Chirchiq davlat pedogogika instuteti

Masofaviyo’qitishningdasturiy va texnik vositalari. 
Ta‘limgayangitexnologiyalarningkiribkelishi–
axborotniuzatishvaqaytaishlashningelektronvositalarigaasoslanganyangita‘limtexn
ologiyalariningvao‘qitishshakllariningpaydobo‘lishigaolibkeldi.Masofaviyo‘qitish
daquyidagitexnikvositavatexnologiyalarqo‘llaniladi:o‘rgatuvchi,sinovchivaaloqavo

---

sitalari.O‘rgatuvchivositalargaizohlilug‘atlar,qidiruvvositalari,elektrono‘quvqo‘llan
malar,ma‘ruzalarningvideokursivaboshqalarkiradi.Sinovchivositalargatestsavollari,
o‘z-
o‘zinitekshirishvositalarimansub.Aloqavositalaribo‘libforumlar,pochta,audiovavide
okassetalarxizmatqiladi.Odatdagima‘ruzakursian‘anaviyo‘qitishdaquyidagininazar
datutadi:ma‘ruza,izohlar(o‘quvmaterialinima‘ruzachitomonidanizohlash),og‘zaki,y
akuniyimtihondabaholash.
[2] 
Masofaviyta‘limdao‘qituvchifunktsiyasinio‘rgatuvchivasinovchivositalar(to‘
laavtomatlashtirilgan,tugaldasturiymahsulotlar)bajaradi,shuningdek,o‘qitishningavt
omatlashtirilganmuhitinitashkiletuvchivideovaelektronnashretilganuslubiymaterial
bajaradi.Elektrondarslikningimkoniyatlarinimultiplikatsiyavavideotexni-
kaningzamonaviyvositalariniqo‘llaganholdakengaytirishmumkin.Bularo‘quvkursib
o‘yichavideoma‘ruzalar,ishlabchiqarishjarayonla-
riningnamoyishi,mashhurolimlarningchiqishlarivaboshqalarbo‘lishimumkin.Elektr
ondarslikniyaratishdama‘lumotlaromboriniyaratishvaungama‘lumotlarkiritishlozim
bo‘ladi.Bundayvaziyatdama‘lumotlaromborigamurojaatvaundajoylashganmateriall
arustidaamallarbajarishningayrimusullarimavjudbo‘ladi. 
Zamonaviykompyutergamo‘ljallangandidaktikdasturlar(elektrondarsliklar,ko
mpyutertopshiriqnomalari,Multimedialielektrondarsliklar,gipermatnliaxborot-
ma‘lumottizimlari,elektronarxivlar,elektronkataloglar,ma‘lumotnomalar,enciklope
diyalar,sinovchivashakllantiruvchitrenajyordasturlar)o‘qitishningmultimediyavosit
alarisarasigakiradi.Multimediyadidaktikmaterialniuzatishniyuqoridarajadaqulayvak
o‘rgazmalibo‘lishinita‘minlaydi,buo‘znavbatidatalabalardao‘rganishgaqiziqishniort
tiradi.
[5] 
Simulyatorvaelektrondasrliklarxozirgikundata‘limsohasidajudakengqo‘llanil
moqda. 
Simulyator,elektrondarsliklarvao‘quvdasturlar-
nazariyvaamaliybilimlarnikompyuterdasturlariorqalitalabalargaoff-
laynholatidaetkazishyo‘li. [6] 

