Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

25.2.T arif tizim i va uning asosiy elem entlari.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizim i m ulkchilik shaklidan q a t’i 
nazar barcha k orxonalar v a tashkilotlar uchun um um iy va m ajburiydir.
Ish haqini davlat tom onidan tartibga solish va tashkil etishning m uhim
unsuri ta rif tizim i hisoblanadi. B ozor iqtisodiyoti sharoitlarida m am lakat b o 'y ich a 
hukum at belgilagan, asosan ishchi va xizm atchilar ish haqini tashkil qilishda 
foydalanishi uchun tavsiya etiladigan yagona ta rif tizim i (setkasi) amal qiladi, 
korxona (tashkilotlar)lar yagona ta rif setkasi asosida o 'z ta rif setkasini ishlab 
chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizim i 3 asosiy y o 'n alish d a am alga 
oshiriladi: 1) davlat tom onidan ish haqi m inim um i (eng kam ish haqi m iqdori) 
belgilanadi. Inflyatsiya jaray o n id a 
eng 
kam
ish 
haqini 
indeksatsiyalash 
hukum atning m axsus qarorlariga m uvofiq am alga oshiriladi; 2) korxonalarda 
ishlovchi xodim lam ing barcha toifalari uchun o 'rtach a ish haqining ortib borishi 
m a’lum darajada cheklanadi. D avlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya 
su r’atlarini pasaytirishda foydalanadi; 3) ish haqining o 'rta c h a ortib borishiga 
qarab ortib boruvchi soliq stavkalari belgilanadi yoki sharoitga qarab bi xil 
pasaytirilgan soliq stavkalari belgilanadi. Y ollanm a xodim lar ish haqini davlat y o 'li 
bilan tartibga solish aholining eng kam ta ’m inlangan qatlam lari — yoshlar, 
m alakasiz xodim lar, m ehnat qobiliyati cheklanganlar va boshqalam i ijtim oiy 
him oya qilishda, inflyatsiya, real ish haqining pasayishini cheklashda m uhim
aham iyatga ega.
Ishchilarga m ehnatiga k o ’ra xaq to ’lashda q o ’llanadigan ta r if sistem asining 
qism lari - ta rif m alaka m a’lum otnom asi, ta rif stavkalari va ta rif setkalaridir . 
Rahbar, injener-m uhandis, texnik xodim lar va xizm atchilarning m ehnat haklari 
lavozim li ish haqlari tizim i asosida belgilanadi.
B ozor iqtisodiyoti sharoitlarida m ehnatning m iqdori va sifatiga qarab 
m ehnatga haq to'lashning, asosan, vaqtbay v a ishbay tizim lari qo'llaniladi. V aqtbay 
ish haqi shaklida xodim oladigan ish haqi m iqdori ishlagan vaqt bilan b o g 'liq
bo 'lad i, y a ’ni ish haqi m iqdori m ehnat unum dorligi va intensivlik darajasiga 
b o g 'liq emas. Ishbay ish haqi xodim ning m a ’lum vaqt m obaynida tayyorlangan 
m ahsuloti m iqdori bilan o 'lchanadi. Ishbay ish haqining k o 'rinishlaridan biri —
akkord ish haqi. B unda jam o a yoki ayrim xodim ga ish hajmi oldindan belgilab 
beriladi, um um iy haq sum m asi kelishib olinadi. Ish butunlay yakunlanganidan 
keyin ish haqi oxirigacha to 'lan ad i. Ish haqining bunday shaklidan k o 'p in ch a 
qurilishda foydalaniladi. B ulardan tashqari aksar m am lakatlarda ish haqidan 
tashqari m ehnatda erishgan yutuqlari uchun m ukofotlash ham m avjud. B ular
255

---

vaqtbay m ukofot, ishbay m ukofot tizim lari ham da korxonada olingan foyda 
hisobidan ajratiladigan m oddiy rag'batlantirish fondidan m ukofotlash tizim idir.
T a rif tizim i ham da yagona ta rif setkasi tushunchalariga tez-tez duch kelamiz. 
M ehnat kodeksining ayrim m oddalarida ham bu tushunchalar qo'llanilgan. 
M asalan, kodekda xodim ning asosiy huquqlaridan biri sifatida o 'z m ehnati uchun 
qonun hujjatlarida M ehnatga haq to 'la sh yagona ta rif setkasining birinchi razryadi 
b o 'y ic h a belgilanganidan oz b o 'lm ag an m iqdorda haq olish belgilab o'tilgan. 
Xuddi shuningdek, kodekda m ehnat haqining eng kam m iqdori belgilangan bo'lib, 
unga k o 'ra, m uayyan davr uchun belgilangan m ehnat norm asini va m ehnat 
vazifalarini to 'liq bajargan xodim ning oylik m ehnat haqi qonun hujjatlarida 
m ehnatga haq to 'la sh yagona ta rif setkasining birinchi razryadi bo'y ich a 
belgilangan m iqdordan oz b o 'lish i m um kin emas.
Shunday qoidalam i to 'g 'r i tushunish ta rif setkasi va ta rif tizim i nim a 
ekanligini anglashni talab etadi.