Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

2. Tarixiy voqea va tarixiy shaxslar haqidagi afsonalar. U lard a 
o ‘tm ish d a yashab o 'tg a n dono kishilarning sarguzashtlari, m o ‘jiz a k o r 
is h la r i, a jd o d la r im iz n in g b u n y o d k o r lik f a o liy a ti, s h a h a r va 
q o ‘rg‘onlarning Ь а ф о etilishi haqida hikoya qilinadi. Bunga B uxoro 
Arki, Xiva qal“asi, M inorayi K alon qurilishi haqidagi afsonalar m isol 
b o ‘la oladi.
3. Kasb-hunarlar haqidagi afsonalar. Bularda u yoki bu kasb- 
hun am ing kelib chiqishi, ularning piri haqida hikoya qilinadi. Aytaylik, 
b o ‘y o qchilik kasbining kelib 
chiqishi hazrati Ayyub, tem irch ilik
kasbining kelib chiqishi D ovud payg‘am b ar n o m i bilan bog‘lab talqin 
qilingan afsonalar shu siraga kiradi.
Xullas. afsonalarda epik ru h hukm ronlik qiladi. U lar axborot berish 
vazifasi bilan b ir q ato rd a estetik vazifani h am ad o etadi.
Rivoyat. Rivoyatlar — voqelikni hayotiy uydirm alar asosida aks 
ettiru v ch i, sujet tizim ida m ifologik ob razlar u chram aydigan, voqelik 
ta lq in i h u d u d iy -etnog rafik
lokallik kasb etishi bilan x ara k terla- 
n a d ig a n , q a d im iy a s o sla rg a ega b o ‘lg a n , x a lq o r a s id a k e n g
om m alashgan folklor janridir. U larda hayot voqeligi real aks ettiriladi. 
S hun ing uch u n 
o'zbek xalq og'zaki ijodining qadimiy, an ’anaviy va 
keng tarqalgan janrlaridan biri bo ‘Igan va hayotiy voqelikni hayotiy 
uydirmalar orqali bayon etadigan, biror та ’lumot haqida tinglovchiga 
xabar berish maqsadida hikoya qilinadigan og‘zoki nasriy asarlar 
rivoyat deyiladi.
X alq hayotida uzoq o ‘tm ishd a yuz bergan voqealar, q a c h o n la rd ir 
yashab o ‘tgan tarixiy shaxslar faoliyati h aq id a hikoya qilinadi. Bir 
s o ‘z b ilan aytganda, rivoyatlar xalq o ‘tm ish in in g badiiy tarixidir. 
S h u n in g uchun ular o ‘lkam iz tarixini o ‘rganishda m u h im aham iyat 
kasb etadi. 0 ‘zining ezgu ishlari bilan o ‘lkam iz tarixida yorqin iz 
qoldirgan ajdodlarim iz haqidagi haqiqatni bilib olishga yordam beradi.
R ivoyatlar — xalq o g ‘zaki ijodidagi m ustaqil, keng o m m alash g an
epik jan rlard a n biri. U lar, asosan, in form ativ vazifani a d o etadi.

---

Y a’ni u yoki bu v oqea h aq id a xabar beradi va uni tasdiqlaydi. K ich ik
hajm li epik nasr n am u n asi b o'lg an rivoyatlarda voqelikni bayon qilish 
usuli retrospektivlikka asoslanadi. Retrospektivlik rivoyat jan rin in g
yetakchi x ossalaridan biridir. C h u n k i rivoyatlarda tasvirlanayotgan 
voqelikning zam o n av iy y o ‘nalishi — o ‘tm ishga qaratiladi.
S h u sababli riv o y a tla r su jetid a k o ‘p in c h a voqelikning o ‘tg an
z am o n d a b o 'lib o ‘tganligiga ishora qiluvchi «Q achonlardir», «Q adim
z am o n d a» , «rivoyat qilishlaricha», «bobolarim izning aytishich a», 
«qadim gi rivoyatlarga k o ‘ra» kabi a n ’anaviy form ulalar uchraydi. 
F o lklo rshu n os K .Im o m o v bu haq d a «R ivoyatlarda vaqt n isb a ta n
konkretdir» deb yozsa, M .Jo ‘rayev «Rivoyat ja n ri sujetining vaqt 
belgisi tarixiy-etnografik aniq m uddat k o ‘rsatkichi bilan ifodalanadi», 
deya qayd etadi. X ullas, rivoyatlarda tasvirlangan voqealar tarix an
a n iq vaqt d o irasid a kechadi.
Rivoyat sujeti tin g lo v ch ilar to m o n id a n ch in d a n b o ‘lib o ‘tg an
v o q e a n in g ta lq in i d e b q a ra la d i. R iv o y a tla r keng x a lq o m m a si 
to m o n id a n ijro etiladi. Professional aytuvchiga ega bo'lm aslik rivoyat 
jan rin in g o ‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. C hunki rivoyatning asosiy 
vazifasi ax bo rot b e rish d a n iborat b o ‘lgani bois, rivoyat aytu v ch id an
m uayyan epik b ilim , tajriba, ijrochilik m ahorati talab etm aydi.
R ivoyatlam ing sujeti sodda. qurilishi oddiydir. U lar k o ‘p in ch a
b ir n ech a m otiv yoki dialog asosiga qurilgan b o ‘ladi. U lard a badiiy 
ta s v ir v o s ita la ri ju d a k a m u c h ra y d i. R iv o y atlard a ta s v irla n g a n
personajlar hayotiyligi bilan xalq nasrining boshqa janrlaridagi obrazlar 
tiz im id a n ajra lib tu ra d i. U la rd a g ‘ay rio d d iy xu su siy atlarg a ega 
m ifologik o b raz lar uchram aydi.
R ivoyatlarda voqelik talq in i tashq i epik pozitsiyadan tu rib bay o n 
q ilin a d i. C h u n k i u n i a y tu v c h i riv o y a td a b a y o n q ilin a y o tg a n
voqelikning bevosita ishtirokchisi, guvohi yoki kuzatuvchisi em asdir.
Rivoyatlar badiiy shakli ham da vazifasiga ko‘ra afsonalarga juda yaqin 
turadi. Lekin ularning har biri folkloming ikki mustaqil janri sifatida bir- 
biridan jiddiy farq qiladi. Jum ladan, ular voqelikni bayon etish shakliga 
ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Afsonada voqelik xayoliy uydirma, fantastika, 
mifologik talqin asosida bayon etilsa, rivoyatda hayotiy uydirm a, tarix iy - 
etnografik aniqlik, reallik asosida hikoya qilinadi.
R ivoyatlar g ‘oyaviy -m av zuiy jih atd an rang-barang b o ‘lib, quyidagi 
guru h larga b o ‘linadi:
a) to p o n im ik rivoyatlar,

---

b) tarixiy rivoyatlar.