D. I. Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń III gruppanıń tiykarǵı gruppasha elementleriniń ulıwma ózgeshelikler

1.3 Alınıw usılları.

Birinshi mártebe alyuminiydi 1825-jılı Daniya alımı Ersted hám 1827 – jılı Germaniya alımı Vyoler tárepinen tómendegi reakciya boyınsha alındı:

AlCl3 + 3K →3KCl+Al

Alyuminiy sózi “ashshı tas” tıń latınsha atamasınan kelip shıqqan.

Taza túrindegi alyuminiy 1827 jılı alındı. Sońınan sanaatta alyuminiy tómendegi reakciya boyınsha alındı:

Na[AlCl₄]+3Na→4NaCl+Al,

Házirgi waqıtta alyuminiy alıw ushın 1886-jılda Geru hám Xoll qollanǵan eletroliz usılınan paydalanıladı. Alyuminiy oksidiniń balqıw temperaturası 2072ᵒC. Bunday temperaturada elektroliz qılıw múmkin emes, sonlıqtan alymuniy oksidtiń balqıw temperaturası 1000ᵒC dan tómen túsiriw ushın oǵan kriolit qosıp elektrolizlenedi.

2Al₂O₃→4Al+3O₂

Kriolit, ádette Al(OH)₃ hám sodanı plavik kislotasında tómendegi reakciya boyınsha eritip alınadı:

3Na₂CO₃+2Al(OH)₃+12HF→2Na₃AlF₆+3CO₂+9H₂O

Tábiyatta alyuminiy tekǵana ²⁷Al atomlarınan turadı, yaǵnıy taza element bolıp tabıladı.

Tiykarǵı jaǵdayında alyuminiy atomınıń sırtqı elektron qabatı 3s23p1 hám bir valentli. Úsh valentli jaǵdayına shekem (3s13p2) qozıwı ushın 347kJ mol energiya kerek boladı.

Alyuminiydıń topıraqta kóp muǵdarda bolıwına qaramastan ósimlikler quramında bul element júdá az muǵdarda boladı. Al tiri organizmlerdegi bul elementtiń mupdarı jáne de az boladı. Alyuminiydiń biologiyalıq áhmiyeti úyrenilmegen.

Alyuminiy 660ᵒC da balqıytuǵın hám 2327ᵒC da qaynaytuǵın , tıǵızlıǵı 2,7 g/ sm³bolǵan gúmis aq reńli, qattı metall. Ol joqarı elektr ótkizgishlikke iye. Sonlıqtan ol elektr sımların islep shıǵarıwda qollanıladı.