Chirchiq davlat pedagogika universiteti turizm fakulteti umukasbiy va ixtisoslik fanlari

2.2 O'zbekistondagi qo'riqxonalarning faoliyati
Oʻzbekistonda yetti davlat qoʻriqxonasi, bitta kompleks (landshaft) qoʻriqxonasi, oʻn ikkita tabiat bogʻi, bitta milliy bogʻ, oʻn bitta tabiiy yodgorlik, ikkita davlat biosfera rezervati, oʻn bitta qoʻriqxona, bitta ixtisoslashtirilgan “Jeyron” pitomnik mavjud. Ularning umumiy maydoni 6,041 million gektar yoki mamlakat hududining 13,46 foizini tashkil qiladi. Bu 2022-yil mart oyidagi maʼlumotlar.

1-rasm. O'zbekistondagi qo'riqxonalar xaritasi
Hisor togʻ va archa qoʻriqxonasi
Hisor qoʻriqxonasi 1994-yilda Qizilsuv va Miraka qoʻriqxonalari qoʻshilishi natijasida tashkil etilgan boʻlib, hozirgi vaqtda uning hududi 80986 ga. Hududi ko'p sonli daralar, karst g'orlari, soylar, sharsharalar, kichik muzliklar bilan tipik tog'li.
Yaratilishdan maqsad tog' ekotizimlarini, qor qoplonini saqlashdir.
Tomirli o'simlik turlarining umumiy soni kamida 800-900 ni tashkil qiladi. Sutemizuvchilardan uzun dumli marmot, tolay quyon, kirpi, boʻri, tulki keng tarqalgan, oq panjali ayiq, qor qoplon va boshqalar bor. Qushlardan soqolli kalxat, qor va qora kalxat, burgut, burgut. boyqush va boshqalar.
Hisor qo'riqxonasi qiziq. Dinozavr izlari bo'lgan tosh bor. Shimoliy qismida Severtsev va Botirbay muzliklari kabi bir qancha mayda muzliklar bor.
Bargli turlar archa oʻrmonlarida, jumladan Turkiston chinor, zirk, yovvoyi gulzorlarda keng tarqalgan.
Qo‘riqxona O‘rta Osiyodagi eng yirik hudud bo‘lib, qariyb 81 ming gektar maydonga ega bo‘lib, shundan 51 ming gektar Shahrisabzda, 16 ming gektar Yakkabog‘da va 14,0 ming gektar Qashqadaryo viloyati Qamashin tumanlarida joylashgan. Qoʻriqxona 4 qismga boʻlingan: Gilan, Mirakin, Tanxazdaryo va Qizilsuv. Archa va butazorlar 22,8 ming ga, yaylovlar 24,3 ming ga, daryo va ko'llar 0,1 ming ga, botqoqlar 0,4 ming ga, muzliklar 3,1 ming ga, tosh va toshlar 30, 2 ming ga maydonni tashkil etadi.
Hisor davlat qoʻriqxonasining uzunligi gʻarbdan sharqqa 37 km, shimoldan janubga esa 90 km. Tog' cho'qqilarining balandligi dengiz sathidan 2500 dan 4421 metrgacha. Hazrati Sulton togʻining balandligi dengiz sathidan 4266 m, Xoʻja-Qirshivor togʻining balandligi 4303 m. Eng baland togʻ choʻqqisi Toʻrtqoʻylik togʻ tizimidagi dengiz sathidan 4421 m balandlikdagi nomsiz choʻqqidir.
O'simlik dunyosi tur tarkibiga juda boy. Tomirli oʻsimliklarning kamida 1500 turi maʼlum boʻlib, ularning yarmidan koʻpi qoʻriqxona florasini tashkil qiladi. Qoʻriqxonadagi asosiy oʻrmon hosil qiluvchi turlar ikki xil archa (archa) hisoblanadi. Gʻarbiy Hisor daraxt va buta turlari boʻyicha juda kambagʻal, ularning 60 ga yaqin turi bor, archa, chinor, soʻgʻd kuli, Pont doʻlanasi, Turkiston togʻ kuli, Sievers olma daraxti, sharqiy olxoʻri, tor bargli goʻng, Buxoro bodomi, Regel nok, shuningdek, Pontic do'lana , Turkiston tog 'kuli, yovvoyi atirgul, hanımeli, zirk, arborvitae, geranium, cousine, shuningdek, tog 'echkilari va marmotlar tomonidan seviladigan ragwort va qo'chqorni topishingiz mumkin.
Qo'riqxonada baliqlarning 2 turi, amfibiya va sudralib yuruvchilarning 19 turi, qushlarning 169 turi, shundan 103 turi uyalar va 28 tur sutemizuvchilar yashaydi.
Qo'riqxona hududida Muqaddas Hazrat-Sulton tog'i, Temurlan g'ori, dinozavrlarning toshga aylangan izlari, Suvtushar sharsharasi, Qizilshavar karst platosi, Xo'jakarshavar alp platosi, Janka alp tog'lari, Katta kanoz ko'llari, Kalasi kabi qiziqarli ekologik ob'ektlar mavjud.
Iqlimi keskin kontinental. Martdan maygacha yomg'irli, beqaror ob-havo. Yoz may oyining oxirida keladi - iyun oyida, tog'larda salqin, lekin asosan ochiq va quyoshli. Pastda - tekislikdagi yozda havo harorati +35 - 40 darajaga etganida. Ayoz kechasi sodir bo'ladi. Yillik yog'ingarchilik miqdori yiliga 750-800 mm. Yozda momaqaldiroq va kuchli yomg'ir tez-tez kuzatiladi, ba'zida qor yog'adi.


