Chaqaioqiik vа go‘dakiik davrining psixoiogik xususiyatiari reja

CHAQAIOQIIK VА GO‘DAKIIK DAVRINING
PSIXOIOGIK XUSUSIYATIARI
Reja:

1. 
   Chaqaioqiik davrining psixoiogik xususiyatiari.
   
2. 
   Go'dakiik davrining psixoiogik xususiyatlari.
   
3. 
   Chaqaioqiik davriiia psixoiogik rivojianish xususiyatiari sensor.
   

Bolaning chaqaioqiik davri jismoniy jihatdan juda tez rivojianish davridir. Odatda odam ning yoshi tug‘iigan kunidan boshiab hisobianadi. Iekin asiida odamning dunyoga keiishi, rivojianishi tug‘iimasdan iigarigi, ya’ni ona qomidagi davridan boshianadi. Boia onaning qomidaiigi davrida, ya’ni to ‘qqiz oy mobaynida juda tez va juda murakkab taraqqiyot davrini boshidan kechiradi, uning keying rivojianishi ona qomidagi taraqqiyoti biian uzviy bog‘iiqdir. Shuning uchun boianing tug‘iigunga qadar bo‘igan taraqqiyotiga ham diqqat-e’tibor biian qarash iozim, chunki tug‘iigunga qadar ham boiaga tashqi muhit ta’sir qiiadi. Iekin bu ta’sir faqat ona orqaii, onaning organizmi orqaii bo‘iadi. Homiiadoriik davrining har jihatdan normai o‘tishi boianing ona qomidagi normai taraqqiyoti va har jihatdan to ‘kis boiishini ta’miniaydi. Boianing tug‘iigandan keyin bir yoshgacha davri nisbatan kam harakat va “nutqsiz” taraqqiyot davridir. Bu davrda boianing o ‘sishi va taraqqiyoti tor — oiia va yasii doirasida kechadi. Ammo shunday boisa ham bu davr har jihatdan juda tez rivojianish davridir. Bu davrda boia deyarii faqat ona suti biiangina ovqatianadi, u haii gapira oimaydi va mustaqii harakat qiia oimaydi. Bu davrda boia ojiz boiib, kattaiaming doimiy va to‘g‘ri parvarish qiUshiariga muhtoj boiadi. Yangi tug‘iigan va bir yoshgacha boigan boiaiaming tashqi

qiyofaiari katta odamiaming tashqi qiyofaiaridan ancha farq qiiadi.
Yangi tugiigan boianing boshi gavdasiga nisbatari juda ham kata (gavdasining to‘rtdan bir qismiga barobar), bo‘yin deyarii yo‘q darajada qisqa, gavdasi uzun, oyoq-qo‘iiari gavdasiga nisbatan qisqa boladi. Katta yoshii odamning boshi gavdasining sakkizdan bir qismiga to ‘g‘ri keiadi. Bundan tashqari chaqaioq boianing yuzi juda kichkina boiadi,
chunki yuqorigi va pastki jag ‘iari haii ishiamaganiigi tufayii rivojianmagan bo‘iadi. Chaqaioq boiaiar ichki oiganiarining hoiati va faoiiyati ham katta odamiamikidan anchagina farq qiiadi. Masaian, o ‘pkadagi havo kiradigan mayda pufakchaiarning soni miqdor jihatdan katta odamiamiki biian barobar bo‘isa hani, uiar juda mayda boladi (katta odamiamikiga nisbatan uch barobar kichik boiadi). Shuning uchun chaqaioq boiaiar katta odamiarga nisbatan uch barobar tez nafas oladilar. Chaqaioq boia bir minutda 50-60 marta nafas oisa, katta yoshdagi odam xuddi shu vaqt ichida 14-16 marta
nafas oiadi. Chaqaioq boia jismoniy jihatdan juda tez o‘sayotganiigi tufayii sof havoga ayniqsa muhtoj boiadi. Iik yoshdagi boiaiaming taraqqiyotida, buni aibatta hisobga oiish zarur. Agar chaqaioq boia o‘ringa o ‘ng‘ay hoiatda yotqiziimasa, siqib yo‘rgakiansa va ochiq havoga oiib chiqiimasa, uning nafas oiishida qo‘shimcha qiyinchiiik vujudga keiadi. Chaqaioq boianing yuragi katta odamning yuragiga nisbatan anchagina tez uradi. Masaian, katta odamning yuragi bir minutda o‘rtacha 70-75 marta ursa, chaqaioq boianing yuragi 120 va undan ortiq marta uradi. Buning asosiy sababi chaqaioq boiaiar yuragining har bir qisqarishida bosib chiqaigan qon hajmining (miqdorining) oziigi, yurak muskuiiarining haii zaifiigi biian bogiiq. Bundan tashqari, chaqaioq boiaiar yuragining nisbatan tez urishi uiar organizmida modda aimashishjarayonining intensiviigi, jadaiiigi biian ham bogiiqdir. Chaqaioq boiaiarda badanning haroratini idora qiiish haii yaxshi rivojianmagan b o la d i. Chaqaioq boiaiarda tanasining vazniga