---

Quyidamasofaviyta`limnitashkiletishdafoydalaniladiganba`zivositalargamiso
llarkeltiramiz: 
Telekonferensiya
(teleconferencing)–
ikkivaundanortiqguruhqatnashchilariningo‗zaromuloqotinitashkiletishuchunelektro
naloqakanallaridanfoydalanishjarayonidir.Mavzulifikralmashishlarmoderatortomon
idanboshqariladi.Telekonferensiyajarayonidaovoz,tasviryokikompyuterma‗lumotla
riuzatiladi.Telekonferensiyagajo‗natilganxabaruningbarchaqatnashchilarigayetkazil
adi,ya‗nimuloqotbirstolatrofidagimuloqotjarayonigao‗xshaydi. [7] 
Telekonferensiyao‘zidaaudiokonferensiya(audioconferencing),videokonfere
nsiya(videoconferencing)vakompyuterkonferensiyalari(computerconferencing)kabi
texnologiyalarnimujassamlashtiradi.Hozirdakompyutertexnologiyalariningtaraqqiy
otiinterfaoltelekommunikatsiyatexnologiyalariningyangitexnikimkoniyatlarivideok
onferensiyavaaudiokonferensiyakabitexnologiyalarningrivojlanishigaolibkeldi.Inte
rfaolmasofaviyo‗qitishtiziminingjoriyetilishivideokonferensiyatexnologiyalaribilan
hamohangravishdaistalganmasofadasinxronaxborotlaralmashinuvinita‗minlaydi. 
Hozirdafanlarnikompyuterlardanfoydalanibo‗qitishmuhimahamiyatkasbetmo
qda.Kompyutertexnologiyalariningimkoniyatlaridano‗quvchilarnishaxsgayo‗naltiri
lganrivojlanishini,ijodiyqobiliyatlarinirivojlantirishdasamaralifoydalanishmumkin.
[6]Pedagoglarkompyuterdandarsgametodikmateriallarnitayyorlashdaginaemas,balk
ifannio‗qitishdazarurkompyuterdasturlaridanfoydalanishda,o‗quvchilarbilanindivid
ualishlashjarayonidahamfoydalanadilar.Kompyuterdasturiyvositalarigakiritilganint
erfeysningqulayligi,pedagoglargayangiaxborottexnologiyalariniyaxshio‗zlashtirishl
ariimkoniniyaratadi.Bubilimlarniuzatishda,malakavako‗nikmalarnishakllantirishda
kattaahamiyatgaega.Kompyutertexnologiyalariningo‗quvjarayonidaasosliqo‗llashni
ngyanabirmuhimjihati,realjarayonlarvaeksperimentlarningkompyutermodeliniyarat
ishbilanaloqadorligidir.Kompyuteryordamidama‗lumotlarniqaytaishlash,modelvan
atijalarningnamoyishi,ko‗phollarda,qimmatturadiganeksperimentalqurilmalargabo‗
lganehtiyojnio‗rninibosadi,ayrimhollarda(atomvakvantfizika,yarimo‗tkazgichlar,ki
myo,biologiya,tibbiyotvaboshqafanlardagijarayonlarnimodellashtirish)jarayonnina
moyishetishningyagonausulisanaladi.Internetdanta‘limjarayonidafoydalanishba‗zi

---

muammolarnikeltiribchiqarishimumkin.Internetdagiaxborotlarhajminingjudakattali
gi,umumiytuzilmaningyo‗qligiaxborotqidirishniqiyinlashtiradi.Zaruraxborotniqidir
ishjarayonidanazoratsiztinglovchinoma‗lumsaytlarga(chat,anekdot,o‗yinlar)kiribas
osiymaqsaddanchetgachiqishimumkin.Ta‗limsifatiningoshishitinglovchilargayangit
exnologiyalardanfoydalanishimkoniyatiniberishorqaliginaemas,balkibundaytexnol
ogiyalaro‗qishjarayonidaqandaymetodlardanfoydalanishigabog‗liq.Shuninguchuno
‗qituvchiningnazoratisizo‗qishjarayoninitashkiletishsamarabermaydi.O‗qituvchinaz
oratinitashkiletishdaINTERNETmuloqotbahslaridaishtirokqilganiuchuntinglovchin
iavvaldane‗lonqilinganrag‗batlantirishtizimi(qo‗shimchaballar)samaralibo‗ladi.Bun
datinglovchilarningo‗zlarihambahslarmavzularinitaklifetishlarimumkin. [4] 
Buqurilmalardantashqarivideokonferensiyanitashkiletishdaquyidagiqurilmal
arlozimbo‗ladi:1.Ko‗ptugunlivideoserverlar(MCU,MultipointControlUnit).Videose
rverlarbirvaqtnio‗zidabirnechatugunlarnio‗zarobirbiribilanbog‗lab,tasvirvaovozlarn
itezuzatishdaqo‗llaniladi.Ko‘ptugunlivideoserverlar. 
Videoserverlarasosanikkiholatdaishlaydi:a)ovozaktivligibo‗yicha-
bundabarchaishtirokchilarbirvaqtdafaqatgapirayotgantomonbilanmuloqotdabo‗laol
adi;b)ekranmaydabo‗laklargabo‗linganholdabarchaishtirokchilarbir-
birlaribilanmuloqotdabo‗ladi.2.Maxsusvideokameralar.Buqurilmalartasvirniuzatish
vositasihisoblanadi.HozirgipaytdaCanon,Genius,Axis,Sonykompaniyalaritomonida
nishlabchiqilgankameralarsifativaimkoniyatijihatidanalohidaajralibturadi.Asosanka

