Cho’yan ishlab chiqarish haqida ma’lumot Po’lat ishlab chiqarish usullari

Elektr yoyi pechi sxemasi: 1-elektrodlar,
2-gʻishtli toʻsiq, 3-eritilgan metall,
4-poʻlat
2Fe+O₂=2FeO+Q;
5FeO+2P=5Fe+P₂O₅+Q;
2FeO+Si=2Fe+SiO₂+Q;
FeO+Mn+Fe+MnO+Q;
FeO+C=Fe+CO+Q;
Bekobod metallurgiya zavodi marten usulidan foydalaniladi. Poʻlat tarkibiga koʻra: ligerlangan poʻlat, xrom-molibdenli poʻlat, xrom-vannadiyli poʻlat, xromvolframli poʻlat, marganetsli poʻlatlarga ajraladi va ular turli maqsadlarda ishlatiladi
Po'lat ishlab chiqarish texnologiyasi fani metallurgiya fanlaridan biri bo'lib, metallar, qora va rangli metallurgiya haqida tushunchalarni, cho'yan, po'lat ishlab chiqarish jarayonlarini va unda qo'llaniladigan dastgohlar haqida ma‘lumotlarni va qora metallarni ishlab chiqarish texnologiyalari haqidagi fandir. Po'lat ishlab chiqarish texnologiyasi fanini metall saqlovchi xomashyolarni qayta ishlashda boradigan kimyoviy reaksiyalarning fizik-kimyoviy asoslarini va qora metallarni ishlab chiqarishda qo'llaniladigan texnologik jarayonlarning asoslari bo'yicha ma‘lumotlarni o'z ichiga olgan. 5310300 «Metallurgiya» ta‘lim yo'nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun mo'ljallangan.
Suyuq cho’yandan suv bilan sovitiladigan quvur orqali kislorod berish yoli bilan po’lat olish jarayoni. o’tga chidamli g’ishtdan ishlangan va po’lat list bilan o’ralgan noksimon idish 130…350 tonna suyuq cho’yan shixta suyuq qayta ishlanuvchi cho’yan, po’lat chiqindilari (30% gacha), oxaktosh, temir ruda hamda boksit Al2O3 shlakni suyultirish uchun shpat CaF2 .



Kislorod Konvertori.

Po‘lat ishlab chiqarish bo‘yicha Rossiyadan keyin Ukraina – yiliga 40 mln. tonna, Qozoqiston – 12 mln. tonna, O‘zbekiston – yiliga 1,2 mln. tonna. Rossiyadagi eng yirik po‘lat quyuvchi korxonalar – Magnitogorsk, Kuznetssk, Nijnetagil, Novolipetssk, Novotulsk kombinatlaridir. Ukrainada – Dnepropetrosk, Dneprodzerjinsk, Donetssk, Krivoyrog kombinatlari, Qozoqistonda – Qarag‘anda metallurgiya kombinati, O‘zbekistonda – Bekobod kombinati. Boshqa O‘rta Osiyo Respublikalarida po‘lat ishlab chiqarilmaydi. Sanoati rivojlangan davlatlarda bir yilda har bir aholi boshiga 400-600 kg dan ko‘proq po‘lat to‘g‘ri keladi. MDHda har bir aholiga bir yilda 600 kg dan to‘g‘ri keladi. 1999 yilda O‘zbekistonda 400 min tonna po‘lat quyib olingan. Bu Respublikamiznang har bir aholisiga 20 kg dan to‘g‘ri keladi. Hozirgi kunda mahsulotni hajmini ko‘paytirish va sifatini yaxshilash masalasi ko‘rilmoqda. Legirlangan po‘lat ishlab chiqarish takomillashtirilmoqda. O‘zbekistonda faqat bitta kombinat – Bekobod metallurgiya kombinati qora metall ishlab chiqarish uchun ixtisoslashtirilgan. Bu kombinatda asosan marten usulida po‘lat quyiladi.