qaraganda terisining umumiy sathi (yuzasi) nisbatan katta hamda terisi katta odamiar terisiga qaraganda ancha yupqa boiadi. Shu sababli ular normai taraqqiyot uchun kerakii haroratni yo‘qotib sovqotishi mumkin. Boianing ortiqcha harakatiari ham, ovqat yeyishi ham temperaturasiga ta ’sir qiiadi. Shu sababii chaqaioq boiaiarni tarbiyaiashda rejimning ahamiyati nihoyatda kattadir. Chaqaioq boiaiami hamisha o‘z vaqtida ovqatiantirish, uxiatish va o‘z vaqtida u bilan shug‘uiianish (gapiashish, o‘ynatish) kerak. Chaqaioq boiaiaming ovqat hazm qiiish a’zoiari ham o ‘ziga xos xususiyatga ega. Uiaming oshqozoniari haii juda kichkina, oshqozon va ichak muskuiiari rivojianmagan, juda zaif bo‘iadi. Shuning uchun bu yoshdagi boiaiaming eng yaxshi ovqati ona sutidir. Boiaiar kata odamiaiga nisbatan tez-tez ovqatiantiriiadi. Buning sababi ravshan.
Agar katta odamiaiga ovqat sarf qiigan quwatiaririi tikiash maqsadida kerak bo’lsa, boiaiar uchun esa ovqat sarf qiigan quw atiarini tikiashdan tashqari o ‘sishiari uchun ham kerak. Boianing oiganizmi to‘xtovsiz o ‘sadi, buning uchun esa juda ko‘p ozuqa moddaiar kerak boladi. Ozuqa moddaiami boia ovqat orqaii oiadi. Shu sababii boianing
jismoniy jihatdan normai o ‘sishida o ‘z vaqtida ovqatianishi va ovqatning sifati juda katta ahamiyatga ega.
Normai tugiigan boianing o‘rtacha vazni 2800-3500 g, bo‘yi 45-52 santimetr boiadi, bir yil davomida uning vazni va bo‘yi ayniqsa seziiarii o‘zgaradi. Normai o ‘sib uig‘ayayotgan boia yarim yoshga eytganida uning vazni ikki barobar, bir yoshga yetganida esa uch barobar ortadi. Boianing vazni dastiabki oyiarda, ayniqsa, bir-uch
oyiigida tez ortadi. Keyinroq borib vaznning ortishi birmuncha sekiniashib boradi va bir yoshga toigach, boianing vazni 9 kg ga yetadi. Tarbiyachi boiaiarning um um iy psixik taraqqiyotiari va psixoiogik sifatiarini turii faoiiyatiar jarayonida o ‘rganib, uiar
haqida to ia maiumotiarga ega b o ia oimaydi. T o ia maiumotga ega b o iish uchun tarbiyachi boianing uy sharoitida, huiq-atvori va xatti-harakatiariga doir m aium otiardan ham xabardor b o iish I shart. Tarbiyachi har bir boianing fei-atvori va xatti-harakatiariga doir kuzatgan faktiarni yozma ravishda qayd qiiib borishi va har bir boiaga maktabga chiqish oididan t o i a psixoiogik-pedagogik xarakteristika tuzishi iQzim. Bir yoshga toigunga qadar boianing bo‘yi ham juda tez o‘sadi. Xuddi vazni kabi boianing bo‘yi ham dastiabki oyiarida ayniqsa tez o‘sadi. Keyin bo‘yining o‘sishi ham ancha sekiniashadi. Agar boia bir yoshga toiguncha taxminan 25 sm ga o‘ssa, keyingi ikki yii ichida faqat 18 sm ga o‘sadi. Yangi tug iig an boianing suyakiari, ya’ni skeieti haii katta
odamiamiki singari qattiq va mustahkam boim aydi. Chaqaioq boianing skeieti deyarii yumshoq tog‘aydan iborat boiadi. Keyingi taraqqiyot davrida, ya’ni bir yoshga to ig u n ch a uning skeieti suyakka ayiana boshiaydi. Agar boia chaqaioqiik davrida noto‘g‘ri
parvarish qiiinsa, uning skeietidagi turii qismiar noto‘g‘ri o ‘sib, biror yeri qiyshiq b o iib qoiishi mumkin. Ko‘pchiik hoiiarda boianing n o to ‘g‘ri o ‘sishi, noto‘g‘ri yotishi natijasida um urtqa suyagi qiyshayib qoiishi mumkin, chunki umurtqa suyagi juda
eiastik (egiiuvchan) b oiadi. So‘nggi yiiiarda boiaiar organizmining noto‘g‘ri parvarishi biian b o g iiq b o ig a n skoiioz kasaiiigi haqida ko‘p gapiriim oqda.
Darhaqiqat, boiaiarda paydo boigan skoiioz (umurtqa suyagining qiyshayib qoiishi) kasaiiigi ko‘pchiiik hoUarda boiaiar gavdasining normai o‘sishiga ota-onaiar va taibiyachiiaming befarq munosabatda boiishiari tufayii yuzaga keiadi. Skoiioz (bukir) kasaiiigi juda og‘ir majruhiUcdir. Skoiioz asosan Ucki yo‘1 bUan paydo boiadi. Uiardan
birinchisi tug‘ma skoUoz bo‘isa, Uckinchisi individuai hayot davomida orttiriigan skoiiozdir. Biz asosan ana shu individuai hayot davomida boiadigan skoUozning oidini oUshimiz, ya’ni uning paydo bo-Ushiga y o i qo‘ymasiigimiz kerak. Skoiioz kasaiiigi dastawai mutiaqo biiinmaydi va juda sekiniik bUan rivojianadi, vaqt o‘tishi bUan u
ko‘zga tashiana boshiaydi. Skoiioz kasaiiigi qiyin davoianadi. Uni davoiashda ortoped-
vrachiar juda ko‘p qiyinchUikiaiga duch keiadiiar. SkoUoz kasaUigi o‘g‘U boiaiarda ham, qiz boiaiarda ham uchraydi. Qiz boiaiaming muskui va skeietiari o‘g‘U boiaiaiga nisbatan zaifroq bo‘iganUgi tufayii uiar skoiioz kasaUigiga moyUroq boiadiiar. Boiaiarda uchraydigan skoiioz kasaiUgi muskui va skeietiaming tez o ‘sishi va ushbu o‘sish davrida boiaiaming noto‘g‘ri o‘tirishiari va yotishiari tufayii vujudga keiadi. Skoiioz kasaUigiga uchragan boia o‘ta nogiron qiyofaga kirib qoiadi. Skoiioz kasaUigiga uchramasiik uchun boia yotadigan to‘shak tekis, boshiga qo‘yUadigan yostiq ham ortiqcha baiand boimasiigi кегак. Boia yurishni o ‘iganayotganda goh o‘ng, goh chap qoiidan ushiab unga yordam berish iozim. Ana shu kabUarga rioya qUgandagina boiani skoUoz (bukir) kasaUigidan saqiab qoiish mumkin.
Go‘dak boiaiar jismoniy biian birga psixik jihatdan ham juda tez rivojianadiiar. Chaqaioq boiaiar psixikasining rivojianishi, birinchidan, anaiizatoriaming takomiiiashuvi biian bog‘iiq bo‘isa, ikkinchidan, mustaqii harakatiarining sishi biian bog‘iiqdir. Anaiizatoriaming tez takomiiiashuvi natijasida boia uch oyiik bo‘igandan so‘ng unda dastiabki shartii refieksiar yuzaga keia boshiaydi. Demak, ana shu davrdan boshiab boia psixikasi tez rivojianish yo‘iiga kiradi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, dastawai boiada harakat anaiizatoriari biian bogiiq, undan so‘ng eshitish va ko‘rish anaiizatoriari biian bogiiq boigan shartii refieksiar yuzaga keiadi. Ana shu tariqa barcha anaiizatoriaiga nisbatan har xii murakkabiikda shartii refieksiar tobora ko‘piab yuzaga keia boradi. Shartii refieksiaming yuzaga keiishi boia psixikasining rivojianishi uchun
moddiy zamin boiadi. Keyinchaiik, ya’ni ikki-uch oyiik boiaiarda anaiizatoriar
fao iiy atin in g tak o m iiiash u v i n atijasid a t a ’sir qiiayotgan qo‘zg‘atuvchiiami farqiash qobiiiyati yuzaga keia boshiaydi. Dastawai turii ovoziami, so‘ngra ayrim yorqin rangiami, ta’miami, farqiay boshiaydi. Nihoyat, uch oyiik boia atrofidagi juda ko‘p narsaiardan odamni farqiaydigan va odamga nisbatan qandaydirboshqacha reaksiya
qiiadigan bo‘iadi. Uch oyiik boia oidiga keigan odamga tiqiiib, emotsionai munosabatda b o ia boshiaydi. U odamga uzoq vaqt tikiiib qaraydi, Iabiarini harakatiantirib, tiiini ayiantirib, go’yo odamning nutqiga taqiid qiimoqchi boiadi. Ana shu davrdan boshiab boiaiar biian imkoni boricha mehriboniik ohangida gapiashib turish kerak. Ana shunday
