Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

Mehnatni 
texnikaviy 
m e ’yorlashtirish 
deganda 
rejali 
ravishda 
o ’tkaziladigan va texnikaviy asoslangan norm alam i belgilash, jo riy qilish va ularni 
sistem ali ravishda yaxshilab borish y o ‘li bilan m ehnat unum dorligini oshirishni 
ta ’m inlaydigan tadbirlar m ajm ui tushuniladi.
M ehnatni texnikaviy m e ’yorlashtirish - ishlab chiqarishda m ehnatni to ‘g ‘ri 
tashkil etishning negizidir. Chunki, har bir ish o 'rin d a , uchastkada va sexda 
m ehnatni tashkil etish avvalo, har bir konkret ish operatsiyasini bajarish uchun 
qancha m ehnat sa rf qilinishini va ishning qanday sifati zarurligini aniqlab olishdan 
boshlanadi. M ehnatning m iqdori v a sifati aniqlab olingandan keyin m a ’lum 
hajm dagi ishni bajarish uchun talab qilinadigan ishchilar soni, ulam ing kasb va 
m alakasi tarkibini belgilash mum kin. D em ak, m ehnatni tashkil etish uchun barcha
217

---

qilinadigan ishlar oldindan hisobdan chiqilgan va ilm iy asoslangan m ehnat sarfi 
norm alari m avjud b o 'lish i kerak. Bu vazifalarni am alga oshirishda texnik norm alar 
asosiy vosita rolini o ’ynaydi.
M ehnatni texnikaviy m e ’yorlash m ehnatni tashkil etishning eng oqilona 
shakl, m etod va usullarini tanlab olib jo riy qilishga im koniyat tugdirish bilan birga 
texnika jihatdan asoslangan va progressiv norm alam i jo riy qilishni ta ’minlaydi.
M ehnatga texnikaviy norm a belgilashda m ehnatni yengillashtirish, 
so g io m lash tirish va m ehnat sharoitini yaxshilash, m ehnatni ilm iy asosda tashkil 
etish b o 'y ich a injener-texnolog v a iqtisodchilar bilan b ir qatorda fiziologlar va 
psixologlam ing tavsiyanom alari ham hisobga olinadi.
Ish vaqti - bu shunday vaqtki bu vaqt davom ida ishlovchilar o ’zlari uchun 
belgilangai vazifalarini bajaradilar. Ish vaqtining davom etishi qonun bilan 
belgilanadi. D em ak, ish vaqti deb qonun bilan belgilangan ish kunining, ish 
haftasining davom etish vaqti tushuniladi.
Ish vaqtidan foydalanish va uning befoyda sa rf b o 'lishini har tom onlam a 
analiz qilish, undan tejam li foydalansh va isro f b o ’layotgan ish vaqtini b artaraf 
qilish texnik m e ’yorlashtirishning vazifalaridan biridir.
Ijrochining ish vaqti ish vaqti va tanaffus vaqtini o ’z ichiga oladi. Ish vaqti 
o ’z navbatida ishlab chiqarish topshrigini bajarish uchun sarflanadigan vaqt va 
ishlab 
chiqarish 
to p sh irig 'id a 
k o ’zda 
tutilm agan 
ishlam i 
bajarish 
uchun 
sarflanadigan ish vaqtlariga ajratiladi. Ishlab chiqarish topshirig'ini bajarish uchun 
sarflanadigan vaqt bevosita ishlab chiqarish bilan band b o 'lish vaqti b o 'lib
norm alashtirilgan ish vaqti deb yuritiladi.
Ishlab chiqarish to p sh irig 'id a k o ’zda tutilm agan ish vaqti tasodifiy ish vaqti 
va unum siz ish vaqtidan iborat. T asodifiy ish vaqtiga m azkur ishlovchining ishlab 
chiqarish to p sh irig 'id a belgilanm agan, am m o ishlab chiqarish jarayonida shuni 
bajarish zarur b o 'lib qolgan ishlar kiritiladi.
U num siz ish vaqtiga texnologik jaray o n d a ishlovchining ish operatsiyasi 
tarkibida k o ’zda tutilm agan sabablarga k o 'ra ish operatsiyalarining to ’xtab qolishi 
kiradi, u brak m ahsulotni tuzatishga, m oslam a olib kelishga, m aster yoki 
nazoratchini chaqirib kelish va hokazolarga sarflanadigan vaqtdir. Ishlab chiqarish 
toshpirig’i 
bilan 
nazarda 
tutilm agan 
ishlarga 
sarflangan 
vaqt 
norm alashtirilm aydigan ish b o 'lib , unga norm a belgilanm aydi va norm aga 
kiritilm aydi ham da norm alashtirilm agan ish vaqti deb yurigaladi. Ishlab chiqarish 
to p sh irig 'in i bajarishga ketgan vaqt tayyorgarlik yakunlovchi, operativ, ish joyiga 
xizm at qilishga sarflangan v aqtlam i o ’z ichiga oladi.
T ayyorgarlik-yakunlovchi vaqt ishchi o ’ziga berilgan topshiriqni bajarishi 
uchun o ’zini v a ishlab chiqarish vositalarini tayyorlashga, shuningdek uni 
yakunlash bilan b o g 'liq b o 'lg a n barcha m ehnat harakatlariga ketgan vaqtlardan
218
iboratdir. O perativ vaqt berilgan operatsiyani bevosita bajarish uchun sarflanadigan 
vaqtdir. O perativ vaqt asosiy va yordam chi ish vaqtlaridan iborat. A sosiy ish vaqti 
ishchining m ehnat predm eti (buyum , detal) g a bevosita ta ’sir etish vaqtidir. 
Y ordam chi ish vaqti - bu ishchining asosiy ishni bajarishda harakatlarga 
sarflaydigan vaqt dir.
Ish jo y ig a xizm at k o 'rsatish vaqti ishchining o ’z ish joyini ish holatida 
saqlash uchun s a rf qiladigan vaqtidir. U ishchiga tayyorgarlik k o ’rish, sm ena 
davom ida ish operatsiyalarining borishi, jih o zlam i ish holatida saqlab turish, ishni 
tugatish bilan b o g 'liq b o 'lg a n ish harakatlarini va unga sarflanadigan vaqtni o ’z 
ichiga oladi.
Tanaffus vaqtida jihozlarning turli sabablar bilan ishlam asdan b o 'sh turish 
vaqti kiradi. Bu vaqt ichida ishlovchi ish bilan shug'ullanm aydi. U reglam entga 
solingan va reglam entga solinm agan tanaffus vaqtlarini uz ichiga oladi. 
R eglam entga solingan tanaffus vaqti - bu ishlab chiqarishda qo'llanilayotgan 
texnologiya va uni tashkil qilish xususiyatlariga b o g 'liq b o 'lg an dam olish, shaxsiy 
ehtiyojlar uchun belgilangan tanaffus vaqtidir.
Reglam entga solinm agan tanaffus vaqti u yoki bu sabablarga k o 'ra ishlab 
chiqarish jarayonining norm al borishi ham da m ehnat intizom i buzilishi natijasida 
vujudga 
kelgan 
tanaffus 
vaqtidir. 
N orm alashtirilgan 
vaqtga 
tayyorgarlik- 
yakunlovchi vaqt, operativ vaqti, ish jo y ig a xizm at k o 'rsatish vaqti, dam olish va 
shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan vaqt kiradi. N orm alashtirilm aydigan vaqtga 
tasodifiy va unum siz ishga ketgan vaqt ham da ishchiga va korxonaga b o g 'liq
b o 'lg a n sabablarga k o 'ra ish vaqtining zoe ketishi kiradi.
V aqt m e ’yori - m a’lum bir ishni bajarish yoki m a ’lum bir m ahsulot ishlab 
chiqarish uchun sarflanadigan vaqt tushuniladi.
N v = Tas + T yor + T x.tash + Tx.tex + Td.dam + Td.ex.
M ahsulot ishlab chiqarish m e ’yori - deb bir sm ena yoki bir soatda bir ishchi 
yoki ishchilar brigadasi tom onidan ishlab chiqarilishi lozim b o 'lg a n m ahsulot 
birligiga aytiladi.