2-rasm.Nurota davlat qoʻriqxonasi
Nurota davlat qoʻriqxonasi Oʻzbekiston Respublikasining janubi-gʻarbiy qismida, Nurota tizmasining markaziy qismida joylashgan. Qo'riqxonaning asosiy maqsadi yong'oq-mevali, archa tog'li o'rmon ekotizimlarini saqlab qolish va Severtsov qo'ylarining noyob populyatsiyasini himoya qilishdir.
Qo'riqxonaning maydoni 17752 gektar bo'lib, shundan 2529 gektar o'rmon bilan qoplangan. Qo'riqxonani yozda qurib qolmaydigan o'nta katta-kichik soy kesib o'tadi.
Nurota qoʻriqxonasi hududida 600 ga yaqin oʻsimlik turlari oʻsadi.
Qushlarning koʻchish yoʻllaridan biri Nurotov tizmasi orqali oʻtadi. Hind starlinglari, kekliklar, burgutlar, grifon tulporlari, qora tulporlar, qora bug'doylar, toshli buntlar doimiy ravishda yashaydi. Sutemizuvchilar ham nisbatan koʻp. O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan turlardan sudralib yuruvchilarning 3 turi, qushlarning 18 turi, sutemizuvchilarning 4 turi: yo‘l-yo‘l bo‘ri tishi, O‘rta Osiyo kobrasi, kulrang monitor kaltakesaki, soqolli kalxat, kalxat, tulpor, qora kalxat, oltin burgut, mitti burgut, uzun terili (kal) tipratikan, oq qorinli o'q uchi, Severtsov qo'chqorlari.
Yiliga oʻrtacha 400 mm yogʻin tushadi.Ko‘tarilish jarayonida har 100 metr balandlikda haroratning o‘rtacha 05-06 darajaga pasayishi kuzatiladi va bu barcha tog‘li hududlarga tegishli. Agar Farishda dengiz sathidan 1000 m balandlikda harorat +2 +3 daraja Selsiy bo'lsa, 1500 balandlikda harorat allaqachon 5 darajaga pastroq. Qo'riqxonaning yuqori qismida dengiz sathidan 2000 m balandlikda havo harorati 7-8 darajaga pastroq.
Nurotov tizmasi shimoli-gʻarbdan janubi-sharqqa choʻzilgan. Janubiy shoxchasi mayda tizmalardan iborat.
Togʻ tizmasining eng baland nuqtasi Xayotboshi (Zargar) togʻi boʻlib, dengiz sathidan 2169 m balandlikda joylashgan
Oʻsimlik qoplami 803 turdan iborat boʻlib, ulardan 29 turi kam uchraydi. Yaqinda 28 ta yangi tur aniqlandi.
Nurota tizmasi — qadimgi davrlarda (taxminan 400 mln. yil avval) sayyoramizning birinchi quruqlik oʻsimliklari (psilofitlar. Suv oʻtlarining quruqlik oʻsimliklariga oʻtish evolyutsiyasi) paydo boʻlgan joy. Bu hudud doimo quruqlik bo'lib qoladi, O'rta Osiyo geologik rivojlanish tarixi davomida uning katta qismi dengiz bo'lgan.
Diqqatga sazovor joylari: ignabargli daraxtlar, Iskandar Zulqarnayn atrofidagi yurishlar paytida ekilgan sharqiy biota, baland tog'li "Fazilman" sho'r ko'li.
Cho'l O'rta Osiyo turlari: uzun oyoqli tipratikan, qizil dumli gerbil, Severtsev erboa, sariq yer sincap, yovvoyi cho'chqa, keklik.
Qushlarning 90 ga yaqin turi (shundan 14 turi oʻtroq, 145-150 tasi koʻchib yuruvchi, 9 tasi kamyob tur) mavjud.
Umurtqalilar faunasi 30 turni oʻz ichiga oladi: yovvoyi choʻchqa, Oʻrta Osiyo boʻrisi, karsak, tulki, tosh suvsar, kelin, bandaj (parom), dasht mushugi, toʻla quyon, kirpi, keklik, bedana, oq va qora qorni, bustu. jek - go'zallik bustard, griffon tulpor, soqolli tulpor, burgut, lochin va boshqalar.