munosabatiar natijasida boiada qandaydir aktiviik, kattaiaiga taipinish reaksiyasi yuzaga keiadi. Psixoiogiar boiaiarda kattaiar biian bo‘igan munosabatdan yuzaga keiadigan emotsionai reaktsiyaiami jonianisb kompieksi deb ataganiar. Bu kompieksda boia uning biian munosabatda boiayotgan odamga muioyim tikiiib, jiimayadi, q o i va oyoqiari biian taipinib qandaydir ovoz chiqaradi. Boiada qandaydir kuchii mamnuniik hissi yuzaga keiadi. Iekin shuni unutmasiik kerakki, agar boiaiar biian keragidan ortiq darajada munosabatda boiib, uiarda jonianish kompieksini yuzaga keitira beriisa, uiar kattaiaiga o‘iganib qoiadiiar va o‘yinchoqiaiga qaramay qo‘yadiiar. Go‘dak boia yoshiga to‘iguncha juda ko‘p harakatiami o‘ziashtirib oiadi. Boianing qiiadigan turii-tuman harakatiari orasida qo‘I harakatiari psixik taraqqiyot uchun muhim bo‘igan harakatiardir. To‘rt oyiik boia narsaiaiga qo‘i cho‘zadigan bo‘iadi, ammo u haii o‘zining q o i harakatiarini idora qiia oimaydi. Boia besh oyiik bo‘igach, narsaiarni ushiab, uni paypasiab, timirskiiab ko‘radigan boiadi. Boianing q o i harakatiari atrofidagi narsaiarni biiish quroiiga ayianadi, chunki u narsaiami paypasiab, timirskiiab ko‘rish orqaii
uiaming ayrim xususiyatiarini biiib oiadi. Boianing psixik taraqqiyotida murakkab harakatiarni egaiiab borishi juda katta roi o‘ynaydi. Boia oiti oyiik boigach, mustaqii o‘tira oiadigan boiadi. Boia o ‘tira boshiagandan so‘ng uning nazar doirasi kengayib, unda yangidan-yangi taassurotiar paydo boiadi. Boia ko‘z o ‘ngida yangi taassurotiaming paydo boiishi idrok, diqqat, xotira kabi psixik jarayoniaming rivojianishiga katta yordam beradi. Boia sakkiz oyiik boigach yana bir murakkab boigan
harakatni, yani emakiashni boshiaydi. Boia psixikasining rivojianishida bu yangi harakatning ahamiyati kattadir. Emakiay boshiagach, boianing atrofidagi narsaiar biian munosabatda boyish imkoniyati kengayadi. Natijada mustaqii harakat qiiib, yangidan-
yangi narsaiami taniy boshiaydi. Boiani hamma narsa qizitiradi. U bir narsani oiib ikkinchi narsaga urib taqiiiatadi va chiqayotgan ovozga quioq soiadi. Odatda bu yoshdagi boiaiar biror narsaning qopqogini ochib yopishni yoqtiradiiar. Bunday harakatiar boianing q o i muskuiiarini mustahkamiaydi va narsaiaming turii xossaiarini
biiib oiishga yordam beradi. Og‘ir kasaiiikka uchramay, jismoniy jihatdan sogiom o‘sgan boia 9-10 oyiik boiganda yura boshiaydi. Boianing mustaqii tarzda yura boshiashi uning hayotida nihoyat katta hodisadir. Boia yura boshiagandan so‘ng uning psixik taraqqiyoti uchun juda kata imkoniyatiar yuzaga keiadi. Yura boshiagan boianing faoiiigi kun sayin ortib, erkin harakat qiiish doirasi kengayadi. Bemaioi yura oiadigan boia tor uy doirasidan tashqariga chiqish inkonoyatiga ega boiadi. Bu esa idrok doirasini kengaytirib mazmundor bo‘iishiga yordam beradi. Oiti-yetti oyiik boiaiarda taqiid qiiish harakatiari paydo boia boshiaydi. Boia psixikasining taraqqiyotida taqiidning roii juda kattadir. Boia juda ko‘p harakatiami va nutqni asosan taqiid qiiish orqaii egaiiaydi. Boiani besh-oiti oyiikdan boshiab nutqni tushunishga o‘igata boshiash iozim. Buning uchun boiaga o ‘yinchoq yoki biron narsani bir necha marta nomini aytib ko‘rsatish kerak. Keyinchaiikboiaga ba’zi narsaiaming nomi aytiiganda, u ko‘ziari biian shu
