  shahar  yoki  rayon  miqyosidagi  ixtisoslashuvi  tushuniladi.  Boshqacha  qilib 

aytganda,  ularning  har  biriga  hududiy  yoki  ijtimoiy  mehnat  taqsimoti  natijasida 

ma’lum  bir  mahsulotni  ishlab  chiqarilishi  biriktiriladi.  O'z  navbatida,  ixtisoslashuv 

shu  korxona  (u  jamoa  xo'jaligi  bo`lishi  ham  mumkin),  shahar  rayonlarning 

«qiyofasini», ularning mehnat taqsimotida tutgan o'rnini belgilab beradi. 

Ixtisoslashuvning  uch  turi  —  bu  qism  (detal),  texnologik  yoki  yarim  tayyor 

mahsulot  va  predmet  (tayyor  mahsulot  ishlab  chiqarish)  ixtisoslashuvidir. 

Ixtisoslashuvning  bunday  ko'rinishlari  bir-biri  bilan  uzviy  bog'liq  va  ular  turli 

hududiy bosqichda o'zgacha xususiyatga ega. 

Ixtisoslashuv  oqibatida  xalq  xo'jaligining  tarmoqlari  vujudga  keladi,  iqtisodiy 

rayonlar,shaharlarning  funksional  turlari  shakllanadi.  Shu  bilan  birga  u  tashqi 

transport  iqtisodiy  aloqalarini  taqozo  etadi,  chunki  ishab  chiqarilgan  va  mahalliy 

iste'moldan  ortib  qolgan  mahsulot  chetga  chiqariladi  va  mazkur  rayonda 

yetishmaydigan mahsulot esa boshqa joylardan keltiriladi. 

Ixtisoslashuvni  aniqlash  uchun  bir  necha shart  va  sharoitlar  zurur.  Muhimi  — 

mahsulot  faqat  shu  joy  talabini  qondiribgina  qolmay,  balki  ortiqchasi  boshqa 

rayonlarga  —  bozorga  chiqarilishi  yoki  tovar  xususiyatiga  ega  bo'lishi  kerak. 

Masalan,  respublikamiz  paxta  tolasi,  pilla,  tog'-kon  sanoati,  qishloq  xo'jaligi 

mashinasozligi  va  boshqa  sohalarga  ixtisoslashgan.  Uni  ip  yoki  ipak  gazlamasi,  un, 

neft  sanoatiga  ixtisoslashgan  deyish  bir  oz  mushkulroq,  sababi  —  bu  mahsulotlar 

O'zbekistonda  hozircha  yetarlicha ishlab  chiqarilmaydi  va  ular  mahalliy  talabni  to'la 

qondira olmaydi. 

Ixtisoslashuv,  albatta  faqat  moddiy  ishlab  chiqarishga  tegishli  emas.  U barcha 

ijtimoiy  jabhalarga  ham  molik  xususiyatdir.  Qolaversa,  ayrim  oliygohlar  o'qituvchi, 

boshqalari  —  agronom,  muhandis,  tabobatchi  kabi  mutaxassislarni  tayyorlaydi. 

Chunki  bu  oliygohlar  aynan  ana  shunday  xodimlarni  tayyorlashga  ixtisoslashgan. 

---

 

31 

Ixtisoslashuvning ham mujassamlashuv kabi o'zining chegarasi bo'lishi lozim; o'ta tor 

ixtisoslashuv bir tomonlamalikka (ijtimoiy hayotda tor fikrlashga) yo'l xarajatlarining 

ko'payishiga  olib  keladi.  Ulkan  korxonalarni  qurish  qanday  zararli  bo'lsa,  haddan 

tashqari  tor  ixtisoslashuv,  yakkahokimlik  ham  shuncha  xatarlidir.  Afsuski,  yaqin 

o'tmishda  mamlakatimiz  qudrati,  uning  rivojlanganlik  darajasi  shu  «yirik»,  «eng 

katta»,  «yagona»  kabi  tushunchalar  bilan  ifodalanar,  «birinchi»  bo'lish  esa  ko'p 

hollarda  qolgan  barcha sohalarda  qoloqlikni  anglatar  edi.  Ammo  bu  mulohazalardan 

noto'g'ri  xulosa  chiqarish  ham  kerak  emas,  chunki  ixtisoslashuvsiz  shahar,  tuman, 

viloyat,  iqtisodiy  rayonlarning,  qolaversa,  jamiyat  va  kishilarning  o'zini  ham 

rivojlanganligini tasavvur qilish qiyin. Shuning uchun ixtisoslashgan tarmoqlar bilan 

birgalikda  boshqa  yordamchi  yoki  ikkilamchi  sohalar  ham  hech  bo'lmaganda 

mahalliy ehtiyoj doirasida rivojlangan bo'lishi lozim. 

Demak, 

ixtisoslashuv 

kompleks, 

har 

tomonlama 

rivojlanish 

bilan 

uyg'unlashuvi  kerak.  Zero,  ixtisoslashuvda  yo'l  qo'yilgan  xatolar  oqibatini  hozirgi 

kunda sezib turibmiz. Bu kamchiliklar ayniqsa, sobiq Ittifoq respublikalarining o'zaro 

iqtisodiy  aloqalarining  buzilishida  o'z  aksini  topmoqda.  Shu  sababli  e'tibor  ko'proq 

har bir respublikaning mumkin qadar atroflicha rivojlanishiga qaratilmoqda. Albatta, 

bunday  taraqqiyot  respublikani  jahon  hamjamiyatidagi  boshqa  mamlakatlardan  farq 

qildiruvchi, 

uning 

o'rnini 

belgilab 

beruvchi 

ixtisoslashgan 

tarmoqlarni 

takomillashtirish orqali amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir.