Current issues of bio economics and digitalization in the sustainable development of regions
Download 48.73 Kb. Pdf ko'rish
|
782-786 (1)
|
CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS International scientific - practical conference 27-28 April, 2022 | Samarkand branch of Tashkent state university of economics. www.sbtsue.uz 782 QISHLOQ XO’JALIK YERLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI ТАHLILI KO’RSATKICHINI TAKOMILLASHTIRISH MASALASI I. Kudratova. AnnotasiyaUshbu maqolada Rus va ozbek olimlari tomonidan yaratilgan darslik, o’quv-uslubiy qo’llanmalar va ilmiy ishlarda qishloq xo’jalik yerlaridan foydalanish samaradorligini ifodalovchi k’orsatkichlar mazmunining yoritilishi,ularning hisoblanishi va tahlil etilishini qiyoslama o’rganish natijalari , hamda ularni takomillashtirish bo’yicha mualliflarning ilmiy asoslangan fikr va tavsiyalari aks ettirilgan, ya’ni qishloq xo’jalik yerlaridan foydalanish ishlab chiqarish samaradorligini, ishlab chiqarishda yaratilgan ishlab chiqrish natijasini (ya’ni yalpi mahsulot,yalpi daromad, sof daromad hajminini) kadastr maydonga nisbatan aniqlash haqidagi, qishloq xo’jalik yerlaridan foydalanish iqtisodiy samaradorligini esa yerdan olingan foyda hajmini mahsulot etishtirish uchun sarf bo’lgan ishlab chiqarish xarajatlari hajmiga nisbatan aniqlash tog’risidagi tavsiyalari aks ettirilgan (bayon qilingan). Kalit so’zlarQishloq xo’jalik yerlfri. Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlfr. Ekin maydoni. Kadastr maydon. Yalpi mahsulot. Yalpi daromad. Sof daromad. Sof foyda. Samaradorlik. Ishlab chiqarish samaradorligi. Iqtisodiy samaradorlik.Rentabellik. Kirish:Qishloq xo’jalik korxonalarida yer asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lib hisoblanadi. Ushbu korxonalarda yerdan foydalanish darajasi oshgan sayin mahsulot ishlab chiqarish miqdori va hajmi oshib, oqibatda ular xo’jalik iqtisodiyotining baquvvat- mustahkam bo’lishiga, hamda mamlakat iqtisodiyoitning mustahkamlanishi va xalq farovonligining oshishiga sababchi bo’ladi. Shuning uchun ham yerdan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlari to’g’ri belgilanishi, hisoblanishi va tahlil qilinishi zarur, ya’ni yerdan foydalanish ishlab chiqarish samaradorligi va iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlarini tog’ri aniqlash,hisoblash va tahlil etish usullariga ega bo’lishimiz kerak. Ammo amaliyotda –chop etilgan qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti, makro –mikroiqtisodiyot va iqtisodiy tahlil adabiyotlarIda bir biriga mos kelmaslik, bir biridan farq qilish holatlari ko’p uchraydi. Masalan,ayrim adabiyotlarda yalpi va tovar mahsuloti qiymatini qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarga nisbatan, boshqa birlarida dehqonchilik yalpi mahsuloti ,yalpi daromadi va sof daromadini qishloq xo’jalik yerlariga nisbatan, ya’na boshqa birlarida ishlab chiqarilgan mahsulot va foydani kadastr maydonga nisbatan aniqlash bayon qilishgan. Bulardan tashqari yerdan foydalanish samaradorligini “Yer qaytimi” va “Yer CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS International scientific - practical conference 27-28 April, 2022 | Samarkand branch of Tashkent state university of economics. www.sbtsue.uz 783 sig’imi” nomli ko’rsatkichlar bilan ifodalab, sof foyda bilan yalpi mahsulotning o’zaro nisbati tariqasida bayon