Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

M ifla r n i о rg a n u vch i f a n so ha si m ifologiya d e b y u ritila d i. 
M ifologiya fani ibtidoiy insonning tabiatni bilishga intilishining natijasi 
sifatida vujudga kelgan.
Ijtim oiy ta ra q q iy o tn in g keyingi b o sqichlarida, a n iq ro g ‘i, inson 
ongining o ‘sishi, dunyoqarashining kengayishi, m a ’naviyatining boyishi 
natijasida m iflarga ish o n c h h a m y o ‘qola bordi. Lekin m iflar yo‘qoIib 
k etm ad i. Q aytaga u lar ijtim oiy ongning yangi shakllarini vujudga 
keltirish u c h u n asosiy m a n b a vazifasini o ‘tadi. H ozirgi fan, din.

---

s a n ’at va adabiyotning poydevori m ifologiya asosida qurilgandir. 
Q adim gi m ifologik sujetlar, o b razlar, tu sh u n c h a va tasav v u rlar, 
u m um an, m if qoldiqlari ijtim oiy ongning turli shakllariga k o ‘chib, 
u lard a n m u h im o ‘rin egalladi. M iflar, aso sa n , e tio lo g ik vazifa 
(izohlash vazifasini) bajaradi.
M if qadim gi o d am ning ish o n c h -e 'tiq o d la ri, o ‘y-k ec h in m a lari, 
diniy-axloqiy qarashlari va ilk ijodiy izlanishlarining so ‘z vositasida 
ifoda etilgan k o ‘rinishlaridan biridir.
D u ny o folklorshunosligidagi n a tu rm ifo lo g ik yoki n a tu ra listik
n a z ariy a ta ra fd o rla ri m ifn i ta b ia t h o d isa la ri h a q id a g i q a d im g i 
tasavvurlar m ajm ui deb tushu n adilar. U larning fikricha, qadim gi 
odam ning tabiat haqidagi ib tid o iy -e’tiqodiy ishonchlari dastlabki 
m ifologik tasavvurlar tizim ining asosini tashkil etadi. A ntropo lo gik
nazariya tarafdorlari E.Teylor, G .S p enser, E .L ong va b o shqalarn ing
fikricha, m iflar anim istik ish o nch lar zam inida shakllangan. J .F re z e r 
esa m ifologik tasa w u rlarn in g asosini anim istik tasavvurlar em as. 
m agiya tashkil etadi, deb hisoblaydi. S .G .X uk , D .X arrison, G .M e rri 
kabi olim larning fikricha, qadim gi m iflar ibtidoiy rituallar, y a ’ni 
m arosim larning so‘z vositasida ifodalangan shaklidir. L.L evi-B ryul 
m ifning qadim gi diniy e ’tiq o d lar bilan m ushtarakligini aniqlagan.
S im v o listik n a z a riy a o q im i ta r a fd o r la r i ( ju m la d a n , o ‘zb ek 
folklorshunoslari h am ) m if qadim gi o d a m la rn in g olam haqidagi 
ibtidoiy qarashlarini o ‘zida m ujassam lashtirgan ram ziy kod lard an 
tashkil topganligini e ’tiro f etadilar.
Z .F reyd , E .F ro m m , K .G .Y ung kabi o lim lar m iflarning paydo 
b o ‘lis h in i ib tid o iy o d a m n in g ta b ia tg a b o 'l g a n o n g s iz h iss iy
m unosabatlari bilan bo g‘lab o ‘rganganlar. U larn in g tahlil m etod lari 
asosida o ‘rganish usullarini o ‘zbek folklorshunosligiga J.E sh o n q u l 
tush va m ifni qiyosiy tad q iq etish orqali olib kirdi.
M .Jo ‘rayevning ta'kid lash ich a, qadim gi m ifologik tasavvurlar xalq 
og‘zaki badiiy ijodiyotining turli jan rlariga diffuziyalana boshlagan.
M ifyaxlit ja n r sifatida og‘zaki ijodga m ansub nasriy asarlar tizim ida 
to ‘liq holda saqlanib qolm agan. Faqat epos, ertak, afsona, q o ‘shiq, 
topish m oq , m arosim folklori, irim -sirim lar va turli ish o n c h la r bilan 
bog‘liqay tim lar tarkibida ayrim m ifologik syujet elem entlari uchraydi, 
xolos. Ana shu m if qoldiqlarini, m ifologem alarni o ‘rganish u c h u n
m u h im zam in vazifasini o ‘taydi.
B .Sarim soqov o 'z b e k m ifologiyasi tara q q iy o tin i u c h bosqichga —

---

a rx a ik , m u m to z va o ‘rta a srlarg a xos m iflarg a b o 'lin a d i. deb 
hisoblaydi. U ning k o 'rsatish ich a, arxaik m iflarda xaos bilan kosm os 
o ‘rtasidagi kurash keng m iqyosda aks etadi va ko ‘proq anim istik, 
to te m is tik ta s a v v u rla r b u k u ra s h d a hal q ilu v c h i ro l o ‘yn ay d i. 
S h u n in g d e k , u la rd a y a n a h e c h q a n d a y d in iy q a ra s h la r u n su ri 
uch ram ay d i. M u m to z m iflarda esa xaos bilan kosm os kurashining 
m iqyosi b iro z to ray g an b o ‘ladi. P o liteistik diniy qarash lar (k o ‘p 
xudolilik ta s a w u ri) u stunlik qiladi. Z ardushtiylik davri m ifologiyasi 
b u n g a m iso l b o ‘ladi. 0 ‘rta a srla r m ifla rin in g se m a n tik aso sini 
m o n o te istik diniy q arash lar tashkil etadi.
M . J o ‘rayev- o ‘z b e k m if o lo g iy a s in in g t a r a q q iy o ti q a d im g i 
ajd o d larim izn in g to tem istik , anim istik, dualistik, m agik ishonchlari; 
ib tid o iy o d a m la r tu rm u s h id a ritu a l-ra m ziy ah am iy at kasb etgan 
m arosim lar; 0 ‘rta Osiyoda yashagan qadimgi qavm lar dunyoqarashida 
a lo h id a o ‘rin tu tg a n o tash p arastlik aqidalari; qadim gi deh q o n ch ilik
m ad an iy ati a n ’an alari bilan bog‘liq hosildorlik kultlari; islom dini 
t a ’lim o ti va u orqali 0 ‘rta Osiyoga kirib kelgan sharq, xususan, arab 
fo lk lo ri a n ’a n a la ri; m o ‘g ‘ul, b u ry at, c h in va h in d , e ro n , y u n o n
m ifologiyasining ijodiy ta ’siri bilan bevosita bog‘liqdir, deb hisoblaydi.
Q adim gi tu rk iy m iflam i o lam nin g yaratilishi va tuzilishi, sam oviy 
halokat yoki olam ning intihosi, tangri va ilohiy kuchlar, xoqonlam ing 
tu g ‘ilishi va afsonaviy h u k m d o rla r t o ‘g‘risidagi, turkiy qabilalarning 
kelib chiqishi, ilk ajd o d la r haqidagi m iflar tu rk u m i tashkil etadi.
M u m to z m iflar tarkibiga ezgulik va yovuzlik kuchlari o ‘rtasidagi 
kurash haqidagi asotiriy q arashlam i o ‘zida aks ettirgan