narsani qidirib topadigan boiadi. Bu narsa boianing kattaiar nutqini tushuna boshiaganidan darak beradi. Boia nutqni ozmi-ko‘pmi tushuna boshiaganidan so‘ng unga faqat narsaiaming nomi emas, baiki ayrim sodda harakatiaming nomiarini o ‘rgata boshiash iozim. Harakatning nomini og‘zaki takroriab ayni vaqtda shu harakatning
bajariiishini ham bir necha marta ko‘rsatiisa, boia harakatning nomini eshitishi biian uni bajarisiiga o ‘rganadi. Masaian, chapak- chapak, deb takroriab turib chapak chaiinsa boia shu so‘z aytiiishi biian chapak chaiadigan, yosh boiaga “assaiom aiaykum”, deb
ta’zim qiiib ko‘rsatiisa, boia shu so‘zni eshitishi biian ta’zim qiiadigan boiadi.
Boia ayrim so‘ziarga tushuna boshiagach, kattaiar biian ko‘proq aioqada boiishni xohiaydi. Ana shundan foydaianib, boia biian imkoni boricha ko‘proq munosabatda boiishga, uning nutqini o‘stirishga harakat qiiish iozim. Buning eng oson y o ii boia biian mashg‘ui boigan paytda unga eng sodda so‘z eiementiarini to‘g‘ri ayta biiishni o ‘rgatishdir. Chunonchi, kuchukning rasmini ko‘rsatib “mana, vov-vov”, mushukning rasmini ko‘rsatib, “mana, miyov- miyov”, xo‘roz yoki tovuqning rasmini ko‘rsatib, “mana ku-ku” deyish kerak. Bunda boiaiar “vov-vov”, “miyov-miyov”, “kuk- ku” kabi so‘z eiementiarini ravon taiatTuz qiiishga o‘rganadiiar. Bundan tashqari 9-10 oyiik boiaiarga o ‘z tana a’zoiarining nomiarini ham o ‘rgata boshiash kerak. Boiaga — “mana bumi”, “mana og‘zi”, “mana ko‘zi”, “mana qoshi”, “mana q o ii” deb bir necha marta takroriab ko‘rsatiigandan keyin, boia o ‘z a’zoiarining nomini aytish biian uiarni birin-ketin ko‘rsatadigan b o iad i. Keyinchaiik boiaiarda ana shunday sodda so‘ziarni umumiashtirish qobiiiyatini ham o‘stirish kerak. Boiaga “oyingning ko‘zi qani” , “qo‘g‘irchoqning burni qani”, “akangning q o ii qani?” kabi savoiiar beriisa, boia a’zoiarni to‘g‘ri ko‘rsatishga o ‘rganadi. Boia dastiabki paytiarda tiiga tushuna boshiashi kattam odamiaming taiaffuz intonatsiyaiari va boiaga ko‘rsatib qiiadigan ishora harakatiariga bogiiq boiadi. Shuning uchun haii yoshiga toim agan boiaiar har bir so‘zni shu so‘z orqaii ifodaiangan konkret narsaiar biian b ogiay oimaydiiar. Boshqacha qiiib
aytganda, yoshiga etmagan boiaiarda ayrim so‘ziarni haii ikkinchi signai darajasiga (ya’ni signaining signaii darajasiga) ko‘tariigan emas. Bu degan so‘z shuki, haii yoshiga etmagan boiaiar so‘ziarni shu so‘ziar orqaii ifodaiangan narsaiar biian assotsiativ tarzda bogiash orqaii emas, baiki intonasiya va imo- ishora, harakatiar orqaii tushunadiiar. Boiaiar nutqining o ‘sishi uiar idroki, xotirasi, tafakkuri, xayoii va irodasi kabi yuksak psixik jarayoniarning rivojianishiga yordam beradi. Shunday qiiib, iik yoshdagi boianing psixikasi uning aktiv faoiiyati, turii-tuman harakatiari, o‘z atrofidagi narsaiami ko‘proq biiib oiishi jarayonida rivojianar ekan, uning erkin harakatiari uchun quiay sharoit yaratish zarur. Boia harakatiarini chekiash esa psixikasining normai rivojianishiga m aium darajada zarar etkazadi. Shu sababii boiani harakat qiiishga imkon bermaydigan hoiatga soiib qo‘ymasiik — uni haddan tashqari qattiq siqib yo‘rgakiamasiik, uzoq vaqt yo‘igakiangan hoida qoidirmasiik kerak. Bir yoshga toigan davrdan boshiab boiaiarga ayrim gigienik odatiami singdirib borish kerak.