3-rasm.Baday-Toʻqay tekislik-toʻqay qoʻriqxonasi
Baday-Toʻqay qoʻriqxonasi 1971-yilda Qoraqalpogʻiston Muxtor Respublikasida tashkil etilgan. Uning maydoni 6497 gektar. Amudaryoning quyi oqimida, Beruniy va Kegeyli viloyatlari hududida, daryoning oʻng qirgʻogʻida joylashgan.
Qo‘riqxonani tashkil etishdan maqsad to‘qay ekotizimlari va buxoro bug‘ularini saqlab qolishdir. Hozirgi vaqtda tabiatda va unga tutash hududlarda kiyiklarning soni 300 dan ortiq.
Qoʻriqxonada jami 167 oʻsimlik turi mavjud boʻlib, shundan 2 tasi Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan.
Hayvonot dunyosi: baliqlarning 26 turi, amfibiyalarning 2 turi, sudralib yuruvchilarning 13 turi, qushlarning 91 turi, sutemizuvchilarning 15 turi, jumladan, Amudaryo qirgʻovul, shoqol, qamish mushugi, yovvoyi choʻchqa.
Qoʻriqxona Qoraqalpogʻiston Respublikasining Beruniy tumanida, Amudaryodan uncha uzoq boʻlmagan joyda, Qoʻndaryoning asosiy kanali va kanalidan hosil boʻlgan maydonni egallagan. Qo'riqxona sharoitida o'tloqli yaylovli-allyuvial tuproqlarda to'qay o'simliklarining yanada qimmatli turlari shakllangan: Turanga, daraxt tol va boshqalar.
Yer osti suvlarining chuqurligi 1,5 - 2,00 metr.
Iqlimi keskin kontinental va quruq, chunki hudud okeandan uzoqda joylashgan.
Qish qattiq. Mutlaq minimal -33-34 darajaga etadi, yoz esa issiq va quruq. Eng issiq oy iyul, oʻrtacha harorati +27+28 daraja Selsiy. Mutlaq maksimal - +40+41 daraja Selsiy. Shimoli-sharqiy shamol ustunlik qiladi. Yil davomida 70-90 mm yog'ingarchilik tushadi.
Oʻsimlik dunyosi 120 turkum va 35 oilaga mansub oʻsimliklardan iborat. Relikt, endemik turlar roʻyxati tuzilgan. ulardan ba'zilari yo'q bo'lib ketish arafasida:

