Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
birinchisi — obyektga o ‘tadigan(kishmi tutadigan)
b o ‘lsa, ikkinchisi — obyektga olmaydigan (tutmaydigan) qarg'ishlardii. O byektga o ‘tadigan qarg‘ishlarga keksalar va o tala r, boquvchilar, m usofir va g ‘arib kishilarqarg‘ishlari kiradi. O nalam ing ham da b o ‘lar- b o lm a s g a janjal k o ‘taradigan og ‘zi shaloq a y o lla m in g q a rg ‘ishi esa obyektga o ‘tm aydigan qarg‘ishlar sirasiga m ansubdir. Q a rg ‘ishlar kishining yoshiga qarab aytiladi. M asalan , yoshlar g u n o h q ilg a n d a , u larg a q a ra ta : «Yigit o ‘lg u r» , « Q iz o ‘lgur», «Y igitboshing (yoki yosh b o sh ing ) g o ‘rda ch irisin » . «Juvonm arg b o ‘lgur», «Juvon o ‘lgur», « Q irch in in g n i qiyay», « Q o ra so ch in g taxtad a taralsin» kabi qarg‘ishlar aytilsa, qarib quyilm agan keksa cho llar «Soqoling go‘rda chirisin», k am p irlar esa, «lachaging loyga qorilsin» deb qarg'aladi. Q a rg ‘ish la r kishining q ilg an aybiga q a ra b a y tila d i. M asalan. b a d n a fa s , o c h k o ‘z o d am larg a n isb a ta n « Y eg anin g q o ra lu p ro q b o ls in » yoki «Yeganing tesh ib chiqsin» degan q a rg ‘ish la r aytiladi. B etgachopar. g ‘iybatchi, d ilozor kishini «Tiling uzilib, yerga tushsin» yoki «T ilingni akkalar c h o ‘qisin», «Og‘zingdan q o ra q o n in g oqsin», «Og‘z in g d an chiq ib. yoqqangga yopishsin yo y o q a n g d a n olsin» deb q a rg 'a y d ila r. Jangari, m u sh tu m z o ‘r kim salarga «B ir jo y d a o ‘lib, m ing jo y d a sasi» degan qarg‘ish q o ‘llaniladi. B unday q a rg ‘ishlardagi m an tiqiy urg‘u o lg a n so 'z subyektning qaysi kirdikori u c h u n qarg'ish o la y o tg a n lig in i k o ‘rsatib tu ra d i. A y taylik, « T ilin g u zilib yerga tu sh sin » q a rg ‘ishida «tiling» s o ‘zi m an tiq iy u rg ‘u o lgan b o ‘lib, qarg‘ish olay o tg an kishining g ‘ay b a tc h i, g a p c h a q a r, d ilo z o r, zahar tilli ek an lig in i bildirib turadi. Q arg ‘ish haqida gapirganda. u n in g so ‘kish va h a q o ra tla sh d a n farq qilishini anglab yetm oq lozim . Q arg 'ishd a kishiga ravo k o ‘rilayotgan yom onlik istak-xohish shaklida bay on etilsa. so ‘kishda bu keskin h uk m tarzida bayon qilinadi va kishi h aq o ratlanadi. B a ’z an qarg'ish va so ‘kish teng kelishi m um kin. M asalan. « 0 ‘lib ketgur, yaram as» deganda, « 0 ‘lib ketgur» birikm asi q a rg ‘ishni, «yaram as» so ‘zi esa — h aq o ratim iz ftkm i ifoda etadi. Q arg ‘ishlar o'tm ish d a m a ’lum m aro sim lar shaklida ijro etilgan. Buni h o zirgi paytda qarg‘ish ja ra y o n id a ayrim x a tti-h a ra k a tla m i b ajarish, b a ’zi qoidalarga rioya qilish h o latla ri ta sd iq la b tu rad i. Jum ladan, qarg‘aganda yemi m ushtlash yoki osm onga qarab tim o g ‘ini yalash (bu h aq d a etnograf C h .C h.V alixonov qirg‘izlar o d a ti m isolida m a ’lu m o t berad i), qo'liga m u q ad d a s deb h iso b la n g a n n a rsa lam i ushlash irim lariga am al qilinadi. Q ad im gi in so n lar q a rg ‘ishni b iro r kishiga y o lllash va u n i qaytarib olish m u m k in , deb o ‘y lag a n lar ham da shu ja ra y o n la rd a maxsus ay tim lam i ijro qilganlar. M asalan, quyidagi aytim qarg‘ishni qaytarish u c h u n aytilgan: Y utganim yum urtim ga, K o‘zlaganim qo'lim ga, U rishg an im o ‘zimga, Q arg‘ag an im qornim ga. Suvsarlarga oqsin, Yellarga u ch sin , T o g ‘-u to sh larga ursin, M enin g q a rg ‘ishim dan yiroqqa ketsin! Bu a y tim q a rg ‘ish n in g m ag