Odat qanchaiik yoshiikdan boshiab singdiriisa, u shunchaiik mustahkam, ya’ni odamning qaibiga shunchaiik chuqur joyiashadi. Boiaiarga dastawai ozodaiik odatiarini singdirib boorish kerak. Buning uchun ovqatiantirishdan oidin, boianing oidiga fartukcha yoki sochiqcha tutub qo‘yish va ovqatni qoshiqda oz-ozdan oiish kerak. Agar ovqat boianing o g iz atrofiariga surkaiib tegib ketsa, shu zahotiyoq artib turish kerak. Ana shuiaming hammasi so‘z biian ifodaiab bajariisa, boia zehn soiib turadi va tez orada shunga odatianib qoiadi. Keyinchaiik ovqatianishdan oidin fartukcha yo sochiq tutmasangiz, boianing o ‘zi taiab qiiadigan boiadi.
Chaqaioq tug'iigandayoq amaida qo‘iiashga tayyor bo'igan sensor va
harakat maiaka instinktiariga ega bo‘iadi, bu uning oiiimga mosiashib
oiib o‘z rivqjianishida tezgina o‘sib ketishga yordam beradi. Chaqaioqda
iug‘iiganidan boshiab, masaian, ko‘pgina murakkkab harakatiar, asosan
organizrnni yetiiish jiarayonida genctik beriigan dastur asosida,
shuningdek, refiektor, ya’ni bu haiakatiar dasturi kaiiti sifatida
kodiangan o‘ziga xos ichki va tashqi rag‘batiar ta’sirida hayotining
birinchi soatiaridan keyin maxsus tayyorgariiksiz, darhoi yuzaga keiadi.
Go‘dakiik davri inson hayotidagi organik ehtiyqjiaimi (kisiorodga,
ovqatga. issiq yoki sovaqqa) qondirishga nisbatan yo‘naitiriigan
xattiharakatiaming tug‘ma, instinktiv shaidiari sof hoida kuzatiiadigan
yagona <3avr hisobianadi. Insonga xos bo‘igan xatti-haraicatiami va yangi
tajribaiami egaiiash uchun beqiyos iinkoniyatiaming boriigi go‘dak
yoshidagi boiaiaraing asosiy xususiyatiaridandir. Organik ehtiyojiaraing
yetarii darajada qondirib boriiishi, to‘g‘ri tashkii etiigan iam tartibi, rejim
va to‘g‘ri tarbiya natijasida boia psixik rivojianishi uchun asos
bo‘iadigan taassurotiarga ega bo‘iishiga harakatga, muioqotga, nisbatan
yangi turdagi ehtiyojiar turkumi yuzaga keiishiga sabab bo‘iadi. Boia
tug‘iiishining birinchi haftasidanoq, uning ko‘rish va eshitish sezgiiari
jadai sur’atda rivojianadi. Tug'ruqxonaJarda boiaiar hayotiariai birinchi kunidayoq kunduzgi yorug‘iik tushib turgan deraza taraiiga yuzi biian instinktiv buriiadi.
O'tkaziigan tadqiqotiariian aniqiandiki, tug‘iiganiga bir yarim sutka
bo‘igan boia miyasida ko‘ruv organiga rangii qo‘zg‘atuvchiiar ta’siriga
javob potensiaiiarini ko‘rish mumkin. Bu vaqtga keiib miyada shartii
refiekskir shakiianishi joizaga keiadi. Hid biiish eng muhim sezgi organi sifatida u tug‘iigandan keyin darhoi ishiay boshiaydi. Shunday o‘ziga xosiikka oddiy ko‘rish, harakat va eshitish haiB ega. Boia hayotining boshiang‘ich ikid oyida og‘zini
chetiga qandaydir predinet biian teginganda, bunga javoban refiektor
o'giriiisii qobiiiyatini namoyon etadi, barmoqiari ustiga tegiisa, uiami
cjattiq siqib oiadi, qo‘iiari, oyoqiari, boshi biian umumiy
koordinatiashmagan harakatiami aniaiga oshiradi. Unda yana
harakatianayotgan ob’ekfiami ko‘zi biian kuzatish, uiar tomoniga boshini
o'girish qobiiiyati ham mavjud.

