Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

qiqillam alar
b o ‘lib, 
kichkintoylaming ritmni his qilishlari zamirida shovqin solib aytishlari 
negizida yuzaga kelgan. Bolalar ulg‘aygan sari hayotni teranroq anglay 
boradilar. Bu hoi ularning maishiy qo‘shiqlari silsilasini tashkil etuvchi 
to ‘rtliklari, aytishuvlari
va 
katta qo shiqlarida
ifodalangan.
To'rtlik
bolalar ijodkorligida g‘oyat keng tarqalgan. Shaklan 
ixchamligi, xilma-xil poetik niyatlarni ifodalashga qulayligi, turli- 
tu m an maqsadlarga muvofiqlashtirishga o ‘ngg‘ayligi, ommaviyligi 
va ijro jarayonining serqirraligi sababli bolalar o ‘tm ishda ham, hozir 
h am unga faol munosabatdadirlar. Ularda barcha yoshdagi bolalaming 
qalb kechinm alari-orzu-um idlari, o ‘kinch-u alam lari, quvonch-u 
zavqlari, xullas, hayotga munosabatlari tarovatlanib turadi.
T o ‘rtlikIarda bolalar dun y oq arash in in g sh akllanish jaray o n i 
ko‘zgudagidek tovlanib turadi. Ularda o‘zbek bolalarining o ‘tmishdagi 
m ashaqqatli hayotiga oid m anzaralam i ham:
Etikcham ni bo‘yi bor,
Kiyay desam, juda tor.
Boyvachcha kunda kiyar,
K o ‘nasiga92 bizlar zor.
Ijtim oiy turm ush taraqqiyoti pillapoyalarining yaxlit panoramasini 
ham ko‘rish mumkin:
U bog‘chada olicha,
B u bog‘chada olicha.
Q o ‘shiq kuylab o‘tadi 
Q o ‘lida gul Xadicha.
Aytishuvlaming
kompozitsion asosini savol-javob tashkil etadi.

---

Savol-javob bolalam ing hali o ‘zlariga nom a’lum voqelikni o'rganish, 
o ‘zlashtirish, qolaversa, kashf etish yo‘llari bo'lib, o ‘ynoqi ritmga 
solinganligi tufayli poetik mohiyat kasb etadi, ayni choqda, qo'shiqda 
voqeabandlikni (sujetni) yuzaga keltiruvchi vosita sifatida ritm ni 
harakatga soladi, o'ynoqi shiddat bilan oqishini ta'm inlaydi:
- Sottivoy sotti 
— Nim ani sotdi?
- N im ani sotdi? 
— Q o'yini sotdi.
- Otini sotdi. 
- Sottivoy sotdi,
- Sottivoy sotdi. 
- Nimani sotdi?
- N im ani sotdi? 
— Uyini sotdi.
- M olini sotdi. 
- Sottivoy sotdi.
- Sottivoy sotdi. 
- E, muzlab qotdi.
- N im ani sotdi? 
— U nega qotdi?
- ltini sotdi. 
- Ishlamay yotdi.
- Sottivoy sotdi. 
- Sottivoy sotdi.
- N im ani sotdi? 
— Endi ne sotdi?
- Bitini sotdi. 
- 0 ‘zini yo‘qotdi.
- Sottivoy sotdi.
E’tibor qiling-a: Sottivoy barcha narsalarini sotgan, qo‘yidan tortib 
itigacha sotib yegan. H ech qayerda ishlamaganidan shunday qilgan. 
E n d i q a h ra to n q ish d a m u z la b q olish i - « o 'z in i y o ‘qotishi» 
aytishuvchilarni jirkantirishi ravshan. Aytishuvdagi saboq ana shu. 
Shu saboqqa asos b o ‘lgan voqea, boshqacharoq aytganda, hissaga 
asos b o ‘Igan qissa tovushlam ing shiddatkor alteratsiyasi va assonansi 
zamirida harakatga kelganidan aytishuvchilarni qiynam aydi, balki 
ular qalbiga tez singadi, shu zaylda oson ommalashadi. B uning sababi, 
M .N .M eln ik o v t a ’kidlaganidek. shundaki, ay tish u v lard a «Hali 
chegaralangan so‘z zahirasiga ega bo‘lgan bolalargagina yaqin va 
tushunarli b o ‘lib, har qanday og‘zaki jimjimadorlikdan xalos qilingan, 
ikkinchi darajali b o ‘laklar qalashtirilib m urakkablashtirilm agan 
ko‘chirm a gaplargina mavjud, shuningdek, dialog qo‘shiqda dinamika 
bor, harakat shiddat bilan rivojlanadi. Iboralar og‘zaki jozibasi va 
sintaktik aloqadorligi, o ‘zining mazmundorligi va tovush ohangdorligi 
bilan o ‘zaro bog‘lanib. bolalarga estetik huzur bag‘ishlaydi».93
Aytishuvlar ikki yoki undan ortiq bolalaming taraf-tarafga bo‘linib 
ijro etishiga m o ‘ljallangan, aksaran birgina bola to m o n id an ikki 
ovozda shovqin solib aytilishlari ham mumkin. Bola shu zaylda xilma-

---

xil ovoz solish malakasini o ‘zlashtiradi, o ‘sha ovozlarning m antiqiy 
m utanosibligini, garm oniyasini his qila boshlaydi, xullas, inson 
ovozining sehr-u sinoatini — ohang tovlanishlarini, m a’no jilolarini, 
mantiqdorligini, ritmik jozibasini idrok qilib o ‘zlashtirib boradi. Bola 
o ‘zi uchun poetik so‘z va nutqni shu tariqa kasb etadi.
Bolalar ham hazil-mutoyibaga alohida rag‘bat bilan qarashadi. Bir- 
birlaridagi tabiiy yoki m a’naviy kamchiliklami payqashgan zahotiyoq, 
tap tortmasdan, ayashmay awaliga nomga qofiyadosh laqab topib (Jo‘ra- 
jo ‘ppi, Narimon-qoshi kamon kabi), keyinroq jarayon chuqurlashgan 
sayin shu laqabning ohangdoshligiga omuxta ritmga uyg'unlashgan hazilni 
chuqurlashtirib, mazax qilib teginishadi; hatto ota-onalaridagi nojo‘ya 
xatti-harakatlami ham boplab yuzlariga solishadi.
Bolalar aql-idroklari to ‘lisha va teranlasha borgani sayin ijtimoiy 
voqelikka faolroq munosabatda bo‘lishga intiladilar. Natijada o ‘zlari 
payqagan ijtimoiy illatlarni masxaralash darajasida ju r“at kasb eta 
boshlaydilar. Ana shunday assosiatsiya zam irida bolalar og‘zaki 
ijodiyotida satirik va yumoristik qo'shiqlarning butun bir turkum i 
yuzaga kelgan. 0 ‘zbek bolalar og‘zaki poeziyasida yumoristik sayqali 
baland