• 
  erianthus qizarishi (uchinchi savanna mintaqasi)
  
• 
  lola avtobusi (genofondni saqlash)
  
• 
  Vilgelm tolasi (toʻqay oʻsimliklarining elementi)
  
• 
  kulrang terak
  
• 
  Aryan terak
  
• 
  smirnovia turkestanis (Qoraqum va Qizilqumlarning endemiki)
  
• 
  hidli ferulla (Qizil kitob)
  
• 
  qizilmiya galeasi
  

4-rasm.Surxon togʻ-oʻrmon qoʻriqxonasi
Surxon davlat qoʻriqxonasi Oʻzbekistonning Surxondaryo viloyatida, Termiz shahridan 60 km uzoqlikda joylashgan . Qoʻriqxona 1986 yilda noyob oʻsimlik va hayvon turlarining populyatsiyasini saqlash va tiklash maqsadida Qoʻgitang davlat qoʻriqxonasini Orol-Paygʻambar qoʻriqxonasi bilan birlashtirish yoʻli bilan tashkil etilgan. Surxon qoʻriqxonasi hududi Pomir-Oloy togʻ tizimining Hisor tizmasining janubi-gʻarbiy yon bagʻirlarida dengiz sathidan 1500 dan 3150 m gacha balandlikda joylashgan .
1987 yilda Qoʻgitan davlat qoʻriqxonasi Orol-Paygʻambar qoʻriqxonasi bilan birlashtirilib, Surxon davlat qoʻriqxonasiga aylantirildi. Bu qoʻriqxonaning Qoʻgitang boʻlimi togʻ-oʻrmon ekotizimi sifatida tavsiflanadi. Toʻqay va togʻ ekotizimlari, buxoro bugʻulari, marhor echkilari muhofaza qilinadi.
Qo'riqxonaning qo'riqlanadigan zonasida tarixiy va madaniy yodgorliklar mavjud bo'lib, Boysuntauning janubiy qismida mashhur Teshik-Tosh grottosi topilgan, u erda neandertal bolasining to'liq bo'lmagan skeleti topilgan.
Hozirda Qoʻgitangda 578 turdagi oʻsimlik roʻyxatga olingan.
IUCN va Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitoblariga kiritilgan turlar: sudralib yuruvchilar 5 tur, qushlar 6 tur, sutemizuvchilar 7 tur, shu jumladan: mayda va yirik Amudaryo soxta oʻsimtasi, koʻngʻiz oʻsimtasi, Orol va Turkiston novdasi, oʻtkir. -toʻsin, yoʻl-yoʻl boʻri tish, Oʻrta Osiyo kobrasi, burgut, qora tulpor, tulpor, Turkiston silovsi, fors qoplon, yoʻl-yoʻl sirtlon, marhor echkisi, buxoro qoʻyi, jayron, buxoro bugʻusi.
Surxon qoʻriqxonasining diqqatga sazovor joylari:
• Islom paygʻambari Zul-Kifl masjidi va maqbarasi — Orol-Paygʻambar orolida joylashgan musulmonlar ziyoratgohi (tarjimasida — “Paygʻambar oroli”). Bino XI-XII asrlarga tegishli. va islom madaniyatining an'anaviy uslubida yaratilgan. • 1938 yilda neandertal bolasining qoldiqlari topilgan Boysuntov tog'laridagi mashhur.
Surxon qoʻriqxonasining umumiy maydoni 24583 ga, shundan 9284 ga oʻrmon bilan qoplangan. Bu yerning iqlimi kontinental bo'lib, qurg'oqchilik va shamollarning ko'pligi, balandlikning o'zgarishi va relef ta'siri bilan ajralib turadi. Qishda oʻrtacha harorat +2°S dan +10°S gacha. Bu yerda yozda issiq, iyul-avgust oylarida maksimal harorat +52°S ga yetishi mumkin. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 400 mm ga yaqin, dengiz sathidan 2000 m dan yuqori hududlarda esa 600-700 mm. Qo'riqxona hududining relefi tog'li hududlar uchun xosdir - bular qoyalar, daralar, chuqurliklardir. Gidrologik tarmogʻi koʻp sonli soylar (togʻ oqimlari) shaklida yaxshi rivojlangan, yer osti suvlari aylanishning murakkab tizimi.