4. Go‘dak va muioqot, go‘dakIik davrida nutqning viijudga keiishi,

kognitiv va periseptiv jarayoniarni rivojianisbi uchun
shart-sharoiitiar
Sez}^ o’z mohiyati jihatidan birmuncha sodda psi>ak jarayon (aks
ettirish jarayoni) bo’iisiiiga qaramay, barcha biiimiarmizning asosiy
manbaidir. Narsa va hodisaiaming ayrim beigiiarini, xususiyatiarini aks
ettirishdm iborat bo’igan sezish prctsessining fizioiogik mohiyati mashhiu fizioiog I.M Sechenov va I.P.Pavioviaming anaiizatoriat
iiaqidag] ta’iimotiarida atrofiicha ochib beriigan. Akademik I.P.Paviov
organizrtming hissiy aks ettirish apparatiarini anaiizatoriar deb ataydi.
Mana shuning uchun bar bir sezgi organi anaiizatoriaming barcha
qisraiarini o’z ichiga oiadi. Ma’iumki, akademik I.P.Paviov ta’iimotiga
ko’ra, bar bir anaiizator asosan uch qismidan iborat.
1) Tashqi ta’siriarni qabui qiiib oiuvchi periferik qism (buni odatda
retseptor deb yurgiziiadi); 2) taassuirotni markazga oiib boruvchi
(afferent) va markazdan tegishii javob reaksiyasini oiib qaytuvchi
(efferent) nerv toiaiari; 3) anaiizatorcing orqa yoki bosh miyadagi
markaziy qismi.
Sezgi mana shu qistniaming yaxshi va ravon ishiashiga bog’iiqdir.
Anaiizatoriaming bironta qismi ishdan chiqsa, sezish bo’imaydi. Demak,
sezishnitig fizioiogik asosida anaiizatoriar ishidan iborat bo’igan
organizinning refiector faoiiyati yotadi.
Anaiizatoriaming asosiy vazifasi organizmga ta’sir etayotgan turii
qo’zg’ovchiiami ayrim bo’iakiarga ajtatishdan, ya’ni anaiiz qiiishdan
iboratdb'. Shuning uchum ham sezgi organiari anaiizatoriar deb ataiadi.
Sezgi va idrok rivojianishi boshqa, tobora qiyinroq bo’igan biiish
jjirayoniarining (xotira, hayoi, tafakkur) paydo bo’iishi uchim zamin
yaratadi Rivojiantiriigan sensorika zamonaviy odamning amaiiy
faoiiyati takomiiiashuviriing asosidir.
Sensor tariya haqidagi sobiq sovet psbcoiogiarining fikri g’arb
Diimiari qarashiarining psixoiogik asosiaridan prinsipiai tarzda farq
(|iiadi.
Har ikki tomon nuqtai nazariari, awaiambor, boia sezgisi va idroki
iivojianishini harakatiantiruvchi sababiarini va uning bu jarayonda
iurbiyaviy roiini tushimtirishda farqianadi. Ko’pgina g’arb psixoiogiari
sensor jarayoniar go’yoki boiada tay^/or hoida tug’uiganda mavjud
bo’iadi. Sensor tarbiyaning maqsadi - bu jarayoniami rnashq qiidirish
iicb hisobiaydi.
Rus psixoiogiarining nuqtai nazaiiari bo’yicha rivojianish yangi,
boiada iigari bo’imagan sensor jarayoniami shakiiantirishdir. Aibatta,
niiaiizatoriaming takomjiiashuvi(eshitish, ko’rish, teri tiiyush, hid biiish
VII b.) s<3zgi va idrok rivojianishining zarur shartiaridan va uning roiini
Hid etisii mumkin emas. Iekin bu faqat sensor rivojiariishning organik
imkoniyati, sharti, biroq, buiaming barchasi sezgi tajribasini egaiiamay
(iiiib sodir bo’imaydi. Tafakkur, nutq, seasor tajriba ortishi natijasidir. Seiasor etaion bo’iib musiqiy tovushiar (do, re, mi,...), ona tiiining
tovushiar tizimi, geometrik figura, гап|'Даг va boshqaiar xizmat qiiadi.
Sensor namunabmi o’ichov tizimi tarzicia egaiiash idrokni sifat jihatidan
o’zgartiradi.
Boia hayotining dastiabki i-yiiid£i idrok rivojianishi yo’ii ancha
mmakkabdir. Bu davr mobaynida juda ko’p o’zgarisbJar ro’y beradi,
birinchi o’rinda bu o’zgarishiar sezgiriik sohasida sodir bo’iadigan
rivojianishga taaiiuqiidir.