3.Quymakorlik asoslari haqida

Suyuq metallni shakli xomaki yoki detalga o’xshagan maxsus qolipga quyib fasonli (shakldor) xomakilarni yoki detallarni olish bilan shug’ullanadigan soha quymakorlik deyiladi. Qotgandan keyin metall qolip shaklini saqlab qoladi. Olingan xomaki quyma deyiladi. Quymakorlik –bu quyma shaklini takrorlaydigan qolipni tayorlab, unga suyultirilgan metalni quyib, qolipni ajratib quyma olish jarayoni. Metallni kristallanish va qotish jarayonida quymalarning mexanik va ekspluatatsion (ishlatish jarayondagi) hossalar shakllanadi. Quyish yoli bilan massasi , bir necha grammdan 300 tonnagacha, uzunligi bir necha sm dan 20 m gacha devor qalinligi 0,5 – 500 mm gacha xilma-xil quymalar olish mumkin. Masalan silindr bloklarini, porshenlarni, tirsakli vallarni, reduktor qutilari va qopqoqlarni, tishli g’ildiraklarni, dastgoh staninalarini, prokat stanlarning staninalarni, turbina kurraklarini. §1. Quymakorlik haqida asosiy tushunchalar 3 Quymalarni olish texnologiyasi bo’yicha bir nechta usullar mavjud: qumli qoliplarda, metall qoliplarda, qobiqli qoliplar yordamida, eruvchan modellar yordamida, bosim ostida, markazdan qochma usuli yordamida quymalarni olish.

Quymalarni quymakorlik qoliplarida olinadi, bunda qolip bo’shlig’i quyma konfiguratsiyasiga mos keladi. Qolipni qolip aralashmasidan tayyorlashadi, qolip aralashmasi formovka materiallaridan(qum, gil va suv qo’shimchasi, bog’lovchi materiallar va boshqalar) iborat. Qolip aralashmasi quymakorlik opokalariga quyib, ularda model izi qoldiriladi. Model quymaning tashqi konfiguratsiyasiga ega, uni yog’ochdan va metalldan tayyorlashadi. Quymaning ichki yuzasi qolipga o’rnatiladigan quymakorlik sterjeni yordamida hosil qilinadi. Quymakorlik sterjenlari qum va bog’lovchi materiallardan iborat bo’lgan sterjen aralashmasidan tayyorlanadi. Qolip bo’shlig’i va sterjen orasida suyuq metall quyiladigan bo’shliq hosil bo’ladi. Metall qotganidan keyin quyma hosil bo’ladi.
Quyma tayyorlash jarayonining asosiy bosqichlari.Quymakorlik deganda, suyuqlantirilgan metallni qolipga quyish yo’li bilan shakldor detallar yoki zagotovkalar tayyorlash bilan shug’ullandigan mashinasozlik sanoatining sohasi tushuniladi. Qolipda metall qotganidan keyin quyma(quyma detal yoki zagotovka) hosil bo’ladi. Zagotovkalar keyinchalik mexanik ishlov berishga tortiladi. Quyish usuli bilan sanoat jihozlarini 50 % atrofida detallari tayyorlanadi. Bolg’alarning 95 % i, metall kesuvchi asboblarning 80 % i, to’qimachilik dastgohlarining 55 % iga yaqin detallari quyma holatida tayyorlanadi.

4.Metallarga bosim bilan ishlov berish

Metalllarga bosim bilan ishlov berishning mohiyati shundan iboratki, plastmassa, metall va qotishmalar tashqi kuch yoki bosim ta'sirida tashqi shaklini o'zgartiradi va zarba to'xtatilgandan so'ng, ya'ni plastmassa deformatsiyalangandan keyin bu shaklni saqlab qoladi. Shunga ko'ra, mo'rt metallar (quyma temir, bronza) bosim ostida ishlamaydi. Metalllarni bosim ostida ishlash uzoq vaqtdan beri ma'lum bo'lsa-da, bu usul eng ilg'or hisoblanadi. Metall utilizatsiyasi kamroq bo'lgani uchun ish unumdorligi yuqori va olingan mahsulot yuqori bo'ladi. Chunki bosim ostida ishlash natijasida metallning fizik-mexanik xossalari yaxshilanadi. Agar metall bosim ostida qayta ishlansa, uning shaklini o'zgartirishdan tashqari, uning ichki tuzilishi va xususiyatlari ham o'zgaradi. 80% ko'proq eritilgan po'lat bosim ostida metallarni qayta ishlash usuli bilan qayta ishlanadi. 60% dan ortiq rangli metallar va qotishmalar, shuningdek Ko'pgina plastmassa va metallar bosim ostida qayta ishlanadi. Bosim ostida ishlash orqali zagotovka, yarim tayyor mahsulotlar, mahsulotlar, vazni 10 g dan 100 tonnagacha bo'lgan detallar olinadi. Bosim ostida ishlash juda murakkab jarayon bo'lib, mahsulotning tashqi yuzasi va ichki qismida ko'plab o'zgarishlar mavjud. Bu mahsulotda jismoniy va mexanik o'zgarishlarga olib keladi. Tashqi kuch ta’sirida detal avval elastik, keyin plastik deformatsiyalanadi.

Metallarni bosim bilan ishlash asoslari .Presslash. Bu ishlovda zagotovkalarni presslash mashinasining (konteyner deb ataluvchi) xoval tsilindriga kiritilib, puansoni bilan siqib, matritsa deb ataluvchi asbob ko‟zidan ezib chiqarib ishlashga presslash deyiladi Kiryalash. Bu ishlovda zagotovkalarning kirya deb ataluvchi, ko‟ndalang kesim shakli va o‟lchami asta –sekin kichrayib boruvchi asbob ko‟zidan tortib o‟tkazib ishlashga kiryalash deyiladi. Bunda zagotovkalarning ko‟ndalang kesim shakli kirya ko‟z shakliga o‟tib kichrayadi va bo‟yiga uzayadi
Bolg’alash. Bu ishlovda zagotovkalarni bolg‟alash mashinaning pastki boyogi muhrasiga (dastaki bolg‟alashda sandonga) qo‟yib, ustki boyogi muhrasi bilan zarblab ishlashga bolg’alash deyiladi
Hajmiy shtamplash. Bu ishlovda zagotovkalarni shtamp deb ataluvchi asbobning pastki palla o‟yig‟iga qo‟yib, ustki pallasi bilan zarblab ishlash hajmiy shtamplash deyiladi
List shtamplash. Bu ishlovda list zagotovkalarni matritsa deb ataluvchi asbob ustiga qo‟yib, chetlari qisish xalqasi bilan qisilib ularni press mashina puansoni bilan ezib, uni matritsa o‟yig‟iga kiritib ishlashga list shtamplash deyiladi
Metallarli bosim bilan ishlash usullarining asosiy turlari: a –prokatlash; b –presslash; v –kiryalash; g –bolg‟alash; d –hajmiy shtamplash; ye –list shtamplash. 

Metallni issiq holda plastik deformatsiyalashda mustahkamlikni pasaytirish va plastiklikni oshirish uchun qizdirish lozim. Tqizd ~0,65-0,75 Terish Metallni erish temperaturaga yaqin qizdirish mumkin emas – metall kuyib ketadi (donalar chegaralarida sementit pardasi hosil bo’ladi–plastiklik keskin pasayadi). Kuygan metall qayta eritiladi Kuyishdan pastda o’ta qizish sohasi yotadi (bunda adonalar o’sib rttadi – mexanik xossalar pasayadi).

5.Metallarga kesish yo’li bilan ishlov berish

Zagotovkalarga mexanik ishlov berish metall kesuvchi asboblar yordamida metall kesuvchi dastgohlarda amalga oshiriladi. Kesib ishlov berishda ishlov o‘tayotgan zagotovkaning ma’lum qalinlikdagi qatla- mi (qo'yilma, припуск) kesib ajratiladi va qirindiga aylantiriladi. Bunda kesib olinayotgan metall kesish jarayonida plastik deformatsiyalanadi va yemiriladi. Detallar ta’sir etuvchi kuchlarga qarshilik ko‘rsata olishi uchun mashinasozlikda qo‘llaniladigan konstruksion metallardan tayyorla- nadi. Bunday metall va qotishmalar (po‘lat, cho'yan, jez, bronza, alu- miniy qotishmalari va boshqalar) ularning kimyoviy tarkibi va struk- tura holatiga bog‘liq bo‘lgan turli mexanik xossalariga egadir. Keltirilgan ko‘rsatkichlar majmuasi konstruksion materiallaming kesib ishlashga qarshiligini ifodalaydi. Metallarning kesib ishlanuvchanligi qirindi hosil bo‘lishi, yangi yuzalaming shakllanishi va ishlangan yuzalar sifatini ifodalovchi jarayonlaming umumiy qonuniyatlarida o‘z aksini topadi. Barcha konstruksion metallar shartli ravishda ularning qiyosiy kesib ishlanuvchanligi bo'yicha 4 guruhga bo'linadi: / 1) oson ishlanuvchan (jezlar, bronza, aluminiyning deformatsiyalanuvchi qotishmalari, yumshoq cho‘yanlar); 2) o‘rta darajada kesib ishlanuvchan (uglerodli va past legirlangan konstruksion po'latlar, siluminlar, o'rtacha qattiqliqdagi cho‘yanlar); 3) o‘rtadan pastroq darajada kesib ishlanuvchan (yuqori legirlangan martensit, martensit-ferrit, austenit-martensit sinfiga oid bo'lgan po'latlar, qattiq cho‘yanlar); 4) qiyin ishlanuvchan (austenit sinfiga oid yuqori legirlangan konstruksion po'latlar, issiqbardosh va kislotabardosh maxsus nikel-fer- ritli va nikelli qotishmalar, qiyin eruvchan qotishmalar).