ik q u d ratin i k u c h siz la n tira d i, deb ta s a w u r qilingan. S h u n i h a m aytish kerakki, q a rg ‘ishning ham m a tu rin i h a m qaytarib olish m u m k in b o ‘lm agan. F aqatgina shaxsga n o h a q y o ‘llandi, deb hisob lang an qarg'ishnigina orqaga qaytarganlar. S o ‘z n in g s e h r-jo d u q u d ra tig a ega e 'tiq o d n in g k u chsizlan ish i natijasida q a rg ‘ishning m aro sim bilan aloqadorligi h am yo ‘qolgan. H o z ir q a rg ‘ish ja n ri keng o m m av iy tarzda q o ‘Uaniladi. X alq q a rg ‘ishlarida ibtid oiy insonlam ing an im istik, totem istik. f e tis h is tik ta s a v v u r - tu s h u n c h a la r i sa q la n ib q o lg a n . A k sariy at qarg ‘ishlarda m ifik tu sh u n c h a la r va obrazlar uchraydi. «Arvoh ursin- e», «A lvastig a y o ‘lu q q u r» , « Jin urgur» kabi q a rg ‘ish la r sh u la r ju m lasid a n d ir. Bu qarg‘ish lar kishini telba, shol, gung qiladi, deb ta s a w u r qilinadi. X alq q a rg ‘ishlarining k a tta qism i tabiat dunyosi bilan bog‘)iq. U lard a o ‘sim lik va hay v o n o t dunyosi olam iga m ansub narsalarga m u ro ja a t e tis h v o sita sid a k ish ig a y o m o n lik tila n a d i. M asalan , « K o ‘zin gga gul tushsun» q a rg ‘ishida «gul» obrazi alo h id a diqqatni to rta d i. Q adim g i a n im istik tasa w u rlarg a ko ‘ra, gul, ayniqsa, qizil gul k u c h li m agik q u d ratg a ega sanalgan va y o m o n ru h la r m akri m ak o n q u rad ig a n m anzil sifatida ta s a w u r qilinadi. B inobarin, unda m an zil q u rg an y o m o n ru h la r insonga zarar yetkazishi tabiiy. Shu bois yosh c h a q alo q la m i h e c h q a c h o n gullar yonida k o ‘tarm aydilar va uxlatm ayd ilar. Bola uxlaydigan xonada gulli guidon q o ‘ymaydilar. G u ln in g insong a zarar y etk aza olishi bilan bog‘liq shu n d ay qarashlar «ko‘zingga gul tushsin» q a rg ‘ishining paydo b o ‘lishiga asos b o ‘lgan. A slida b u o rq a li k o ‘zga d o g ‘ tushishi istagi izh o r etiladi. C hunki k o ‘zga gulga o ‘xshagan qizilcha - dog‘ning tushishi natijasida kishining k o ‘rish qobiliyati zaiflashadi. H atto u dog* kattalashib, b u tu n lay k o ‘z nurini t o ‘sib q o ‘yishi hech gap em as. Shu sababli kishilar k o ‘zga d o g ‘ (gul) tushishidan ju d a q o ‘rqadilar. K o ‘p g in a q a rg ‘is h la r h a y v o n o t o la m i b ila n b o g ‘liq h o ld a y a ra tilg a n . M asalan , «Jig arin g n i k u c h u k la rg a q o v u rib beray » , « G o ‘sh tin g n i itlar g ‘ajisin», « M iyangni q u z g ‘u n la r c h o 'q is in » , «Q ashqirlarga yem b o ‘lgur» kabilar shu lar ju m lasid an d ir. Bunday qarg‘ishlar qadimgi davrga xos dafn qilish odati — m urdalam i vafotidan s o lng uch kun o 'tg a c h , m axsus b oqilgan itlarga yoki qushlarga (b o ‘rilarga ham ) yem qildirib, suyagini etid an to zalatish va shund an so‘ng ajralib qolgan suyaklam i «ostadon» yoki «ossuriy» deb ataluvchi m axsus idishga solib saqlab q o ‘yish udumiga ishora bor. Qarg'ishlam ing yan a bir turi turli jon siz narsalar bilan bo g‘liqdir. U larda k o ‘pincha xalq orasida m uqaddas va tab arru k sanalgan n a rsalar-o n a suti, non, tu z vositasida kishiga qarg‘ish yo‘llanadi. O n a suti m urg‘ak qalbning so g 'lo m kam ol topishi u c h u n qanchalik z u ru r b o ‘lsa, non va tu z h a m barcha insonlarning asosiy rizq -ro ‘zisi hisoblanadi. Shu boisdan ularga magik kuchga ega tab arru k n arsalar sifatida qaraladi. Bunday q a rg ‘ish lar o ta -o n a s in i ro zi q ilm a g a n , o ‘z g a la rn in g x iz m a tin i, y ord am in i oyoq osti qilgan, yaqinlari x izm atidan b o ‘yin tovlagan kim salarga nisbatan aytiladi. Q arg'ishlam ing kattagina qismi insonga o l i m tilash uchun aytilishi jih a tid a n ajralib tu radi. Bu xil qarg ‘ishlarda o ‘lim tilash kishiga t o ’p p a d a n to ‘g lri yoki m urd an i dafn etish u c h u n q o ‘llaniladigan n arsalarn i aytish orqali bayon etiladi. 