5-rasm.Zarafshon uzun-toʻqay qoʻriqxonasi
Zarafshon davlat qoʻriqxonasi Zarafshon daryosi boʻyida joylashgan ikkita alohida uchastkadan (yuqori va quyi) iborat. Hududi Chupan-Ota balandliklaridan boshlanib, Zarafshon boʻylab oʻng qirgʻoq boʻylab tor boʻlakda 47 km ga choʻzilgan. Qo‘riqxonani tashkil etishdan maqsad yo‘qolib ketish arafasida turgan go‘zal Zarafshon qirg‘ovulini, qimmatbaho dorivor buta – dengiz itshumurtini tiklash va asrab-avaylashdan iborat.
Qo‘riqxona hududida yuzdan ortiq qush va olti turdagi baliq ro‘yxatga olingan.
Tashkil etilgani: 1975 yil.
Joylashgani: Samarqand shahridan 15 km uzoqlikda, Zarafshon daryosi havzasining Zarafshon havzasining sharqiy qismida.
Dengiz sathidan 600 – 900 m balandlikda joylashgan.
Yog'ingarchilik: yiliga 100 mm dan 400 mm gacha.
Maydoni: 2352 gektar Qoʻriqxonaning uzunligi Zarafshon daryosi boʻyida 35 km, uchastkalarining kengligi 100 metrdan 1400 metrgacha.
Zarafshon daryosi aralash tip: qor-muzlik oziqlanish, asosan muzlik. Kurs doimiy ravishda o'zgarib turadi. Qo'riqxona landshaftlari to'qay o'rmonlari, butazorlar, sel o'tloqlari, qamish tayanchlari, toshlar, kanallar bilan ifodalangan. Qo'riqxona ekzotik o'simliklarga boy. Yuqori soyabon so'rg'ich, majnuntol, dengiz shimoli daraxtsimon lianalar va yirik o'tlar bilan birgalikda zich, o'tib bo'lmaydigan chakalakzorlarni hosil qiladi. Oʻt oʻsimliklari qoplamini kendir, qizilmiya, oddiy eryantus qamishi, oʻt oʻsimligi, sinanxum tashkil qiladi. Hammasi bo'lib 400 ga yaqin tur aniqlangan.
Qo'riqxonani tashkil etish jarayonida bog'larning alohida uchastkalari uning hududida bo'lib chiqdi. Hozirgi vaqtda bu bog'larni tabiiy ravishda dengiz shimoli va so'rg'ich bilan o'stirishga ruxsat berilgan.
Oddiy tolay quyon, bo'rsiq, karaganka, shoqol, qamish mushuk, kirpi, bint.
Qo'riqxonaning nisbatan kichik maydonida 6 oilaga mansub o'simliklarning 300 ga yaqin turi o'sadi
.
6-rasm.Qizilqum toʻqay-qum qoʻriqxonasi
Qoʻriqxona Amudaryoning sohilboʻyi qismida tashkil etilgan. Maydoni 10311 gektar boʻlib, shundan 5144 gektar oʻrmon bilan qoplangan, 6964 gektar qumloq zonada, 3177 gektar suv bostiruvchi hududda joylashgan. Qo'riqxonaning o'rmonli hududlari faqat tabiiy plantatsiyalardir.
Qo‘riqxona o‘zining biologik xilma-xilligi bilan to‘qay-qumli ekotizimni saqlab qolish maqsadida tashkil etilgan bo‘lib, 1991 yildan buyon soni 200 boshga yetgan to‘qay o‘rmonlarining vatani – Buxoro bug‘usi. Hozirgi vaqtda 2008 yilgi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, qo'riqxonada 110-130 dan ortiq kishi istiqomat qiladi.
Qizilqum qoʻriqxonasida 150 dan ortiq turdagi yuqori tomirli oʻsimliklar oʻsadi, shundan 3 turi Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan.
Bu yerda sut emizuvchilarning 17 turi, qushlarning 170 dan ortiq turlari va sudralib yuruvchilarning bir qancha turlari yashaydi.
Qo'riqxona hududi Osiyo cho'l zonasiga, mintaqaviy jihatdan Turon (Turkiston viloyati) tarkibiga kiruvchi Orol-Kaspiy o'rmon-o'simlik okrugiga tegishli, Qizilqum qo'riqxonasining 70% Amudaryo tekisligida joylashgan. Daryo. Hududning qolgan qismi cho'l-qumli o'rmon zonasiga tegishli. Qo'riqxona hududining rel'efi tekis. odatda shimoli-g'arbga bir oz qiyshaygan. Qumli zona asosan mayda qumli qumlar bilan ifodalanadi. Adirlarning balandligi 1-3 m.Koʻpincha tepaliklar oʻrnini hatto gilli maydonlar-takirlar egallaydi.
Iqlimi: cho'l zonasida havoning juda quruqligi, haroratning keskin o'zgarishi va yog'ingarchilikning kamligi, yozda yuqori harorat 38-44 daraja, qishda esa minus 21 daraja sovuq bo'lishi bilan ajralib turadi. Apreldan dekabrgacha 2-7 m/s shimoliy shamollar hukmronlik qiladi. Havoning past namligi.
Qoʻriqxonani oʻrganish natijasida 76 turkum va 93 turga mansub 34 oilaga mansub oʻsimliklar tarkibi aniqlandi.
Qoʻriqxona landshaftlari toʻqay oʻrmonlari, butalar va qamishzorlar, yaylov oʻtloqlari, choʻl hududi, daryo oʻzanining bir qismi bilan ifodalangan. Amudaryo, qisman quriydigan kanallar, tepalikdagi jarliklar. Oʻsimliklari saksovul, cherkez, terak, majnuntol, soʻrgʻich, taroqsimon, qamish, qorakoʻl, qizilmiya, kendir, eryantus, imperator, azrek, yantoq va boshqa koʻplab turlari bilan ifodalanadi. Hozirgacha jami 200 ga yaqin tur aniqlangan.