---

meralarvertikalbo‗ylab30dan90gradusgacha,gorizontalbo‗ylabdeyarli360gradusko‗
rishchegarasigaega.RS-
232razyomiorqaliularnikompyutergaulashbilanbirgalikda,kameralartarmog‗iniham
hosilqilishmumkin.TasvirlarMotionJPEGformatidabo‗lib,sekundiga30takadralmas
hiniladi.Foydalanuvchilarbukameralarnikompyuterorqaliyokimasofadanturibboshq
arishlarimumkin.Boshqarishjarayonidatasvirtiniqligi,masshtabi,kameraniburishkabi
amallarnibajarishmumkin.
[5] 
3.Kolonkalarvamikrofonlar.Kolonkalarovoznieshitishuchunmo‗ljallanib,ster
eokolonkalardanfoydalaniladi.Kolonkalarquvvatixonakengligigaqarabtanlanadi.Mi
krofonlarsifatidayuqorisifatliyakkavatarmoqqaulangan 
Masofaviyta‘limningdasturiyta‘minoti.Masofaviyta‘limdasturiyta‘minotinita
nlashdagiasosiymezontizimgakirishvaboshqarishningsoddaligi,harbirfoydalanuvchi
uchunqulayligidadir.Texnikmezongafoydalanuvchi(talaba,o‘qituvchi,administrator,
o‘quv-yordamchi xodimlarvab.) ishlatayotgan dastur va texnik vositalarga minimal 
qo‘shimcha yoki o‘zgartirishlar kiritilishini ta‘minlash, alohida foydalanuvchi 
tomonidan
interfeys tizimini rostlash imkoniyati kiradi.Iqtisodiy mezon tizimdan 
foydalanish
va tizimning dasturiy ta‘minotini yangi labor ish xarajatlaridan iborat 
bo‘ladi. 
Masofaviyta‘limnikengtarqalganboshqarishtizimiMTnitashkiletishuchunquyi
dagivositalbo‘lishinitalabetadi: 
O‘quvmazmunivamateriallariniuzatishtexnologiyasi.Elektronadabiyotlar,kur
so‘quvmateriallario‘quvjarayoniishtirokchilarigaumumiyruxsatetilganholdaturlixil
ko‘rinishdagiruxsatshaklida,jumladan: 

faqatushbuo‘quvyurtisaytidamateriallarniolish,yozishmalarqilish; 

oddiypochtaorqalimateriallarni(diskda,qog‘ozvariantdavab.)olish; 

ma‘lumotlarbazasinishakllantirish; 
o‘quvjarayonidatinglovchilarningtez-
tezuchraydigansavolarigajavoblartarzida―Bilimlarbazasi‖tuzish(forumlartashkiletis
h)amalgaoshiriladi.
[6] 

---

Shundayqilibmasofaviyta‘limjarayoninitashkillashtirishgaqo‗yiladigantexnik
vadasturiytalablarniquyidagichaizohlashmumkin: 
Masofaviyta‘lim(MT)jarayoninitashkillashtirishningilmiy-
pedagogiktalablari—
ko‗padabiyotlardabayonqilingan.Tahlilqilinganadabiyotlarningko‗rsatishicha,maso
faviyta‘limjarayoninitashkillashtirishningtexnikvadasturiytalablarito‗liqbayonqilin
magan.MTjarayoniniquyidako‗rsatilganbosqichlarasosidaamalgaoshirishmumkin: 
•1-bosqich:Tahlil 
•2-bosqich:Loyihalashtirish 
•3-bosqich:Joriy qilish 
•4-bosqich:O‗quv kontentlarini yaratish 
•5-bosqich:Ishga tushirish 
•6-bosqich:Rivojlantirish 
1-bosqichda
o‗quv muassasasining masofaviy ta‘lim jarayoniga bo‗lgan 
ehtiyojlari,
ta‘lim 
jarayonida
qatnashayotgan
foydalanuvchilarning
soni,o‗qitishusullarivashakllari,loyihaniamalgaoshirishdakerakbo‗ladigantexnik,da
sturiyvainsonresurslari,loyihaningiqtisodiyasoslaritahliletiladi.
[6] 
2-bosqichda
tahlillar natijasid aamalga oshiriladigan ishlar ko‗lami va texnik 
topshiriq
loyihalashtiriladi. 
3-bosqichda
esa tanlangan masofaviy ta‘lim jarayonini boshqaruvchi dasturiy 
majmua
tegishli serverda o‗rnatiladi, tizimga tegishli domentanlanadi. Masofaviy 
ta‘lim jarayonini boshqaruvchi dasturiy majmuasidan foydalanish va unga texnik 
qo‗llab-quvvatlovchi 
ishchixodimlarnio‗rgatishbo‗yichao‗quvmashg‗ulotlartashkillashtiriladi. 
4-bosqichda
masofaviy ta‘lim jarayonining asosiy elementlaridan biri bo‗lmish 
o‗quv kontentlar o‗quv bo‗limi va soha mutaxasislari bilan hamkorlikda yaratiladi. 
Yaratilgan
o‗quvkontentlareskpertlartomonidantekshiriladi. 

