Buxoro raqsi san’ati

Xoreografiya (yun. choreia — raqs va ... grafiya) — 1) shartli belgilar asosida yoki soʻzlar bilan bayon etish orqali raqsni yozish. 15-asr oxiridan raqsni yozish boʻyicha urinishlar boʻlgan boʻlsada, asosan, 17-asr oxiri — 18-asr boshlaridagina bal va sahna raqsi nazariyasini ishlab chiqilgani tufayli bir guruh fransuz baletmeysterlari va raqs oʻqituvchilari (P. Boshan, R. Fyoye, Favye, P. Romo) raqsni yozib olish tizimini ishlab chiqsilar. "X." atamasi dastlab R. Fyoye tomonidan "Xoreografiya, yoxud rake yozuvi sanʼati" kitobi (1700)da qoʻllanilgan. 20-asr davomida dunening turli mamlakatlarida raqs yozishning 70 dan ortiq tizimlari joriy qilingan boʻlib, shu asosda xalq raqslari, balet spektakllarini yozib olish yoʻlga qoʻyilgan. Ularni, asosan, 3 toifaga boʻlish mumkin: rake harakatlarini shartli belgilar bilan ifoda qilish, soʻz bilan bayon etish va nota yozuvida shartli belgilar qoʻshib yozish. Oxirgi bandi Xitoy va Jan. Koreyada keng tarqalgan. Oʻzbekistonda garchi raqs asrlar davomida yashab, rivojlanib kelgan boʻlsada, oʻtmishda raqs yozilmagan. Natijada qanchadanqancha mumtoz va xalq raqslari izsiz yoʻqolib ketgan. 1936—41 yillardagina etnograf Iraida Vaxta "Katta oʻyin" nomli Fargʻona raqs turkumini soʻz bilan yozib olgan. Unga Gʻulom Zafariy va musiqashunos Ye. Romanovskaya yaqindan yordam bergan. Shu davrda Us t a Olim Komilov bilan Tamaraxonim "Doyra darsi" mashgulotlarini yaratib, shu asosda yosh ijrochilarni tarbiya qila boshlagan. Ammo rake yozuvini yaratish uchun muayyan bir tizim ishlab chiqish lozim edi. Bu ishni Roziya Karimova raqs harakatlari asosida ishlab chiqdi. "Fargʻona raqsi", "Xorazm raqsi", "Buxoro raqsi", qoʻllanmalari, "Oʻzbek raqslari" dareligi va boshqa; 2) xalq raksi yoʻnalishidagi va balet spektakllarini ijod qilish sanʼati. Shu maʼnoda "X." atamasi 19-asr oʻrtalaridan qoʻllana boshlagan. Shu sababli "baletmeyster" atamasi oʻrniga baʼzan "xoreograf" atamasi ishlatiladi; 3) sanʼatshunoslikda 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridan "X." atamasi umuman raqs sanʼatini, balet teatrini ifodalovchi keng maʼnoda ishlatila boshlandi.

Mustaqillik yillarida o`zbek milliy raqs san`atiini rivojlantirish borasida bir qator xayrli ishlar amalga oshirildi. Sohani rivojlanitirishga qaratilgan me`yoriy hujjatlar qabul qilinib, Milliy raqs va xoreografiya oliy maktabi faoliyati yo`lga qo`yildi. Bu kabi amaliy ishlar ayni paytda ham davom ettirilmoqda.

Buxoro, Gurganj, Kesh va boshqa shaharlarda ham raqsga eʼtibor baland boʻlgan. Xorazmda Abul Abbos Maʼmun hukmronligi davrida (1003—1017) raqs sanʼati yaxshi rivojlangan.

Raqs sanʼati, ayniqsa, Amir Temur va temuriylar saltanatida ravnaq topgan. Unda xotinqizlarning oʻrni katta boʻlgan. Rang-baranglik, tarixiy qatlamlar raqsda yaqqol koʻzga tashlangan. Olov atrofidagi oʻyinlar, Anaxita va Rustam timsollariga bagʻishlangan oʻyinlar, maqom raqslari, "Argʻushtak" kabi raqslar shu jumladandir. "Munojot", "Tanavor", "Lazgi" raqslari ham aynan shu davrda malakali ijrochilar dasturidan mustahkam oʻrin olgan. 15-asrning 2-yarmi va 16-asr boshida Sayyid badr, Tohir chakka, Mohchuchuk, Maqsudali, Katta Moh, Kichik Moh laqabli raqs ustalari shuhrat qozondi. Bu davrda raqs sanʼati xalq raqsi va malakali raqs yoʻnalishida rivojlandi.

Buxoro amirligi, Xiva va Qoʻqon xonliklari vujudga kelgach, raqs sanʼatida ham oʻziga xos uslublar maydonga keldi. Bu davrda jaholat, mutaassiblik kuchaygani sababli raqs sanʼatida oʻsmir bolalar va yigitlar yetakchilik qilgan. Ayollar raqsi esa sozanda (Buxoro amirligi), xalfa (Xiva xonligi) va yallachi (Fargʻona vodiysida) deb yuritilgan ayol sanʼatkorlardan iborat ixcham toʻdalarning teatrlashgan dasturlarida rivojlanib, ichkarilarda uyushtiriladigan ziyofat va bazmlarda koʻrsatib kelingan. Erkaklarning yigʻinlarida raqqosalar xufiyona qatnashganlar.

