Chigʻatoy ulusining boshqaruv tartiblari reja

Qo`zga`lonning boshlanishi va uning sabablari.
Mo`g`ullar hukmronligining dastlabki yillaridayoq mo`g`ul xoqonlari o`zlariga xizmat ko`rsatgan kishilarga, ayrim katta yer egalari va savdogarlarga turli yorliq va payzalar berardilar. Payza oltin, kumush, jez va yog`ochdan yasalgan taxtachalardan iborat bo`lardi. Bunday payza yoki yorliqqa ega bo`lgan kishilar, shu jumladan elchi, soliq yig`uvchilar va boshqa ma'murlar aholidan turli xil yig`im va to`lovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Bunday payza va yorliqlar ko`plab berilardi.
Bundan tashqari, mamlakatning, savdo yo`llarida joylashgan bekat - yomlarning xizmati va xarajati ham aholining bo`yniga yuklangan edi. Davlat topshirig`i bilan qatnaydigan son-sanoqsiz elchilar, choparlar va xabarchilarga bekatlarda mahalliy aholi xizmat qilishga, ularga otulov, oziq-ovqat, yem-xashak va boshqa kerakli buyumlarni topib berishga majbur edi. ⁶
Zo`rlik, jabr-zulmning nihoyatda 'kuchayishi, xilma-xil majburiy to`lov va yig`imlaming haddan tashqari ko`pligi mehnatkash ommaning tinkasini quritgan edi. Bunday ahvol, shubhasiz, mo`g`ullarga nisbatan norozilikni oshirib, istilochilar istibdodiga qarshi xalqning bosh ko`tarishiga olib keldi. Shunday qo'zg'olonlardan biri Buxoro vohasidagi Torob qishlog`ida ko`tarilgan xalq qo`zg`oloni bo`ldi.
Ko'pgina xalq harakatlari kabi Maxmud Torobiy qo'zg'oloni ham diniy bayroq ostidagi harakat edi. Movarounnahrda va Turkistonda o'sha davrda ruhlar bilan aloqa qilib, har xil o'yinlar va harakatlar qilib ruhlarni yordamga chaqirib ular yordamida kasal kishilarni davolovchi erkaklar va ayollar ko'plab topilar edi. Bunday kishilardan biri Mahmud Torobiyning katta opasi edi. Opasidan bu hunarni yaxshilab o'rgangan Mahmud yuqorida ko'rsatilgan usul bilan bir necha og'ir bemorlarni davolab sog'aytirishga erishadi. SHundan so'ng uning obro'-e'tibori juda oshib ketadi va ko'pchilik aholi uning sehrgarlik kuchiga ishonadi va unga ergashadi. Juvaynining so'zlariga ko'ra, ushbu qishloqda va uning atroflarida, fermerlar va hunarmandlar maxsus "bid'atchi" yig'ilishlarga yig'ilishgan va o'sha erda yig'ilishlarda tetiklik va raqslar qilishgan, ular mo'g'ullar va ular bilan bog'liq mahalliy feodallarning bo'yinturug'i ostidagi og'ir hayotlarini muhokama qilishgan. O'rta asrlarda feodal jamiyat sharoitida buyruqlardan norozi bo'lgan odamlar hukmron dinni buzib, o'zlarini ba'zi bid'at ta'limotlariga bag'ishlaganliklari sababli Juvayniyning ushbu yig'ilishlarning mohiyati to'g'risida hech qanday ishonib bo'lmaydigan hech narsa yo'q edi.