---

5-bosqichda
masofaviy ta‘lim jarayoni ishga tushiriladi. Ta‘lim jarayonida 
o‗quv jarayoni doimiy nazoratda bo‗lib turadi. Tizimdagi havfsizlik choralari 
monitoring
qilib boriladi. 
6-bosqichda
yuqorida keltirilgan bosqichlarda mavjud bo‗lgan kamchiliklar 
to‗g‗rilanadi, yangi o‗quv kurslar yaratiladi, texnik imkoniyatlar kengaytiriladi, 
tizimning
rivojlanishiga tegishli bo‗lgan ishlar ko‗lami bajariladi. 
 

---

XULOSA 
Hozirgi zamon ta‘lim tizimida masofaviy o‗qitish ta‘limning qulay turi
sifatida kirib keladi. 
Masofaviy ta‘lim ma‗lumot olishning shunday shaklidirki unda kunduzgi va 
sirtqi ta‘lim bilan bir qatorda ma‗lumot jarayonida ta‘limning kompyuter va 
telekommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan afzal an‗anaviy va innavatsion 
metod, vosita va shakllaridan keng foydalaniladi. 
Masofaviy ta‘limning tarkibiy qisimlari quydagilar: 
O‗qituvchi , o‗quvchi va kommunikatsiya. 
Masofaviy ta‘lim vositasida o‗quvchi uchun qulay bo‗lgan joyda individual 
jadval asosida mahsus imkoniyatlar,telefon,elektron aloqa va boshqa ta‘lim 
vositalari yordamida bir maqsadga qaratilgan nazorat qilish mumkin bo‗lgan ta‘lim 
jarayoni tashkil etiladi. 
Masofaviy ta‘limda ma‗lum maqsad asosida ta‘lim sub‗ekti va ob‗ektining 
ta‘lim vositalari yordamidagi o‗zaro ta‗siri amalga oshadi. 
Ma‗lumot jarayoni o‗ziga hos pedagogik tizim elementlarini o‗z ichiga oladi, 
bular: ta‘lim maqsadi,ta‘lim mazmuni,ta‘lim metodlari va vositalari ta‘limning 
tashkiliy shakllari,nazorat qilish,o‗quv- moddiy,finans-iqtisodiy, normativ-huquqiy 
asoslar,marketing kabilar. [2] 
Masofaviy ta‘lim tizimi insonparvarlik printsipiga asoslanadi. Ya‗ni hech 
kim kambag‗allik,geografik muammolar ijtimoiy himoyalanganlik va boshqa 
sabablar tufayli bilim olish huquqidan mahrum bo‗lmasligi lozim. 
Masofaviy o‗qitishda o‗qituvchi talabaga o‗quv materialini ―Internet‖ tizimi 
orqali yuboriladi. Ushbu kurs bo‗yicha ta‘lim olishni istagan o‗quvchilar veb 
saytga murojaat qilib, nazariy bilimlarni oladilar, amaliy topshiriqlarni bajaradilar 
va o‗qituvchiga javobni elektron pochta (e-mail) orqali jo‗natadilar. O‗qituvchi 
o‗quvchi tomonidan bajarilgan topshiriqni tekshirib, javoni yana elektron pochta 
orqali o‗quvchiga yuboradi. Zarur bo‗lsa kerakli ko‗rsatmalar beradi..