Butun bog’cha yosh davri mobaynida ko’p sezgiriigining o’tkiriigi
ortadi. Shuningdek, ko’z o’tkiriigi darajasi faoiiyat sharoitiga bog’iiqiigi
ham aniqiangan - o’ria vaziyatida tadqiqot o’tkaziiganda ko’zrmg
o’tkiriigi seziiarii daraja
Bog’cha yosh davrida rangiami farqiadida ham anciia os’ish
kuzatiiaii; aniqvatrniqiigi ortadi.
Z.M.Istortinaning tadqiqotiari boia hayotining ikkinchi yiiida
ixtiyorsiz tarzda to’rtda asosiy rangianii farqiaydi; qizii, sariq, yashii,
ko’k. Oj aiiq rangiami (Jifferensirovka (jiiishda, ya’ni qovoq rang, havo
rang va siyoh rangiami ajratishda biroz qiynaiadi.
Eshitish sezgiriigi ham bog’cha yoshidagiiarda o’ziga xos tarzdagi
xususiyatiarga ega. Tadqiqotiaming ko’rsatishicha, eshitishning nozikiigi
13 yoshgacha bo’igan boiaiarda kattiiiamikiga nisbatan ancha past
bo’iadi va bu yosh ortish i biian o’sib boradi.
5. Go‘dakiik davrining diagnostikasini o*ziga xosiigi
Shaxsni psixoiogik o‘rganishda eksperimentai metodikaiar
majmui qo‘iianiiadi (S.Ya.Rubinshteyn (1970); B.V.Zeygamik (1976);
V.M.Bicyxer (1976); E.T.Sokoiova (1980); I.F.Buriachuk,
S.M.Morozov (1989). Iekin boiaiar taraqqiyotini psixoiogik diagnostika
qiiish metodiariga bag‘ishiangan amaiiy tavsiyaiar juda kam.
(I.A.Sikorskiy, 1901; E.Kiapared 1911; K.N.Komiiov, 1921; I.V.Kruk,
1983; A.S.Spivakovskaya, 1988). Pedagogika universitetiari va
institutifiri taiabaiari uohun pedagogik faoiiyat amaiiyotida qo‘iiash
mumkin bo‘igan aniq psixoiogik meto^ami beradigan o‘quv
qo‘iianmaiar yo‘q. Psixoiogiya bo'yicha mavjud o‘quv qo‘iianmaiar esa
taiabaiarai boiaiami psixoiogik o‘rganish metod va metodikaiar biian
juda ОЙ darajada tanishtiradi. (V.S.Muxina, 1985; M.V.Gamezo,
I.A.Doniashenko, 1986).
Iik boiaiik davrining psixodiagnostikasi turii yosh davriarida boia
rivojianishini bahoiash imkonini beradigan uning psixik taraqqiyot me'yoriEiriga mos yoki mos emasiigirii aniqiash, mavjud me'yordan
chetga chiqishiarini aniqiash, uni tuzatishning individuai choraiarini
rejaiashtirish va oidini oiish bo‘yicha vositaiar va metcdiar majmuidan
iborat.
Turii yosh davridagi boiaiar guruhini tekshirishda psixodiagnostika
metodikaiari o‘z xususiyatiariga ega. Masaian, chaqaioqiik davridagi
boiaiami tekshirishda sensomotor harakEitiami o‘rganishga mo‘ijaiiangan
metodiar qo‘iianiiadi; boshini ushiab turishi, predmetiami ushiashi,
o‘tirishi, qayriiib qarashi, predmetning orqasidan ko‘z biian qarashi va
boshqaUff. (A.Anastazi, 1982). 3 yoshdan 6 yoshgacha i*o‘igan boiaiarni
tekshirishda sodda haiakatiami og‘zaki qo‘Iianma]ami bajarishga
qaratiigan topshiriqiar beriiadi. Qaiam va qog‘oz, piastiiin va boshqa
o‘quv vositaiari qo‘iiariiiadigan topshijiqiar boia katta bo‘igan sayin
qiyiniashtirib boriiadi.

Foydaniigan adabiyotiar

BOIAIAR PSIXOIOGIYASIVA PSIXODIAGNOSTIKAS
(1) Z.T.NISHANOVA,
(2) G.FIAIIMOVA,

(3) A.G‘.TURG‘UNBOEVA
(4) M.X.ASRANBOEVA
Boiaiar psixoiogiyasi va u o'qitish metodikasi.
(5) Z.Nishonova.
(6) G.Aiimova