Ushbu uchrashuvlarda Mahmud Tarobiy alohida ajralib turdi, ular o'z vatandoshlari orasida shu qadar obro' qozongan edilarki, ular uning har bir so'ziga itoat qildilar. Mahmud Tarabiyning va'zi Buxoroda mashhur bo'lib, u erda asl kelib chiqishi ilohiyotshunosi Shemsuddin Maxbubiy ham bo'lgan. Bir necha sabablarga ko'ra u atrof-muhitdan keskin ravishda ajralib chiqdi, oliy ruhoniylar safiga qo'shildi va Mahmud Tarobiyning va'zini faol qo'llab-quvvatladi. Har kuni Mahmud Tarobiy tarafdorlari soni ortib bordi. Taraba va Buxoroning boshqa qishloqlarida uning va'zi shu qadar mashhur ediki, odamlar mo'g'ullarga va mahalliy feodal zodagonlariga - dunyoviy va ma'naviylarga qarshi gapirish uchun signal kutishgan. Mo‘g‘ul rasmiylari Tarabiy g‘oyalari haqida ham bilishgan. "Buxoroda bo'lgan amirlar va basklar g'alayon boshlanishini tinchlantirish choralari to'g'risida yig'ilish o'tkazdilar va Xojent bilan nima bo'lganligi to'g'risida hukmdor Yalavachga xabarchi yubordi", deb yozadi Juvaney. Mahmud Tarobiyga va uning tarafdorlariga qarshi ochiq gapirishga qodir emasliklarini bilgan holda, baskaklar va amirlar xalq yo'lboshchisini hiyla va yo'lda o'ldirib Buxoroga olib ketishga qaror qilishdi.⁷
Shu maqsadda Tarshada Mahmudga Tamsha boshchiligidagi bir qancha mo'g'ul qo'mondonlar yuborildi. Biroq, Mahmud ularning rejasini tushundi. Shunga qaramay, u Buxoroga jo'nadi va u erda odamlar uni xursandchilik bilan kutib olishdi va qo'llab-quvvatlashni va'da qilishdi. Maxsus xususiyat, Buxoroga kelgan Mahmud Tarobiy darhol Melik Sanjarning saroyiga bordi. U go'yo ikkinchisi harakati bilan siyosiy aloqaning uzluksizligini ta'kidlab o'tirganday tuyuldi. "Kvartira va bozor, - deydi Juvaini, - u joylashgan Mahmud odamlar ko'p bo'lganligi sababli, mushukning oldidan o'tishning iloji yo'q edi." Amirlar va Basklar qaqshatqich zarbaga berilmadilar va qatag'onga tayyorlandilar. Kimdir bu haqda Mahmud Tarabiga xabar bergan va u Buxoroda qolish xavfini tushungan. Bundan tashqari, Mahmud Yalavachning kuchlari Xojentga yordam bergunga qadar nutq uchun qulay daqiqalarni o'tkazib yubormaslik mumkin emas edi. Shuning uchun Mahmud Tarobiy shahardan chiqib, yaqin atrofga, Abuhafs tepaligiga chiqdi (hozir shahar devori shimolida). Bu erda uning eng yaqin tarafdorlari ham shaharning o'zidan, ham qo'shni qishloq va qishloqlardan to'plana boshladilar. Juvainining so'zlariga ko'ra, Mahmud Tarabiy ularga quyidagi so'zlar bilan murojaat qildi: "Ey haqiqat himoyachilari, ikkilanib yana nima kutish kerak, kofirlarning dunyosini tozalash kerak. Har kim o'z qurol-yarog 'va qurol-yarog'iga ega bo'lgan narsalarini tayyorlab, ishga kirishsin. klub ». Ushbu murojaat hal qiluvchi rol o'ynadi. Mahmud Tarabiyning yonida juda kam qurollangan bo'lsa ham, o'z ona shahri va ona qishlog'ini mo'g'ullardan ozod qilish uchun jonini berishga tayyor mahalliy guruhlar va mahalliy feodallarning navkarlari yig'ilgan katta guruh bor edi. Qurollangan tarafdorlari bilan Mahmud Tarobiy yana Buxoroga kirib, Rabi'a saroyida to'xtadi. Bu safar baskaklar va amirlarning qo'zg'olonchilarga taslim bo'lishdan va yashirin tarzda kelajakka qarshi kurashni tayyorlashdan boshqa choralari qolmadi. Bu orada Mahmud Tarobiy Sadrni, zodagonlarni va Buxoroning taniqli odamlarini Rabi'a saroyiga taklif qildi. "Sadrning boshlig'i Burhonuddin, kuchli oilaning avlodi", deb yozadi Juvaney, "Mahmud o'z xalifasini erini, ko'chmas mulkini va ba'zi ijtimoiy imtiyozlarini saqlab qolish uchun uning aql-idroki yoki siyosiy imtiyozlari nuqtai nazaridan qabul qilib bo'lmaydiganligi