7-rasm.Zomin togʻ-archa qoʻriqxonasi
Qoʻriqxona Oʻzbekistonning Jizzax viloyatida joylashgan.
Zomin qoʻriqxonasining yaratilish tarixi ajoyib rus tabiatshunosi A.P.Fedchenko nomi bilan bogʻliq boʻlib, u oʻzining rafiqasi botanik va rassom bilan birgalikda XIX asrning 60-yillari oxirida Turkiston tizmasining gʻarbiy qismini oʻrgangan. .
Qo‘riqxonani tashkil etishdan maqsad o‘simlik va hayvonot dunyosi bilan noyob tabiiy archa o‘rmonlarini asrab-avaylashdan iborat.
Qo'riqxonaning maydoni 10,5 ming gektarni tashkil etadi, shundan 4161 gektar o'rmon bilan qoplangan.
Qo'riqxonada bir necha yuz turdagi o'simliklar o'sadi.
Dengiz sathidan 1760-3500 m balandlikdagi togʻ-archa ekotizimlari, oq panjali ayiq, soqolli kalxat, qora laylak muhofazasi ostida.
Oʻzbekistondagi eng qadimgi qoʻriqxona. U birinchi marta 1926 yilda “Guralash” nomi bilan yaratilgan. 1930-1933 va 1951-1959 yillarda u ishlamagan. Turkiston tizmasining gʻarbiy qismining shimoliy yon bagʻirlarida, Qulsoy, Guralash, Boyqoʻngʻur, Aldashmansoy daryolari vodiylarida joylashgan. Qo'riqxona Turkiston-Oloy o'rmon hududiga kiradi.
Qoʻriqxonadagi oʻrmon oʻsimliklari asosan dengiz sathidan 2000-3000 m balandlikdagi baland togʻ zonalarida toʻplangan. Pastki belbog'larda ular asosan - tog 'kuli, asal, zirk, yovvoyi atirgul, chinor, olcha olxo'rining bir nechta turlari uchraydi. yovvoyi olma va nok. Tog'li erlarning nisbatan kichik joylarida turli xil yashash sharoitlarining rang-barang mozaikasi kuzatiladi. 100-200 metr (va ba'zan - o'nlab metrlar) masofada o'rmon chizig'i darhol butalar, toshlar va bog'larga aylanadigan dasht maydoni bilan almashtiriladi. Aynan shuning uchun ham bu erda o'rmon, dasht, alp va qoyali zonalarning aholisi doimiy va yaqin mahallada yashaydi.
Qo'riqxonaning diqqatga sazovor joylari orasida "Chortangi" kanyonlari, "Qirq-Qiz" eol-tosh tuzilmalari, g'alati shakldagi daraxtlar mavjud.
1983 yilda qo'riqxona hududi bir yarim baravar ko'paytirildi. Hozirda uni yanada kengaytirish masalasi ko'rib chiqilmoqda.
Qoʻriqxona sifatidagi joylashuvi, tabiiy majmualari va atrofini hisobga olib, biosfera rezervati maqomi uchun tavsiya etiladi.

