Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
|
Chandishlar
ham keng tarqalgan m a’naviy o‘yinlardan, ular so‘zda laqillatish, chandib olish hisobiga, «g‘aflatdagi» harifni hushyor torttirish, shu asosda so‘zga, so‘z m a’nosiga, ohangiga nisbatan sezgirlik reaksiyasini uyg‘otish hamda so‘z ohangidan hoziijavoblikka shaylash m aqsadini ko‘zlaydi. Chandishlar so‘z o ‘yini sifatida, M .N .M elnikov to ‘g‘ri ta ’kidlaganidek, «bolalaming nim anidir bajara olmaydigan, nim anidir bilmaydigan yoki zarur bo‘lganda o ‘zini tuta olmaydigan tenqurlaridan quvonib kulishlari vositasi» bo‘Iib xizm at qiladi97. Chandishlarning dialog shakli q a t’iy bo‘lib, ikki bola ishtirokida am alga oshadi. U lar o ‘ziga xos ilm oqdor va seijilo so‘z musobaqasi hisoblanib, bolalaming so‘zda bir-birlarini tutishi, chandishi asosida y u z a g a k e la d i, ularga s o ‘z n in g x il m a - x i l o h a n g va m a ’no tovlanishlarini kashf etishga, o ‘zlashtirishlariga yo‘l ochadi. 0 ‘zbek bolalari repertuarida sun ’iy va tabiiy dialogdan iborat chandishlar, aldanmachoq hamda qistirma chandishlar keng tarqalgan. S u n 'iy va ta b iiy d ia lo g d a n h o sil b o ‘lgan c h a n d is h la r kompozisityasiga ko‘ra savol, ilgak va chandim oqdan iborat: — M oshin, degin. Yoki: — Ikki karra ikki nechi? — M oshin. — T o‘rt. — Otang keldi, yoshin! — Kelin b o ‘lib to ‘rga o ‘t! A ld a n m a c h o q -c h a n d is h la r g o h id a o n a b o s h i va o ‘n la b o ‘yinchilam ing sh e’riy savol-javobi shaklida b o ‘lishi mumkin: K arim qayoqqa ketdi? — Ola tayoqqa ketdi? ~ Salim qayoqqa ketdi? — Qizil b o ‘yoqqa ketti. — Balli! — Kakku ko‘kka uchdimi? Bulbul c h o ‘lda sayrarmi? — Kakku ko‘kka uchadi. Bulbul bog‘da sayraydi. — Baqa ko‘kka uchdimi? Burgut suvda suzarmi? — Baqa ko‘lga tushadi. Burgut to g ‘da yayraydi. — Balli! Balli! — Bo‘ri uzum yeydimi? — B o‘ri q o ‘zi yeydi. — Tulki sovun yeydimi? — Tulki tovuq yeydi. — Balli! — Ilon uzum yeydimi? — Ilon uzum yeydi. — E...e...e... A hm oq shunday deydi! Barcha to ‘rtliklar ikki savol va unga qaytarilgan javoblardan iborat. D astlab ki t o ‘rtlik a ld a b -c h a n d im o q u ch u n fon, u ekspozitsiya v a z ifa sin i o ‘ta g a n «А» va «Q» to v u sh la ri a lte ra tsiy a s i o ‘yin ishtirokchilarini keyingi ilgaklar silsilasiga ro ‘para qilishni k o ‘zlaydi. Ikkinchi to ‘rtlikning dastlabki savol-javobi ham ilgaksiz. A m m o undagi «к» undoshi alliteratsiyasi navbatdagi savolda ilgak tayyorlagan, bu «baqaning k o ‘kka uchishi»ga oid m antiqsiz savolda ifodalangan. Bolalar javobda shu ilgakka qoqilmay, mantiqsizlikni tuzatadilar. Keyingi to ‘rtli!dardagi savollar surunkasiga mantiqsizliklarga asoslana b o ra d i, g o ‘yoki m an tiq siz lik larn in g silsilaviy xuruji darajasiga ko‘tariladi. Shu yo‘l bilan bolalam ing hayot hodisalarini qay darajada anglab yetganliklari sinaladi: ular idrok etgan hayotiy hodisalar haqiqatm i yoki sarobm i- mantiqsizliklar negizidagi ilgaklar shularni aniqlashga qaratilgan. Bolalar idrok etgan qay bir hayotiy haqiqatga q a t'iy va sobit bo‘lsalar, o ‘sha haqiqatning chinligiga, to ‘g‘riiigiga ishonsalar, u yoki bu tovush alteratsiyasi aldanish zam inini ta ’minlab turganida ham. yanglishmay, o ‘sha mantiqsizlikni tuzatib, ilgakni oson va to ‘g‘ri ochib borganlar. Hayotiy haqiqat yuzaki idrok qilingan yoki anglanmagan hollarda ular yanglishganlar, javoblari no to‘g‘ri chiqqan va onaboshi (qarshi tom on)ning chandishiga uchraganlar. Bunday chandishlami istagancha cho‘zish mumkin. Ularda chandish- m oq marrasi birinchi adashuv-gachadir. «lion uzum yeydi» javobi an a shunday adashuv m arrasi b o ‘lib, «Ahmoq shunday deydi»- chandishning o‘zidir. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|