Metall kesuvchi asboblarning kesish xususiyatlari asboblarning konstruksion metallarni kesib ishlay oluvchanligini belgilaydi. Kesish xususiyatlarining asosiy ko'rsatkichi bo‘lib asbobning ekspluatatsion resursi xizmat qiladi va u asbobning ish davridagi turg'unligi, asbobning texnik me’yorlar bo'yicha ko‘rsatilgan barcha qayta charxlashlar- dan so‘ng toc la foydalanish vaqti orqali ifodalanadi. Asboblarning resursi quyidagi omillar majmuasiga bog‘liq bo'ladi: 1) asbob materialining xossalari (kimyoviy tarkibi, struktura holati, qattiqligi, a b, a s, a ^ga, yuqori temperatura va ishqalanishga chidam- liligi); 2) asbobning konstruksiyasi (kesuvchi qismining shakli, bikirli- gi, tayyorlanish aniqligi); 3) kesish rejimi (v, s va t, MSTM, qabul qilingan yedirilish me- zoni); 4) metall kesuvchi stanokning holati (stanok va texnologik jihozlar- ning bikirligi, vibratsiyaga qarshilik ko‘rsata olishi va boshqalar). Agar metall kesuvchi asbobning ishchi qismi faqat ma’lum fizikmexanik xossalar majmuasiga ega bo‘lgan materialdan tayyorlangan bo'lsagina, uning ishlay olish qobiliyati ta’minlangan va kafolatlan- gan bo‘!adi. Asbobsozlik materiallarining asosiy fizik-mexanik xossa- larini ko‘rib chiqamiz: 1. Qattiqligi (asbobsozlik po‘latlari uchun HRC 63...64). 2. Mustahkamligi (asbobsozlik po‘latlari uchun ega. 5. Ishqalanish koeffitsiyent. 6. Ishqalanishga chidamliligi. Metall kesuvchi stanoklar deb metall va boshqa kostruksion materiallardan tayyorlangan zagotovkalardan metall kesuvchi asboblar yordamida qirindi olib kesib ishlash natijasida detal
(mahsulot)larga aylantirish uchun mo'ljallangan mashinalarga aytiladi.
Asbobsozlik materiaUarining tasnifi. Hozirgi paytda qo‘llanilayotgan asbobsozlik materiallari quyidagilarga bo'linadi: 1) Uglerodli va past legirlangan po‘Iatlar (У10, У12А va B2, Ф, 9XC, ХВГ). 2) Tezkesar po‘latIar (P6M5, P9K10, P9, P18, Р9М4К8Ф,...). 3) Qattiq qotishmalar yoki metallokeramika (BK8, T15K6, TT7K12) va volframsiz qattiq qotishmalar (TM1,TM3,TH-30,KHT4) Mineralokeramika va kermetlar (ЦМ332, ВОК-60, BOK- 63, B3,...). 5) ОЧа qattiq materiallar (CTM): (Elbor JI, JIO, ЛП, ЛД; kubonit КО,КП belbor 02). 6) Sintetik va tabiiy olmoslar (AGO, АСР, ЛСВ, ACK, ACC; ACM, ACH). 7) Abrazivlar (korund, kvars, elektrokorund, monokoruna,...). Asboblarning kesish xususiyatlari nlarni o‘zaro, masalan temperatura va ishqalanishga chidamliliklarini taqqoslash orqali baholanishi mumkin (1.1 - jadvalga qarang). Asboblarning yedirilishga chidamliligini oshirish usullari: 1) Kimyoviy termik ishlov berish (KTI): sianlash, azotlash, nitrosementitlash, borlash. Masalan, sianlangan asboblarning turg'un- ligi 1,5..2 martaortadi. 2) Yedirilishga chidamli qoplamlar hosil qilish: a) bug‘-gaz fazasidan kimyoviy cho‘ktirish orqali TiC, TiN, NiCN, ZrN, MoN, CrN, TaN, ... birikmalar bilan qoplash. b) vakuumli plazma vositasida qoplash. Asboblarning turg‘unligi 2-3 marta ortadi.