8-rasm.Kitob geologik qoʻriqxonasi
Kitob davlat qoʻriqxonasi Zarafshon tizmasining janubi-gʻarbiy etaklarida joylashgan, balandligi 1300 m dan 2650 m gacha.Kitob davlat geologik qoʻriqxonasi jahon stratigrafik standartining egasi va saqlovchisi hisoblanadi.
Flora 500 dan ortiq turlarni o'z ichiga oladi. Hayvonot dunyosida sut emizuvchilarning 21 turi va qushlarning 120 turi, jumladan, Oʻzbekiston Qizil kitobiga kiritilgan burgut, soqolli kalxat, burgut va boshqalar mavjud.
Kitob geologik qo‘riqxonasida go‘zal manzarali joylar juda ko‘p. Atrofi bo‘ylab “Xo‘ja Qo‘rg‘on” kesmalari joylashgan Xo‘ja Qo‘rg‘on darasi ham shular jumlasiga kiradi. Shovqinli, ko‘plab sharsharalardan iborat tog‘ daryosi bo‘ylab daraxt-butali va o‘tli o‘simliklarning deyarli barcha turlari o‘sib yotganini ko‘rish mumkin.
Qo‘riqxonaning dala bazasi, Xo‘ja Qo‘rg‘on soyining quyilish joyida, Shahrisabzdan 50 km. uzoqlikda joylashgan. Bu yerda, paleontologik va bilologik muzey, 150 kishiga mo‘ljallangan majlislar zalini o‘z ichiga olgan idora joylashgan. Ikki o‘rinlik xonalari bo‘lgan ikkita yotoqxona, mehmonxona, oshxona ishlab turibdi qo‘riqxona xodimlari yashaydigan kottejlar mavjud.
Shuningdek, bu yerda haykaltarosh tabiat tomonidan yaratilgan “Ayiq”, “Gorilla bolasi”, “Timsoh”, “Oyoq”, “Sfinks” va hokazolarni eslatuvchi asl yodgorliklarni ham ko‘rish mumkin.

9-rasm.Chotqol togʻ oʻrmon biosfera rezervati
Chotqol biosfera rezervati 1947 yilda tashkil etilgan. Maydoni 35,2 ming ga. Hudud bir-biridan dovonlar bilan ajratilgan ikkita alohida bo'lim - Bashkazilsayskiy va Maydantalskiy bilan ifodalanadi.
Qo'riqxona florasi 40 dan ortiq daraxt va buta turlaridan iborat.

Hayvonot dunyosi Sibir togʻ echkisi, elik, yovvoyi choʻchqa, Turkiston silovsisi, oq panjali ayiq, tulki, tosh suvsar, Menzbyer marmoti, kirpi, ermin, relikt yer sincaplari, qor qoplonlaridan iborat.