20-asrda raqs sanʼati Buxoro raqsi, Xorazm raqsi, Fargʻona raqsi yoʻnalishida; zamonaviy sahna talablari asosida qayta ishlangan sahnaviy xalq raqsi sifatida: milliy raqs unsurlaridan foydalangan balet spektakllari tarzida rivojlanib keldi. Mazkur yoʻnalishlarning har biri asr davomida bir necha tarixiy bosqichni bosib oʻtib, oʻz shaklishamoyili, mazmuniga ega boʻldi. Bir qator davlat va xalq raqs jamoalari jahonga tanildi. Bunda Hamdamxon, Yusufjon qiziq Shakarjonov, Usta Olim Komilov, Tamaraxonim, Mukarrama Turgʻunboyeva, Gavhar Rahimova, Roziya Karimova, Qunduz Mirkarimova, Karim Rahimov, Qodir Moʻminov, Maʼmura Ergasheva, Yulduz Ismashova, Shokir Ahmedov, Gavhar Matyoqubova, Rushana Sultonova, Dilafroʻz Jabborova, Qizlarxon Doʻstmuhamedova, Malika Ahmedova kabi raqs ustalarining xizmati katta.

Mustaqillik davrida raqs sanʼati yanada tez surʼatlar bilan rivojlanmoqda. 1997-yil 8-yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning "Oʻzbekistonda milliy raqs va xoreografiya sanʼatini rivojlantirish toʻgʻrisida"gi farmoni va mazkur farmonni bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasining oʻsha yili 25-fevralda 101-qarori chikdi. Shu asosda M. Turgʻunboyeva nomidagi "Oʻzbekraqs" ijodiy birlashmasi tashkil topdi, birlashma qoshida maxsus jamgʻarma tuzildi. Xoreografiya bilim yurti negizida esa Toshkent davlat milliy raqs va xoreografiya oliy maktabi barpo etildi. "Oʻzbekraqs", "Oʻzbeknavo" ijodiy birlashmalari tarkibidagi ansambllar, xalq raqs merosini oʻrganish va tiklash asosida yangi raqslar yaratish, anʼanaviy raqslarni asrabavaylash va munosib darajada namoyish etish, yosh raqqos va raqqosalarni tarbiyalab yetishtirish boʻyicha olib borayotgan harakatlari ijobiy natijalar bermoqda. Milliy raqs ijrochiligi boʻyicha M. Turgʻunboyeva nomidagi mukofot taʼsis etilgan. Bir qator davlat va xalq raqs ansambllari (masalan, "Bahor", "Tanavor" va boshqa), raqs ustalari jahonning turli mamlakatlarida boʻlib, oʻzbek raqs sanʼatini namoyish etmoqdalar.

Markaziy  Osiyo  xalqlari  raqs  san'ati  qadim  zamonlardan  rivojlanib  kеlgan.  Bu haqida  qoyalarga  bitilgan  raqs  tushayotgan  kishilar  tasviri,  qadimgi  va  O`rta  asrlarga oid  rasmlar  darak  bеradi.  Qadimgi  tasvirlar  va  ayrim  bilvosita  manbalarga  ko`ra. Markaziy  Osiyo  davlatlarida  eramizdan  avvalgi  birinchi  asrdayoq  turli  bayramlarda 

kohinlar,  artistlar  va  oddiy  xalqning  raqsga  tushganligi  haqida  xulosa  chiqarish mumkin.  Birinchi  ming  yillikda  yashab  o`tgan  rassomlar  asarlarida  diniyfsonaviy mavzularda  tasvirlangan  raqs  tushayotgan  jussa  katta  ahamiyatga  ega.  IV-VIII asrlarda  Buxoro,  Toshkеnt  va  Samarqandlik  raqs  ustalari  san'ati  ko`plab  Sharq mamlakatlarida  shuhrat qozongan. 
Bizning  kunlargacha  saqlanib  qolgan  o`zbеk  xorеografiyasi  an'analari  turli  raqs maktablari  va  turlariga,  jumladan,  mumtoz  milliy  raqs  maktabiga  ega.  Raqs mazmunini  imo ishoralar,    yordamida  ifodalanuvchi  hikoyalash  usuli  ustun  bo`lgan. 
Sharq  xalqlarining  mumtoz  raqslaridan  farqli  ravishda  o`zbеk  xorеografiyasida muayyan   obrazlilik  bo`lmagan  va  harakatlar  faqat  ta'sirlanuvchi  mazmunga  ega bo`lgan.  
O`zbеk  raqsi  bеshta  asosiy  guruh  –  Farg`ona,  Xorazm, Buxoro, tog` va dashtmaktablariga  taqsimlanadi.  
Farg`ona  maktabi  raqslari  harakatlarning  nafis  va  yumshoqligi,  еngil 
sirg`aluvchan  qadam bosish, shox va charx urish kabilar bilan  ajralib  

turadi. Xorazm  maktabiga  esa  tana  va  qo`llarning  kеskin  harakatlanishi  xos  –  asosiy harakatlar  tеzlik  bilan,  tеz-tеz  sakrab turgan holda bajariladi.  

Buxoro  maktabi  raqslariga  tananing  kеskin  o`girilishi,  birdan  to`xtab  qolish, doira bo`ylab aylanish  va hokazolar xos. 
Buxoro va Xorazmda qayroqlar bilan  raqsga tushiladi. 
Shahar  va  qishloqlarda  kеng  tarqalgan  xalq  raqslari  lirik  va  komik  shakllarda bo`lib,  ko`proq  qo`shiq  (mazmuni  raqs  harakatlari  va  imo-ishoralari  bilan ifodalanuvchi maishiy qo`shiq) va  laparlar  (ikki  kishi  ijro  etuvchi,  xursandchilik 
ruhdagi  parcha, raqs imo-ishoralari  va harakatlari  bilan  bajariladi)  tarqalgan.  
Dasht  hududlarida  istiqomat  qiluvchi  aholining  o`ziga  xos    raqslari kishiningruhiy  holatini  aks  ettirgan.