qilishgan holatlar ham uchraydi.Ushbu ko’rsatkichlarning mazmuni, hisoblash va tahlil qilish usullari chuqur o’rganildi va tahlil qilindi,natijada ularning yutuqlari , kamchilik va nuqsonlari ko’rsatildi,oqibatda yerdan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlarini takomillashtirish bo’yicha (ishlab chiqarish samaradorligi va iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlarini takomillashtirish bo’yicha) ilmiy asoslangan tavsiyalar berildi. Materiallar va metodlar:Maqolada foydalanilgan materiallar bo’lib, rus va o’zbek olimlari tomonidan yaratilgan iqtisodiy adabiyotlarda , qishloq xo’jalik yerlaridan foydalanish samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar bo’yicha keltirilgan nazariy va uslubiy ta’riflar, qoidalar, fikrlar hamda ularni hisoblash formulalarining mazmunlari bo’yicha bayon qilingan ma’lumotlar hisoblanadi. Ularni o’zaro solishtirish va tahlil yilish asosida ularda mavjud bo’lgan yutuqlar, nuqsonlar, kamchiliklar ko’rsatildi hamda ularni takomillashtirish bo’yicha mualliflarning asosli ilmiy fikrlar yoritildi. Iqtisodiy adabiyotlarda qishloq xo’jalik yerlaridan foydalanish samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlarning mazmun-mohiyatini o’rganishda va tahlil qilishda iqtisodiy tahlilda qo’llaniladigan iqtisodiy –statistik metodlardan (usullardan) foydalanildi. Natijalar va ularning tahlili:Qishloq xo’jalik korxonalarida yer asosiy ishlab chiqarish vositasi tariqasida qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining negizini tashkil etadi.Ushbu ishlab chiqarish vositasi mehnat va moddiy resurslar hamda boshqa tabiiy resurslar bilan birlashib va o’zaro harakatda bo’lishib, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini shakllantiradi, oqibatda moddiy ne’matlar yaratiladi. Moddiy ne’matlar jamiyatning o’sib borayotgan ehtiyojini qondirish uchun uzliksiz ravishda oshib borishi shart. Shu nuqtai nazardan yerdan foydalanish samaradorligi darajasini oshirib borish choralarini ko’rish zarur.Shuning uchun undan foydalanish samaradorligini uzliksiz ravishda o’rganib,uni yanada oshirish imkoniyatlarini aniqlab, ishga solish zarur.Ushbu jarayon ko’rsatkichlari va natijalari to’g’ri hisoblangan bo’lishi kerak. Shu nuqtai nazardan iqtisodiy adabiyotlarda yerdan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichlarining mazmuni va ularni hisoblash usullari” bo’yicha bayon qilingan va yoritilgan ma’lumotlarni (fikrlarni) chuqur o’rganib va qiyosiy tahlil qilib, ularni taromillashtirish boyicha o'z fikrlarimizni bayon qilishni maqsad qilib qo'ydik. Iqtisodiy adabiyotlarda kelirilgan ma’lumotlardan ma’lum bo’ldiki, yerdan foydalanish samaradorligi bir biriga mos bo’lmagan turli xil ko’rinishlarda ifodalanib va tahlil qilinib kelinmoqda. Masalan, Rus olimi V.А.Доbrinin yerdan foydalanish samaradorligining umumlashtiruvchi ko’rsatkichini 1 ga qishloq xo’jaligi yerlariga olingan dehqonchilik yalpi mahsuloti, yalpi daromadi va foydasini hamda bir birlik ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga olingan yalpi mahsulot hajmi bilan ifodalagan. CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS International scientific - practical conference 27-28 April, 2022 | Samarkand branch of Tashkent state university of economics. www.sbtsue.uz 784 Belorusiyalik olim G.V.Savitskaya kadastr maydon hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati va olingan foyda hajmini yerdan poydalanish samaradorligining umumlashtiruvchi ko’rsatkichi tariqasida bayon qilgan . Professor O. Murtazayev yerdan foydalanish samaradorligining umumlashtiruvchi ko’rsatkichini, yalpi va tovar mahsuloti qiymatini va foydasi hajmini qishloq xo’jaligiga yaroqli bo’lgan yerlarga nisbatan hisoblab,yer qaytimi va yer sig’imi ko’rsatkichlari orqali ifodalagan. Ularni quyidagi formulalar bilan ifodalagan: 𝑌 = 𝑌𝑀, 𝑇𝑀, 𝐹 𝑄𝑋𝑌 ., 𝑌 = 𝑄𝑋𝑌 𝑌𝑀, 𝑇𝑀, 𝐹 Bunda, 𝑌 −yer qaytimi., 𝑌 −yer sig’imi., 𝑌𝑀 −yalpi mahsulot., 𝑇𝑀 −tovar mahsuloti., 𝐹 −foyda. 𝑄𝑋𝑌 − qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlar . Yerdan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlari professor Umurzoqov O’.P. va boshqa mualliflarning“Qishloq xo’jalik iqtisodiyoti va menejmenti” o’quv qo’llanmasida bir necha turlarda ifodalangan. Shulardan biz faqat yerdan foydalanish samaradorligiga bevosita aloqasi bor deb hisoblab “Qishloq xo’jalik yerlaridan samarali foydalanish ko’effitsiyentlari” (34 bet) degan qismda keltirilgan ko’rsatkichlarga to’xtaldik. Bu yerda ular yerdan foydalanish samaradorligini “Yer qaytimi” va “Yer sig’imi” ko’rsatkichlari orqali ifodalashgan. Ushbu ko’rsatkichlarni quyidagi formulalar orqali aks ettirishgan (34-35 btnlar): 𝑌𝑒𝑟 𝑞𝑎𝑦𝑡𝑖𝑚𝑖: 𝑌 = 𝑆𝐹 𝑌𝑀 ., 𝑌𝑒𝑟 𝑠𝑖𝑔 𝑖𝑚𝑖: 𝑌 = 𝑌𝑀 𝑆𝐹 Bu yerda, YM-yalpi mahsulot., SF-sof foyda. SF=YM-T., T-mahsulot tannarxi. Shulardan keyin “Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlardan intensiv samarali foydalanish ko’rsatkichlari: yekin maydoni birligiga etishtirilgan yalpi va tovar mahsulotining natura va puldagi ifodasidir” deb qayd qilishgan . Yerdan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini T.Qudratov o’z darsligida 1 1 ga ekin maydoni yoki 1 ga kadastr maydon hisobiga yetishtirilgan mahsulotlar hajmi bilan ifodalanadi deb bayon qilgan. Agar , ishlab chiqarish yo’nalishi bir ekin turiga moslashgan bo’lsa, mahsulotlar hajmini ekin maydoniga, agar har xil yo’nalish ekinlari bo’yicha mahsulot etishtirilgan bo’lsa, kadastr maydonga nisbatan aniqlash zarur deb bayon qilishgan . Endi, iqtisodiy adabiyotlarda yerdan foydalanish samaradorlik korsatkichlari boyiha bayon qilingan fikrlarga o’z munosabatimizni bildiramiz. Ayrim olimlar yerdan foydalanish samaradorlik korsatkichlarini qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarga nisbatan aniqlab tariflashgan. Bunday yondashish , bizning fikrimizcha, 1 T.Qudratov, N.Fayziyeva Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining tahlili.Darslik CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS International scientific - practical conference 27-28 April, 2022 | Samarkand branch of Tashkent state university of economics. www.sbtsue.uz 785 to’g’ri emas, chunki qishloq xo’jaligi yerlari сифати бўйича har xil bo’lgan barcha yaroqli yerlarni (ekinlar maydoni, pichanzorlar, yaylovlar, tashlondiq yerlar,mevali daraxtzorlar maydoni) o’z ichiga oladi. Shuning uchun qishloq xo’jaligi yerlarini bir xil sifatga ega bo’lgan maydonga, ya’ni kadastr maydonga aylantirib olish zarur,shundan keyin samaralorlik ko’rsatkichlarini hisoblash to’g’ri bo’ladi deb hisoblaymiz. Ayrim olimlar yerdan foydalanish samaradorligining umumlashtiruvchi ko’rsatkichilarini hisoblashda dehqonchilik yalpi mahsuloti va yalpi daromadi ko’rsatkichlaridan foydalanib aniqlashgan va ta’riflashgan. Xo’jalik bo’yicha bunday yondashish uncha to’g’ri bo’lmaydi, chunki qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining bir qismi (chorvachilikda ishlab chiqarilgan mahsulotlar) hisobga olinmasdan qolgan bo’ladi. Ushbu mahsulotlar hisobga olinishi shart. Shundan keyin qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida yaratilgan mahsulotlar (yalpi mahsulot, yalpi daromad, sof daromad) hajmining kadastr maydonga nisbati tariqasida aniqlansa, to’g’ri bo’ladi deb hisoblaymiz . Ayrim olimlar yerdan foydalanish samaradorligini yekin maydoni birligiga yetishtirilgan yalpi mahsulotining natura va pulda ifodalangan qiymati ko’rsatkichlari bilan ta’riflagan. Ushbu fikrni qisman to’g’ri deb hisoblaymiz. Agar ishlab chiqarish bir yekin turi boyicha amalga oshirilgan bo’lsa, ushbu fikr to’g’ri bo’ladi, agar xo’jalik boyicha bo’lsa, to’g’ri deb bo’lmaydi. Ayrim ishlarda yerdan foydalanish samaradorligi yer qaytimi ko’rsatkichi bilan ifodalanadi deb,sof foydaning yalpi mahsulotga nisbati tariqasida ko’rsatilgan. Bu bizning fikrimizcha haqiqatga mos kelmaydi. Yer qaytimi ham yalpi mahsulot,yalpi daromad, foyda kabi ko’rsatkichlarning kadastr maydonga nisbati tariqasida aniqlanishi kerak deb hisoblaymiz. Ayrim iqtisodchi – tahlilchi olimlar ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati va olingan foyda hajmini kadastr maydonga nisbatan hisoblashgan va tahlil qilishgan.Masalan, professor G.V.Savitskaya shunday yondashgan.Bu fikrni biz to’g’ri deb hisoblaymiz, chunki ushbu fikr to’liq bizning fikrimizga mos keladi . Xulosa:Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar va bayon qilingan fikrlar orasida qishloq xo’jalik yerlaridan foydalanish samaradorligini ko’rsatkichlarini hisoblashda va tahlil qilishda quyidagilarga amal qilishni tavsiya qilamiz: 1.Qishloq xo’jalik yerlaridan foydalanish samaradorligini ishlab chiqarish samaradorligi va iqtisodiy samaradorligi turlariga bo’lib o’rganishni., 2.Yerdan foydalanish ishlab chiqarish samaradorkigini hisoblashda yetishtirilgan mahsulot turlari hajmini ( yalpi mahsulot, yalpi daromad, sof daromadlarni) kadastr maydonga nisbati tariqasida hisblashni., 3. Yerdan foydalanish iqtisodiy samaradorkigini hisoblashda yerdan olingan yalpi foyda hajmini mahsulotlarn etishtirish uchun yerga sarf bo’lgan ishlab chiqarish xarajatlari hajmiga nisbati tariqasida hisblashni CURRENT ISSUES OF BIO ECONOMICS AND DIGITALIZATION IN THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REGIONS International scientific - practical conference 27-28 April, 2022 | Samarkand branch of Tashkent state university of economics. www.sbtsue.uz 786 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Murtazayev O., Axrorov F.B. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. Darslik. T.:“Ilm Ziyo”,2017 yil, 416 bet 2. Saviskaya G.V. Analiz xozyaystvennoy deyatel’nosti predpriyatiy APK. Uchebnik. Minsk ooo « Novoye znaniye», 2001 god, 686 str. 3. Dobrinin V.A. Ekonomika selskogo xozyaystva.Uchebnik. M.:1990,476 str 4.Umurzaqov O’.P. va boshqalar. Qishloq xo’jalik iqtisodiyoti va menejmenti”. O’quv qo’llanma. T.:”Iqtisod va moliya”,2008 yil, 268 bet 5. Qudratov T.,Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazorati. Darslik.- T.: “Voris” nashriyoti, 2012 yil, 256 bet Download 48.73 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|