0 ‘lim tilagini ifoda etuvchi q a rg ‘ish la ro g ‘irq a rg ‘ish hisoblanadi. K ishilar im kon q a d a r ulardan q o chishga intiladi. K o‘p in ch a bunday q a rg 'ish n i qaytarish uchu n unga qarshi «Og‘zingdan chiqib, yoqangdan olsin» qarg‘ishi aytiladi. C h u n k i xalq orasida qarg‘ishning kuchini q a rg ‘ish bilan sindirish m u m k in degan ibtidoiy ta s a w u r hozirgacha saq lanib qolgan. H ozirgi paytda kishilarning so‘z magiyasi h a m d a qarg ‘ish qudratiga ish o n c h i bir qadar so‘ngan b o ‘lsa-da, baribir, o ilalarda yosh avlodni q a rg ‘ish olm aslikka o ‘rgatib borish a n ’a n a si h a m o n d av o m etib kelm oqda. K ishilarning m adaniyati va m a ’naviyati k u n d an -k u n g a o ‘sib borayotgan hozirgi bir sharoitda qarg‘ish aytish q o ‘pol tuyiladi. C h u n k i q a rg ‘ish la rn in g m a z m u n i kishi ru h iy a tig a salbiy t a 's i r k o ‘rsatadi. Shuning uchu n o ‘zini m adaniyatli. m a'rifa tli hisoblagan h a r b ir shaxs qarg“ishdan tiyilishi shart. 1. M avsum iy m aro sim lar deganda n im an i tushunasiz? 2. M avsum iy m arosim lar qanday ichki turlarga ega? 3. Bahorgi m arosim larga qaysi m aro sim lar kiradi? 4. N a v ro ‘z m arosim iga zam o n lar m un o sabati q anaqa k ech di? N im a u c h u n u «birinchi kun» m agiyasi bilan bog‘lanadi? 5. N a v ro ‘zga a lo q ad o r b o ‘lgan sum alak, boychechak , lola (sayli guli surx) sayli singari m arosim lar haq ida nim alarni bilasiz? 6. «Sust xotun» m arosim i nim a m aqsadda o ‘tkaziladi? 7. «C hoy m om o» m arosim i nim a m aqsadda va q and ay tartib d a o ‘tkaziladi? 8. Qaysi kuzgi m arosim larni bilasiz? 9. « Y a s-y u su n » m a ro s im i n im a m a q s a d d a va q ay ta r tib d a o ‘tkaziladi? 10. O ilav iy -m a ish iy m a ro sim la r d eg an d a qaysi m aro sim la rn i tushunasiz? 11. T o 'y n in g m arosim iy m ohiyati nim ada? 12. 0 ‘zbek t o ‘ylarining q an d ay turlari bor? 13. L apar va o ‘lan jan rlari tab iati n im a d a n iborat? U la r nikoh t o ‘yining qaysi m arosim ida va qanday usulda ijro etiladi? 14. M o ta m m aro sim in i o ‘tkazishga q anday ibtidoiy-m ifologik ish o n ch lar asos b o ‘lgan? 15. Yig‘ilar va y o ‘qlovlarning o ‘zaro farqi riimada? 16. M o tam allalari q ach o n va n im a uch un kuylanadi? 17. S o ‘z m agiyasiga asoslangan m arosim lar qanday kelib chiqqan? 18. S o ‘z m agiyasiga aso sla n g a n m aro sim la rn in g m a q s a d i va m o h iy atin i n im a tashkil etadi? 19. S o ‘z m agiyasiga asoslangan m arosim folklori ja n riy tarkibini qaysi ja n rla r tash k il etadi? 20. B adik ja n rin in g o ‘ziga xos xususiyatlari n im alardan iborat? 21. K in n a va k in n ach ilar haq id a nim alarni bilasiz? 22. O lq ishning jan riy xususiyatlari n im ad an iborat? 23. K u n d alik va a n ’anaviy olqishlar q anday xususiyatlarga ega? 24. Q arg‘ish larn ing qanday tu rla ri bor? 25. Q arg ‘ish lard a m etafora q an d ay o ‘rin tutadi? 26. Q arg‘ish lam in g tarixan m arosim ga aloqador b o ‘lganligi haqida |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling