Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

17. Ish la b c h iq a r is h d a te x n ik a v iy ta y y o r la s h n i ta sh k il e tish .
Ishlab 
chiqarishni 
firm a 
m iqyosida 
tashkiliy-texnik 
rivojlantirish 
texnologiyani takom illashtirish, ishlab chiqarish, m ehnat va boshqaruvni tashkil 
etish 
b o 'y ic h a investitsion va innovatsion loyhalam i am alga oshirish asosida 
am alga oshiriladi.
Fan-texnika 
taraqqiyoti 
va 
innvatsion 
siyosatning 
natijalari 
ishlab 
chiqarishning tashkiliy-texnik darajasi (ICH TTD ) da aks ettiriladi. ICH TTD
innovatsion siyosatning natijaviyligi, texnologiya v a jaray o n lam i tashkil etish 
darajasini tizim ga “kirish” talablariga m osligi darajasi yordam ida ifodalanadi. A gar 
'kirish” - butlovchi buyum lar, xom ashyo, m ateriallar va boshqalam ing sifati
163

---

raqobatbardoshlik talablariga m os kelsa, u holda ''k irish ” ni qayta ishlab chiqarish 
“jaray o n i” ning sifati tizim ning “chiqishi”da yuqori b o 'lish i kerak . M asalan, 
“kirish” ning sifati 5 ga baholansa, y a’ni raqobatbardoshlik talablariga jav o b
qaytarsa, “jaray o n ” ning sifati 3 b o 'lsa , u holda chiqishda 3 b o 'lad i. Sarm oyador 
“kirish” sifatini oshirishga katta m ab lag ' sarflab, “chiqish”da istalgan natijani ola 
olm aydi, chunki texnologiya va jaray o n lam i tashkil etish “kirish”ni sifatli qayta 
ishlashga qodir emas. B oshqa vaziyat: texnologiya va jaray o n lam i tashkil etish 
rahobatbardoshlik talablariga jav o b beradi, amm o “kirish”ning sifati, m asalan, 
ishlab chiqarish hujjatlaridagi sifat k o'rsatkichlari va tovarning resurslar iste’moli 
raqobatbardosh em as, bunda “chiqish”dagi sifat ham raqobatbardosh emas. Bundan 
quyidagi xulosa kelib chiqadi: tizim da “kirish” va “jaray o n ” sifatining m utanosib 
darajasini (yaxshisi tashqi yoki ichki bozorda raqobatbardoshligini) 
ta ’m inlash 
kerak.
ICH TTD k o'rsatkichlarini m ajm uaviy (k o 'rsatk ich lar daraxtining nolli 
darajasi, um um lashtiruvchi (birinchi daraja) va xususiy (ikkinchi daraja)ga ajratish 
m aqsadga m uvofiq. M ajm uaviy k o 'rsatk ich b o 'y ich a jam oaning kelajakni k o 'zd a 
tutib, strategik m aqsadlarga ishlashi haqida fikr yuritiladi. A gar strategik 
m aqsadlar, firm aning o b ro 'si, tashkiliy-ishlab chiqarish siyosatiga jav o b qaytarilsa, 
u holda taktik m aqsadlar, shu bilan birga tizim ning “chiqishi” talablari, aniq bozor 
talablariga jav o b beriladi.
Ishlab chiqarishning texnik darajasi (K ju ) ishlab chiqarish vositalarining 
rivojlanishi v a texnologiyaning tarqqiy etganligi bosqichlari ta ’riflaydi.
Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasi 
( K
0
u )
ishlab chiqarish, m ehnat va 
boshqaruvni tashkil etishning rivojlanish darajasi, jarayonlam ing tashkiliylik 
darajasini ifodalaydi.
Ishlab 
chiqarishning texnik 
darajasiga 
ta ’sir 
ko'rsatu v ch i om illarga 
quyidagilam i kiritish tavsiya etiladi:
1. Ishlab chiqarishni m exanizatsiyalash va avtom atlashtirish 
darajasi 
(avtom atlar orqasidan kuzatish b o 'y ich a va m ashinalar yordam ida ishlovchi asosiy 
va yordam chi ishchilarning asosiy va yordam chi ishchilarning um um iy soniga 
nisbati).
2. Texnologiya 
jarayonlarining 
taraqqiyot 
darajasi 
(taraqqiy 
etgan 
jarayonlam i rasm iy uslubiyotlarga m uvofiq ularning um um iy soniga nisbati).
3. Texnologik jarayonlam ing o 'rtach a yoshi.
4. Texnologik uskunalarning o 'rtach a yoshi.
5. Firm a xodim lari m ehnatining fond bilan ta ’m inlanganligi (asosiy ishlab 
chiqarish fondlari faol qism i qiym atining firm a xodim lari soniga nisbati).
Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasiga ta ’sir ko'rsatuvchi om illarga 
quyidagilam i kiritish tavsiya etiladi:
164

---

1. Ishlab chiqarishning ixtisoslashganligi darajasi (m asalan, sohaviy 
m ahsulotning yillik hajm i qiym atini ushbu davrda ishlab chiqarilgan m ahsulotning 
um um iy hajm iga nisbati).
2. Ishlab chiqarishning koopcratsiyaganligi darajasi (butlovchi m ahsulotlar 
um um iy hajm ining ushbu davrda ishlab chiqarilgan m ahsulotning um um iy hajm iga 
nisbati).
3. Texnologik uskuna ishining alm ashuv koeffitsienti.
4. Firm a shtat jadvalining to 'ldirilganligi, %da.
5. A sosiy ishlab chiqarish ishchilarining firm a xodim lari sonidagi 
salm o g 'i, %da.
6. X odim larning yil davom idagi q o 'nim sizligi koeffitsienti, %da, 
jaro h atlam in g tez-tez b o 'lish i k o'rsatkichi (hisobotga k o'ra).
7. Ish vaqtining y o 'q o tilish i, %da.
8. Jarohatlam ing tez-tez b o 'lish i koeffitsienti (ko'rsatkichi -statistik 
hisobotga k o'ra).
9. Q ism an ishlab chiqarish jarayonlarining quvvati b o 'y ich a mutanosibligi 
koeffitsienti (ko'rsatkichi).
10. Ishlab chiqarish jarayonlari uzluksizligi koeffitsienti.
11. Ishlab chiqarish jarayonlari realligi koeffitsienti.
12. Ishlab chiqarish jarayonlari to 'g 'ri/sh a x slilig i koeffitsienti.
13. Ishlab chiqarish jarayonlari bir m arom daligi koeffitsienti.
ICH TTD sanab o 'tilg a n om illarini taktik boshqarish ularni oshirish 
rezervlarini topish im konini beradi. ICH TTD om illarini strategik boshqarishni 
am alga oshirish uchun ulam ing kelgusi o 'zgarishlarini bashoratlash zarur.
IC H TTD ning 
xususiy, 
um um lashtiruvchi 
va 
m ajm uaviy 
ko'rsatkichlarining olingan m iqdoridan ulam ing taraqqiy etganligini tahlil qilish, 
IC H TTD ni oshirish uchun tor jo y lam i topish va strategik bashoratlash uchun 
foydalaniladi.
ICH TTD ni oshirish uchun quyidagilar zarur:
• ishlab chiqarish darajasini oshirish;
• ishlab chiqarish jarayonining taraqqiy etganligi darajasini oshirish;
• m ehnatning fond bilan qurollanishini oshirish;
• ish vaqti y o'qotilishini qisqartirish; ishlab chiqarishning bir m arom daligini 
oshirish.
IC H TTD ni bashorat qilishni quyidagi izchillikda am alga oshirish tavsiya 
etiladi:
1. Tizim ning “kirish” param etrlari - firm a tovarlarining uning strategiyasida 
belgilangan m uddatlardagi raqobatbardoshligini bashoratlash.
2. T a’tninlovchi tizim chaning param etralarini bashoratlash.
165

---

3. ro'yxati 2-jadvalda berilgan “jaray o n ” param etrlari (IC H TTD ) tizim ning 
“k irishi” 
talablariga 
m os 
kelishini 
ta ’m inlovchi 
IC H TTD ning 
xususiy 
ko'rsatkichlarini bashoratlash.
4. B ashoratli norm ativlar b o 'y ic h a IC H TTD ni baholash.
5. K elgusida IC H TTD ni talab qilinadigan darajagacha oshirishga erishishni 
ta ’m inlovchi tadbirlam i ishlab chiqish va m uvofiqlashtirish.
6. Innovatsion loyihalam i am alga oshirish b o 'y ich a tashkiliy loyihalam i 
ishlab chiqish va m uvofiqlashtirish.
Tashkiliy-ishlab chiqarishli tayyorlashning iqtisodiy m asalalari ro 'y x atig a 
quyidagilar kiradi:
• resurslardan foydalanish sam aradorligini tahlil qilish;
• tashkiliy-ishlab chiqarish darajasini uning taraqqiy etganligi va tizim ning 
kirish talablariga m osligi, raqobatbardoshligi m aqsadida tahlil qilish;
• boshqaruv va ishlab chiqarish jarayonlarini oqilona tashkil etish 
tam oyillariga rioya etilishi tahlili;
• IC H TTD ni rivojlantirish b o 'y ic h a innovatsion loyihalam ing iqtisodiy 
asoslanishi;
• ishlab chiqarish k o'rsatkichlarining asoslanishi;
• sanoat nam unalari, nou-xaulardan foydalanishga litsenziyalarni xarid 
qilishning iqtisodiy asoslanishi;
• m ateriallar, 
xom
ashyo, 
resurslar, 
uskunalar, 
m ehnatga 
ehtiyojni 
m e ’yorlash;
• m ehnatni ishlab chiqish va m enejm entni tashkil qilish param etrlarini 
m e’yolash;
• ishlab chiqarishni tayyorlashni iqtisodiy asoslash;
• tashkiliy loyihalar (tashkiliy tuzilm alar,ssexlar, uchastkalar va ish joylarini 
rejalashtirish, kooperatsiyalash va hokazo)ni ishlab chiqish va asoslash
ICH TTD sam aradorligi ko'rsatkichlari:
• IC H TTD ga investitsiyalarning sam aradorligi;
• IC H TTD ning alohida o b ’ektlar b o 'y ich a davom iyligi;
• ishlab 
chiqarish jarayonlarini 
oqilona 
tashkil 
etish 
tam oyillari 
(m utanosiblik, reallik, to 'g 'r i - aniqlik, uzluksizlik, bir m arom lilik va 
boshqalar)ga rioya etish ko'rsatkichlari;
• ishlab 
chiqarishli 
jih o zlan ish
elem entlarini 
unifikatsiyalash 
ko'rsatkichlari;
• texnologik 
jaray o n lam i 
turkum lashtirish 
ko'rsatkichlari; 
ishlab 
chiqarishning avtom atlashtirilganlik darajasi;
• IC H TT D ning ishlab chiqarish tizim i m avjudligi;

---

• resurslardan foydalanish sam aradorligi ko'rsatkichlari;
• texnologiyalam ing raqobatbardoshligi.
1CHTTD jarajatlaridastlabki (kapital), jo riy va yakunlovchiga bo'linadi. 
Dastlabki xarajatlarga quyidagilar kiradi:
• litsenziyalar, nou-xaulam i xarid qilish xarajatlari;
• loyiha - izlanish ishlarining qiym ati;
• qurilish-m ontaj ishlarini o 'tk azish xarajatlari;
• uskunani xarid qilish, o 'm a tish va sinov xarajatlari;
• qurilayotgan tashkilot (korxona) dircksiyasini saqlab turish xarajatlari;
• xodim larni tayyorlash xarajatlari;
• ishlab chiqarish va ijtim oiy infratuzilm ani yaratish xarajatlari;
• loyihani am alga oshirishning salbiy ijtim oiy va ekologik oqibatlarini 
b artaraf etish xarajatlari;
• takror ishlab chiqarish davridagi su g 'u rta badallari;
• loyihani am alga oshirish uchun aylanm a m ab lag 'lam i yaratish va o 'sish i 
uchun kapital q o 'y ilm alar va hokazo.
IC H TT D ning jo riy xarajatlari quyidagilam i o 'z ichiga oladi:
• m oddiy xarajatlar;
• m ehnatga haq to 'la sh va ijtim oiy fondlarga ajratm alar xarajatlari;
• uskunalar va transport vositalarini ta ’m irlash va xizm at ko 'rsatish
xarajatlari;
• m a ’m uriy q o 'sh im ch a xarajatlar; zavodning q o 'sh im ch a xarajatlari.
• ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar.
R esurslardan sam arali foydalanishning asosiy shartlari quyidagilardan 
iborat: ilm iy yondashuvlarni q o 'llash ; k o 'la m sam arasini am alga oshirish 
m aqsadida ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlar va ishlab chiqarish vositalarini 
unifikatsiyalash; ishlab chiqarilayotgan m ahsulot, texnologiyalar, ishlab chiqarish 
o b ’ektlarining raqobatbardoshligini oshirish.