sababli bergan. Ayniqsa mo'g'ullar mo'g'ul xonlariga kamtarlik mafkurasini singdirishda ularga katta xizmat ko'rsatishi mumkinligiga ishongan holda yuqori musulmon ruhoniylarini qo'llab-quvvatladilar. Mo'g'ul xonlari va musulmon savdogarlari tomonidan homiylik qilingan. Mo'g'ul hukumati va bosib olingan Movarounnahrning hukmron tabaqalari o'rtasidagi asta-sekin aloqalar oddiy xalqqa juda qimmatga tushdi. Ikkala zulm yil sayin dehqonlarning ahvolini yomonlashtirdi. Mo'g'ullar tomonidan "dengiz otterlari" deb ataladigan odatdagi er solig'i - Xarajadan tashqari, dehqonlar har xil vazifalarni va xizmatlarni bajarishlari kerak edi. Yuqoridan pastga suiste'mol qilish asosida sotib olish tizimi soliq solinadigan aholi uchun soliq va yig'imlarni mutlaqo chidab bo'lmas holga keltirdi. Qo'shni Eronda bu tizim mamlakatni shunday ahvolga keltirdiki, dehqonlar uylarini, barcha mol-mulklarini tashlab, "qaerga qaramasinlar". Og'ir sharoitda shahar hunarmandlari mo'g'ullar ostida yashagan. Ularning shaharlarda soni kamaydi.⁸
Kundan-kunga Mahmudning e'tiqodchilari ko'payib boradi. Hatto fors tarixchisi Juvayniy Buxoroda ishonchli kishilardan Mahmudning beqiyos sehrgarlik qobiliyati haqida eshitganini yozadi. Uning ko'rsatishicha Mahmud bir guruh kishilar guvohligida o'zining sehrgarlik mahoratini ishga solib ikkita ko'r kishining ko'zini ochadi. Xalq ommasining barcha og'ir ahvolining shohidi bo'lgan va bu qiyinchiliklarni o'z gardanida sinab ko'rgan Mahmud, o'zining omma o'rtasidagi obro'si, e'tiborini chet el bosqinchilari va ularning mahalliy gumashtalariga qarshi kurashda foydlanishga qaror qildi.
Mahmud Torobiy qoʻzgʻoloni— Buxoroda moʻgʻullar zulmiga qarshi koʻtarilgan xalq harakati (1238). Harbiy rahbari —Mahmud Torobiy, gʻoyaviy mafkurachisi— Shamsuddin Mahbubiy. Chigʻatoy ulusida moʻgʻullar istibdodi ostida ezilgan va zulmidan toʻygan mahalliy aholiqoʻzgʻolon koʻtarishga bir necha marta harakat qilgan. Buxorodan 20 km gʻarbdagi Torob qishlogʻi(hozirda Buxoro viloyati Jondor tumanihududi) da boshlangan qoʻzgʻolon bu kurashning choʻqqisi hisoblanadi. Torob qishlogʻi va uning atrofidagi dehqonlar va hunarmandlar majlislarida oʻzaro kengashib, moʻgʻullar zulmiga qarshi ochiq kurash boshlashga qaror qilganlar . Qoʻzgʻolonchilar Mahmud Torobiy boshchiligida Buxoroga yurishdi va shahardagi Malik Sanjar qasri (1206 yilda Buxoroda koʻtarilgan qoʻzgʻolon rahbari qurdirgan) ni egallab, uni oʻzlariga qarorgoh qilib olishdi. Ular safiga koʻplab tarafdorlar va maslakdoshlar kelibqoʻshilgan. Torobiyning opasi ham qoʻzgʻolonning faol ishtirokchilaridan biri boʻlib, bu tabib va duoxon ayol oʻz mardligi, kuch-gʻayrati, jasorati va dushmanga nafrati bilan qoʻzgʻolonchilar orasida alohida ajralib turgan.Juvayniyning yozishicha, yirik tasavvuf shayxi va aqoid ulamosi Shamsuddin Mahbubiy qoʻzgʻolonchilarning gʻoyaviy rahnamosi sifatida qoʻshin va xalq oʻrtasida katta tashviqot ishlarini olib borgan. Ular moʻgʻul bosqinchilari va ular xizmatiga oʻtgan mahalliy maʼmurlarni oʻldirib, mol-mulkini beva-bechoralarga taqsimlab berishgan. Buxoro butunlay qoʻzgʻolonchilar qoʻliga oʻtgan. Mahmud Torobiy Robiya saroyiga joylashib, sulton qilib koʻtarilgan, bosh sadr Burhoniddin uning talabi bilan Shamsuddin Mahbubiyni shahar sadri etib tayinlagan. U tarixda Mahmud Torobiy qo'zg'oloni deb nom olgan qo'zg'olongga boshchilik qiladi. Unga diniy ulamo va imomlardan shaxsan norozi bo'lgan buxorolik buyuk donishmand SHamsiddin Mahbubiy yordamchilik qildi. SHamsiddin Mahbubiy tarafdorlari qo'zg'olonda faol ishtirok etdilar.